Алтайдын Чолмоны

Баштапкы јерде — бала

28.05.2020

Кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде Балдарды корыырыныҥ албатылар ортодогы кӱни темдектелет. Бу ару ла јаркынду байрам биске, јаан улуска, бис келер ӱйе, олордыҥ јӱрӱми учун каруулу болгонысты такып эзедип ле молјоп јат. Энеликти ле балдарды корыыры — ол тергеелик јаҥныҥ бӱдӱрип турган эҥ учурлу молјуларыныҥ бирӱзи. Республиканыҥ эртенги кӱни кандый болоры бистиҥ балдарыстыҥ таскамалынаҥ, олордыҥ кӧгӱс байлыгынаҥ камаанду. Бӱгӱн балдардыҥ сурактары јанынаҥ куучын-эрмек балдардыҥ тап-эриктери аайынча Алтай Республикада чыдулу чыгартулу кижи Надежда МАНЗЫРОВАЛА ӧдӧр.

—Надежда Чаҥкышевна, озо баштап Слердиҥ ижигер керегинде айдып берзеер? Балдардыҥ омбудсмени ол кем?

—Ол балдардыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу чыгартулу кижи. Арасей ичинде балдардыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу чыгартулу улустыҥ институдын 1998 јылда РФ-тыҥ иштиҥ ле социальный ӧзӱмниҥ министерствозы ЮНИСЕФ-тиҥ болужыла баштап тӧзӧгӧн. Эмди балдардыҥ омбудсмени ороонныҥ ончо 85 тергеезинде бар. Мениҥ ижим балдарлу билелерге јӧмӧлтӧ јетирер, балдардыҥ тап-эриктерин корыыр иш. Омбудсмен бойыныҥ