Алтайдын Чолмоны

Тойдыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥы — тӱрк калыктарда

26.05.2020

Бу шиҥжӱ иште Саян-Алтайдыҥ калыктарыныҥ 19 чактыҥ учкары ла 21 чактыҥ башталганында той-јыргалыныҥ чӱм-јаҥы кӧрӱлет.

Кажы ла калыкта тойды ӧткӱретен бойыныҥ чӱм-јаҥы бар ла олор ого тайанат. Је алтайларда, хакастарда ла тываларда текши чӱм-јаҥдары база бар. Онойдо ок олордыҥ кажызында ла аҥылузы бар. Онызы бу калыктардыҥ јаҥдаган кудай јаҥында, телекейдиҥ аайы, ӧзӱми керегинде бойыныҥ кӧрӱминде. Алтайда быркан кӧрӱм-шӱӱлте, чӱм-јаҥныҥ эдимдери, јаҥжыккан чӱми бар.  Тувиндердиҥ той-јыргалыныҥ чӱм-јаҥына буддизм (ламаизм) јаан камаанын јетирген.

Билелик чӱм-јаҥ јаҥжыккан культураныҥ озогы бӧлӱктериниҥ бирӱзи болуп јат. Биле тӧзӧгӧнин керелеген чӱм-јаҥ бойыныҥ учурыла билелик айыла (циклдиҥ), кӧчӱп јӱрер чӱм-јаҥыла колбулу. Је бойыныҥ аҥылузы база бар: той-јыргалдыҥ чӱм-јаҥы кижиниҥ ак-јарыкка чыкканыла, мӧҥкӱзин кӧдӱрериле колбулу чӱм-јаҥнаҥ башка, ол кижиниҥ јонјӱрӱмдик учурыныҥ кубулганыла колбулу. Онызы эҥ ле озо ар-бӱткендик-биологиялык шылтактарла колбулу.

Алтайлардыҥ, хакастардыҥ ла тувиндердиҥ той-јыргалыныҥ чӱм-јаҥдарыныҥ кыракы шиҥжӱзи-ширтемели 19 чактыҥ учкары ла 20 чактыҥ башталганындагы этнографиялык литератураныҥ тӧзӧгӧзине тайанып ӧткӱрилген. Онойдо ок автор бойыныҥ полевой материалдарына тайанган. Шиҥжӱ иштиҥ амадузына айыл-јуртты тудары ла оныҥ бӱдӱмдерин јартаары кирбей јат. Је бисти Саян-Алтайдыҥ тӱрктериниҥ той-јыргалыныҥ текши ле аҥылу јандары јилбиркедет. Олордыҥ кажызында ла калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥында бойыныҥ аҥылу, учурлу темдектери бар. Айдарда, олор калыктыҥ бойыныҥ чӱм-јаҥыла, культуразыла, јаҥжыгуларыла бек колбуда.

Саян-Алтайдыҥ тӱрктериниҥ той-јыргалыныҥ чӱм-јаҥында јуртты, билени ада угыла тудатанында (экзогамный брак) буспас тудулар бар. Айыл-јурт тудатанында бойыныҥ јажытту, байлу јаны бар. Јаҥжыккан кӧрӱм-шӱӱлтеле болзо, билени, јуртты кыйалтазы јогынаҥ тудар керек. Биле, јурт тутпаган болзо, јӱрӱм калас, куруга ӧткӧнгӧ бодолду.

Тойдыҥ чӱм-јаҥында «бойындыйы—ӧскӧзи» деген оҥдомол сӱреен тыҥ. «Ӧскӧзиниҥ» јанынаҥ келген келишпеске база тыҥ бӱдӱп јадылар. Билелик чӱм-јаҥда оныҥ чӱми, аайы ээчий-деечий ӧдӧт. Шак мында јуук ӧйдӧ эмеген-ӧбӧгӧн болотондорды бир айалгадаҥ база ӧскӧзине, «ӧскӧ» телекейдеҥ «бойындыйына» кӧчӱрип јат. Озо баштап келин «ӧскӧ» деп кӧрӱлет. Келин деген сӧс kel-келер деген сӧстӧҥ бӱткен. Чокымдап айтса, келин — «келген» дегени болуптыр. Јаҥы табылган тӧрӧӧн-туугандарга оныҥ «јеткерлӱ» камааны тыҥ, айдарда, оны јымжадар амадула чӱм-јаҥныҥ коруланар, бектенер эп-аргалары тузаланылат. Адакыда, ӧткӱрген чӱм-јаҥныҥ шылтузында келинди азыраган ада-энезиниҥ билезинеҥ, биледеги јаҥдаган јаҥынаҥ «айрып јат». Ол табынча јаҥы айалгага кирет, кӧндӱгет.

Онойып, келинниҥ ада-энези тойго келбес, турушпас ла јыл туркунына кызына келер јаҥы јок. Шак бу ӧйдӧ ада-энезиниҥ айыл-јуртынаҥ «айрылып», эш-нӧкӧриниҥ билезине «киретен-отуратан» чӱм-јаҥ ӧткӱрилет. Онызы јаҥы чыккан баланыҥ ӧйиле чокымдалат. Анайдарда, келин эне кижи болуп, бойыныҥ јаҥы тӧрӧӧндӧриле колбузын тыҥыдып, ӧбӧгӧниниҥ билезине кожулат.

Той-јыргалдыҥ кыйалтазы јогынаҥ буспайтан чӱм-јаҥы — келинниҥ јӱзин бӧктӧӧри. Алтайларда — кӧжӧгӧ, хакастарда арчуулла (тумах) бӧктӧп јат. Тываларда — тойдыҥ тумалай/думаалай деген вуали. Јаҥы келинди билеге кийдиргелекте, ол «ӧскӧ» лӧ «јеткерлӱ, коркышту» болуп јат. Оныҥ учун јиит кысты эш-нӧкӧриниҥ билезине ле туразына кийдирердеҥ озо оны бӧктӧп, јажырып јат.

Алтайларда той ӧдӧр кӱн јурт тудуп јаткан уул качырган кыска, келинге барбас. Келинге јеҥелер, јеендери (эне јанынаҥ) барар. Бу чӱм-јаҥ, байла, база јиитти ле оныҥ билезин «ӧскӧлӧринеҥ» корыырына учурлалган болор. Нениҥ учун дезе мында ӧскӧ уктыҥ эпшилери, јеендери база туружып јат. Бу учуралда эне јанынаҥ тӧрӧӧн-тӧркинниҥ учуры јаан болгоны кӧрӱлет.

Хакастарда бу ла ээжи база темдектелген. Келинге јииттиҥ ӱйи деген чыду берилгелекте, чӱм-јаҥ ӧткӱрилгелекте, келинле колбуга эҥ ле озо јеҥелер чыгат. Темдектезе, тойдо јеҥези (ӧбӧгӧниниҥ јаан аказыныҥ ӱйи) јаҥы јӧӧгӧн келинди чекпенле бӧктӧп, оныҥ чырайын албатыга кӧргӱспей јат.

Тывалардыҥ той-јыргалыныҥ чӱм-јаҥында кыйалтазы јогынаҥ Аскак-Кадай (Аксак Карганак) туружат. Ол келинниҥ уулдыҥ билезине (ук-уйазына) киретен ӧйдӧги чӱм-јаҥда туружатан тӧс учурлу улустыҥ бирӱзи. Качан келин ле оныҥ тӧрӧӧндӧри уулдыҥ айылына јууктап келзе, келинниҥ тӧрӧӧндӧринеҥ бир-эки кижи Аскак-Кадайды ӧткӧнӧт. Ол бу ӧйдӧ аксак, колында малталу, кезикте кӧнӧктӱ. Келин тумалайла бӧктӧлгӧн лӧ байагы эр кижиниҥ кийнинеҥ эдегинеҥ тудунганча барат. Аскак-Кадай аксап, јииттиҥ ада-энезиниҥ айлы јаар базат. Айылдыҥ эжигин ачып, бо-зого ажыра сӱттӱ айакты берет. Кезик аразында сӱттӱ айакла солыжатаны айылдыҥ тыштында, эжик јанында ӧткӱрилет.

Сӱттӱ айакла колбулу чӱм-јаҥга токтоп ийели. Кысты сӧскӧ кийдирип, оны јииттиҥ айлына экелетен. Јииттиҥ энези оны сӱтле кӱндӱлеп, сӱт амзадатан. Шиҥжӱчилердиҥ темдектегениле, онызы кайын энези келин болотон баланы јаратканын керелеп јат. Тываларда качан келин ӧбӧгӧниниҥ эмезе оныҥ ада-энезиниҥ айлыныҥ бозогозын алтап кирзе, келинге ичерге база сӱт берип јат. Мында јаҥыс та келинди јаратканы эмес, је, байла, бу чӱм-јаҥда тӧс јерге ак сӱттиҥ байлу, јажытту јаны, оны курчу-куйак деп кӧргӧни чыгат.

Бу чӱм-јаҥ айылга кирер тужында ӧткӱрилип турганы база учурлу. Нениҥ учун дезе бозого «бойыныҥ» ла «ӧскӧ» телекейдиҥ ортодогы гран-кыйу болуп јат. Келин айылга кирип, јаҥы јуртына, ук-уйазына, билезине темигет. Ак сӱт, айса болзо, арутаныштыҥ чӱм-јаҥы болордоҥ айабас. Келинле кожо ӧскӧ јердеҥ келген чочыдуны, келишпести арутап-јабызадып турган деп айдарга јараар.

Келинниҥ чач таражы. Алтай тойдо јеҥелери (уулдыҥ ла кыстыҥ јанынаҥ) келинниҥ чачын тараар чӱм-јаҥды ӧткӱрет. Кыстыҥ чачын эки эдип јарар, ӧрӧр. Чачты сӱтле, сары сарјула сӱртӱп ӧрӧр. Бӱгӱги кӱнде кӧп келиндердиҥ чачы кыска, томтык та болзо, је чӱм-јаҥды кыйалтазы јогынаҥ ӧткӱретен јаҥду.

Тывалардыҥ јаҥжыккан јаҥыла, кысты кудалаган кийнинеҥ база бир тулуҥды ӧрӱп јат — «Сай чаъш». Ол кижиге барардаҥ озо чачын бир эмезе эки эдип ӧрӧр аргалу болгон. Ӱзеери тулуҥды энези јанынаҥ тӧрӧӧн, билелӱ, јадыны јакшы эпши ӧрӱп јат. Кыстыҥ ӱч эдип ӧргӧн чачы оны кудалап салганын керелейт.

Хакасияда 19 чактыҥ учкары качан кысты сӧстӧп, јииттиҥ айлына экелгенде, база ла ондый чӱм-јаҥ ӧткӱрилген. Келинниҥ чачын јииттиҥ јеҥелери эки јара бӧлип ӧргӧн. Оныҥ кийнинеҥ «чачтыҥ байрамы» деп адалган кичинек байрамды ӧткӱрген. Кийнинде хакас той ӧйинде «сас той» деп байрам (чачтыҥ јыргалы) ӧткӱрилген. Бу тойдо отургызылган эне «пазыртхан идже» (јаҥжыкканы аайынча јииттиҥ јаан јеҥези) јурчызыла кожо келинниҥ чачын јайала, эки эдип ӧрӧтӧн.

Чачты ӧрӧтӧн чӱм-јаҥ келинниҥ кижиге барган ӱй кижиниҥ чыдузын керелегени эмес. Је мында бойыныҥ сӱреен јаан ийделӱ учуры бар. Чачтагы ийде-кӱч јаан. Чачты јайган кийнинде оныҥ ээзиниҥ ийдезин эмезе байлу телекейле колбузын тыҥыдат. Келинниҥ чачын јайып, ойто такып тараганы, ӧргӧни — кижиге ол телекейдиҥ аҥылу ээжизин ордына кийдиргени деп айдарга јараар. Кижиге барган эпшиниҥ эки  тулуҥы оны «ӧскӧ» дегенинеҥ «бойындыйына» кӧчӱргени болуп јат. Эпшиниҥ эки тулуҥы — оныҥ коручылы.

«Кайындаш» — бу чӱм-јаҥ база ӧбӧгӧниниҥ ада-энезин, таайын (эне јанынаҥ), јиитти келиннеҥ чеберлеп корулаарына ууламјылу. Нениҥ учун дезе келин озо ло баштап ӧскӧ уктаҥ-тӧстӧҥ ине. Кижиге качса да, ол бойыныҥ угы-тӧзин јылыйтпай јат. «Ӧскӧ» деген сӧстиҥ байлу учуры тыҥ. Айдарда, ӧскӧ уктаҥ келген келин ӧбӧгӧнине, эл-тӧрӧӧнине каршузын јетирердеҥ маат јок. Шак оныҥ учун олорго чике баштанарга јарабас деген чӱм-јаҥныҥ учуры мында.

Алтайларда, тываларда ла хакастарда чылап, той-јыргал ӧйинде јаҥы бириккен јииттердиҥ айлын кӱнниҥ аайыла ӱч катап эбире базатан эмезе јортотон. Кезик шиҥжӱ иштердеҥ кӧрӱп, бу чӱм-јаҥ ундылып јатканы керегинде тӱп-шӱӱлте эдерге јараар.

Јилбилӱзи, алтай ла хакас калыктарда баланыҥ јӧӧжӧзи калымнаҥ ас болгоны. Сый, баланыҥ јӧӧжӧзи, шаалта ажыра јаҥы биригӱ тӧзӧп јаткан јиит билелер јаҥы колбулардыҥ јолын ачат. Толыжу-сый ажыра олордыҥ билелери ле онойдо ок ӧскӧ дӧ тӧрӧӧн-тӧркин  ортодо бастыра ӧйгӧ јаан учурлу јуук ла бузулбас биригӱлер тӧзӧлип јат. Ондый колбулардыҥ тӧзӧгӧзинде тереҥ учур бар.

Саян-Алтайдыҥ ончо калыктарыныҥ той-јыргалында алкыштар бар. Алтайларда — алкыш, тываларда — йорээлдер, хакастарда — алгыс сӧзи. Олор албаты поэзияныҥ јебрен бӱдӱми болуп јат. Јиит биле-ни эҥке-тоҥко, амыр-энчӱ јртап, су-кадык болзын деген кӱӱнземелдери ийделӱ, ээлӱ сӧстӧргӧ тайанат.

Таайы (келинниҥ эне јанынаҥ таайы) алтай тойдо кудалаштыҥ чӱм-јаҥын баштап ӧткӱрет. Таайы башпаадыны баштап айдат, кӧжӧгӧни ачат. Хакастарда келинниҥ ада-энезине эҥ ле озо кудалаштыҥ кӱндӱӱ-кӱреезин келинниҥ таайына аткарат.Јииттиҥ таайы јаҥы айылга отты ада-энезиниҥ от-очогынаҥ экелет. Таайыныҥ ӱйи тойдо отургызылган энези болор аргалу.  «Сыйды кӧдӱрер» — «паргаа хаптырганы» («поднятие парги») деген чӱм-јаҥга  тааы ӱйиле кожйо айттырылат. Тыва тойдо Аскак-Кадай карганактыҥ ордына эр кижи чыгат. Ол кӧп лӧ јаны келинниҥ энези јанынаҥ таайы болор аргалу. Билелик чӱм-јаҥда таайыныҥ јаан учу-рын јадын-јӱрӱмде, јондыкта энениҥ угы-тӧзиниҥ ту-румкай аайы-ээжизиле јартаарга јараар.

Тойго сойгон малдыҥ сӧӧк-тайагын ооктобос, бӱткӱл, бӱдӱн бойын артыргызар. Онызы, байла, јебрен ӧйдӧҥ келген (реинкарнация) болор, кажы ла неме катап ойто келер дегениле колбулу болордоҥ айабас. Сӱне-кут тирилип, тын алынарына сӧӧк-тайак бӱткӱл бойы артар учурлу. Је сӧӧк-тайакты ӱйезиле омырарга-ооктоорго јараар.

Јодо чачары. Алтайда тойдыҥ эртенгизинде уулдыҥ ада-энезиниҥ айылында байталбашты ӧткӱрип јат. Шак бу кӱнде тойго сойгон малдыҥ бажын ла койдыҥ ичи-кардын, јӧргӧмин кайнадар. Уулдыҥ таайы айылдыҥ тӱнӱгинеҥ сӱме кабырганы эмезе јодоны чыгара чачып јат. Онызын уулдыҥ тӧрӧӧндӧри эмезе уул бойы, билениҥ ырыс-кежигин божотпоско, тударга чырмайар. Јодоны ӧскӧ кижи тудуп алза, оны кыйалтазы јогынаҥ садып алатан јаҥду.

Тывалардыҥ Чода куназир — «сӧӧк учун тартыжу» деп чӱм-јаҥы бар. Той ӧйинде кудазы эмезе кайын адазы эжик јаар эмезе очоктыҥ ӱстиндеги јыртыктӧӧн, уулдыҥ ла келинниҥ јуулган тӧрӧӧндӧриниҥ ортозындӧӧн челдеген јодоны чачар. Эҥ ле эпчилдери, кӱчтӱлери јодоны тударга маргыжар. Јодоны уулдыҥ јанынаҥ јиит тутса, јакшы белге болуп јат. Оныҥ учун кезик аразында келинниҥ јаны јодоны тудуп болбоочы да болзо, онызы кем јок деп чотолотон.

19 чактыҥ учкары хакастарда јаан байрам ӧйинде сойгон малдыҥ јодозын кайнадып, келинниҥ ӧргӧн чачын сӱркӱштеп, оноҥ јодоны чӧл јаар таштайтаны темдектелетен.

Кезик шиҥжӱчилердиҥ јартаганыла, «јодо» деген чӱм-јаҥда байлу учуры бар, ол кижиниҥ јондык чыдузыла колбулу. База ӧскӧлӧри «јодоны» эҥке-тоҥко јатканыныҥ темдеги деп кӧрӧт.

Отко бажыратаны. Саян-Алтайдыҥ албатыларыныҥ той-јыргалыныҥ чӱм-јаҥында оттыҥ јебреннеҥ ала байы, учуры керегинде кӧрӱми кӧргӱзилет. Кӧп тоолу калыктарда от јаан айгул болуп јат, оныҥ учун олор оны аҥылап, байлап, тооп јат. От — јаҥы билениҥ, јаҥы јурттыҥ сӱр-темдеги. Јиит билени таш очогы тайкылбазын, талкан-кӱли чачылбазын деп алкап јат.Отты јаҥы билени алкап-быйандазын деп кӧдӱрип-кӱндӱлеп јат. Уулдыҥ тӧрӧӧн-туугандары кудалап келзе, озо ло баштап кыстыҥ ада-энезиниҥ айылыныҥ от-очогына бажырат. Алтай айылда байлу јер — оттыҥ бажы. Оттыҥ бажына базарга јарабас.

Тыва келин той ӧйинде отко бажырар учурлу. Бойында оттыҥ, айылдыҥ ээлерине баштанып, алканар-айдынар, јаҥжыккан чайды азар. Хакастарда база јиит ле келин отко бажырып јат.

Алтайларда «Энениҥ сӱдиниҥ каргыжы» деген чӱм-јаҥ бар. Хакастарда — «сют агы» эмезе «эмджек агы», тываларда дезе ол «эмиг каргыжы» деп адалат, Бу чӱм-јаҥ той тужында келинниҥ ада-энезине барган ӧйдӧ ӧткӱрилет. Онойдо ок алтай улус белкенчекти келинниҥ ада-энезине тойдыҥ эртезинде јетирип јат. Уулдыҥ тӧрӧӧндӧри эне-адазына кызын таскатканы учун быйанын айдып тоомјылап јат, онойдо ок келинниҥ јӧӧжӧзин садып алар чӱм-јаҥ ӧткӱрилет.

Ол хакастарда тергин деп адалат. Уулдыҥ ада-энези ле тӧрӧӧндӧри келинниҥ ада-энезине, келинниҥ јӧӧжӧзине кӱндӱӱ-кӱреелӱ барат.

Тыва кыстыҥ энези саар уй алатан, кызыныҥ энезиниҥ эмчегинеҥ эмген сӱди учун. Бу ончо чӱм-јаҥныҥ учуры кудалар келинниҥ энезине амадап экелген кӱндӱӱ-кӱреези. Ондо бойыныҥ јажыды, учуры бар.

Је онойдо ок той-јыргалды ӧткӱреринде бойыныҥ аҥылу јандары база темдектелет. Темдектезе, сӱт, арчын ла оноҥ до ӧскӧлӧри Тӱштӱк Сибирьдиҥ ле Орто Азияныҥ калыктарыныҥ кӧгӱс байлыгында јаан учурлу болгоны кӧп тоолу тӱрк, монгол албатылар ортодо јарлу болгон. Је шак ла алтай эл-јонныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥында олор танылу, јарлу болгон. Онызын Туул Алтайда мынаҥ озо ӧйдӧ табылган ла таркаган быркан јаҥыныҥ камааныла, салтарыла јартаарга јараар.

Алтай эл-јонныҥ јаҥдаган кудай јаҥында ла јаҥжыккан јаҥжыгуларында јаан ла учурлу јерде јайыгы (билелик кудайы) турат. Алтай кам јаҥында јайык кижини ончо тӱбектеҥ ле јаманнаҥ корып јӱрген колбу тудаачы ээ деп кӧргӱзилет. Шак ла јайык ажыра ончо тынар-тындуныҥ куды келген, је оныҥ тӧс учуры кижи ле ӧрӧ турган кудайлар ортодо колбу тудаачы болуп јатканында. Быркан јаҥыныҥ табылганыла јайыктыҥ учуры кӧдӱрилген, ӧйлӧ кожо ол таҥынаҥ билелик кудай болуп кубулган. Јайыктыҥ јажытту, байлу јаны оны алтай билениҥ тойыныҥ чӱм-јаҥына кийдирген, јерин чокымдаган. Темдектезе, јииттиҥ тӧрӧӧн-тӧркини  кудалаш ӧйинде кыстыҥ ада-энезине кирип: «Ак јайыгардаҥ, от-очоктоҥ, ада-энезинеҥ ууры эткен улус эдис, кудалап келген эдис» деп баштанат. Той ӧйинде јаҥы јиит билеге кыйралу арчынды — јайыкты тургузып јат.

Алтай тойдыҥ чӱм-јаҥында ак сӱттиҥ байы јаан. Баланыҥ ада-энезине кудалап барза, кыйалтазы јогынаҥ сӱттӱ ле сӱттиҥ аракызыла кирип јат. Тойго, белкенчекке сӱттеҥ аарчы-курутты, быштакты, ылгый сарјуны белетеер. Кӧжӧгӧни ачкан кийнинде келинге сӱт ичирип јат. Алтай улуста ак сӱт ле сӱттеҥ белетеген аш-курсак тӧс јерде болгоны база быркан јаҥла колбулу. Алтайлар бойыныҥ јаҥын «ак јаҥ, сӱт јаҥ» деп тегиндӱ адабаган ине.

Онойдо ок арчын база аҥылу јерде турат. Ол быркан јаҥныҥ ончо чӱм-јаҥыныҥ эҥ ле керектӱзи болуп јат. Кудалашта арчынду келип јат, башпаадыны айдар тужында отко арчын салып јат. Таайы кӧжӧгӧни арчынла ачар аргазы бар ла о.ӧ. Арчынды корулаачы да, арчыыр да учурлу деп айдып јат. Быркан јаҥында ол аҥылу темдек болуп, «ак јаҥын» јаҥдаганыныҥ темдегин керелеп јат деп айдарга јараар.

Хакас той-јыргалдыҥ чӱм-јаҥында туружатан улустыҥ тоозы кыйалтазы јогынаҥ эжери јок, сыҥар болор керек. Чӱм-јаҥда билезинеҥ айрылган, тул эпшилер, эмеени јок арткан эр улус, нениҥ учун дезе олор «ээжӱ јок», турушпас јаҥду. Кудалашта кажы ла керекти бир канча катап эжерлӱ эдип јат.

Тывалардыҥ тойыныҥ алдында ӧткӱрилетен кӧдӱриҥилериниҥ бирӱзинде лама-јылдысчы (астролог) туружат. Ол олордыҥ аҥылу јаны деп айдар керек.  Шак ла ол той-јыргалга јарамыкту кӱнди темдектеп јат («Хун кӧргӱзер»).

Тойдыҥ кӧжӧгӧзиниҥ чӱм-јаҥында база бир канча аҥылулар бар. Темдектезе, алтайларда кӧжӧгӧни јаҥжыкканы аайынча јаҥыс ла таайы ачып јат. Таайы «јолымды кечпе, адымды адаба» деп айдар. Мынайып келинге кайындаштыҥ учуры, ээжизи чокым айдылат. Тываларда ӧбӧгӧниниҥ адазы тумалайды/думаалайды туура алып, келдиниҥ эҥмейегин сыймап јат. Оныҥ кийнинде келинге јӱзин јажырбаска да јараар. Је хакас келинниҥ арчуулын кижи албаган бойдоҥ уулдар туура алат, чечет.

Тыва келин Аскак-Кадайдыҥ ӱйдешкениле айылга кирип, очокты ӱч катап эбире базып, отты кӱндӱлеер учурлу. Бу ла ӧйдӧ ол отко мӱргӱп јат. Шиҥжӱчилердиҥ темдектегениле, тыва той-јыргалдыҥ база бир аҥылузы — келинди алкаары.

Алтайларда дезе јиит билени алкап јадылар. Алтай тойдо башпаадыны ӧткӱрер тужында, качан кӧжӧгӧниҥ кийнинде јеҥелери келинниҥ чачын тарап, ӧрӱп јатса, јуулган улус јаҥы тӧзӧлгӧн билени алкаар. Јиит таайыла кожо оттыҥ ээзин кӧдӱрер-кӱндӱлеер. Очокты эбире базып, отты ылгый сарјула кӱндӱлеер.  Алтайларда келинге оттыҥ бажыла базарга чек јарабас, онызы тудулу.

Алтай, тыва ла хакас албаты-этносторыныҥ той-јыргалыныҥ тӱҥей, текши јанын илезине чыгарарга болужын этнографиялык литература ла полевой материалдары (экспедициялардаҥ) јетирген.

Адакыда, качан да, кандый да ӧйдӧ Саян-Алтайдыҥ албатыларында јаҥдаган јаҥы ла кам јаҥы керегинде текши кӧрӱм болгон деп айдарга јараар. Онызы дезе бӱгӱнги кӱнде кажы ла калыктыҥ культуразында бар. Темдектезе, оттыҥ байы, ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ байы, сӱттиҥ байлу учуры, алкыштар, сӧстиҥ ийдези, «бойыныҥ-ӧскӧ» деген бинар кӧрӱм ле о.ӧ бар. Јебрен-кумран кӧрӱм кубулып, эмдиги ӧйдиҥ билелик чӱм-јаҥда учурын јылыйтпаган, ол бар. Онызы јаҥжыккан кӧгӱс санаада олордыҥ јаан учуры керегинде айдып јат. Онойдо ок јаҥжыккан культурада оныҥ турумкайын керелеп јат. Је онойдо ок јер-јердиҥ аҥылузын, башказын база темдектеер керек. Мында Саян-Алтайдыҥ тӱрк тилдӱ албатыларыныҥ кудай јаҥыныҥ телекейине кӧрӱми бир аай, бирлик эмезин база чокымдаары керектӱ. Алтайдыҥ той-јыргалыныҥ чӱм-јаҥына быркан јаҥныҥ чӱм-јаҥы, байлу ээдимдери камаанын, салтарын јетиргени оныҥ аҥылу јаны болуп јат. Тываларда буддизмниҥ-боодо јаҥныҥ (ламаизм) јаҥжыккан культураны корып аларында ла таркадарында аҥылу учуры бар. Ол бойына кӧп тоолу јебрен кӧрӱмди, бӱдӱмдерди алынган.

Анайып, шиҥжӱлӱ бичимелде айдылган јаҥжыккан телекейлик кӧрӱм ӧйлӧ кожо кубулып, јаҥыртылып, јаҥжыккан кӧгӱс байлыкты, культураны, ол тоодо Саян-Алтайдыҥ албатыларыныҥ той-јыргалыныҥ чӱм-јаҥын чеберлеп, ичкери ӧскӱрип апарат.

Н. Тадышева,

тӱӱки билимдердиҥ кандидады (Кыскарты јарлалат)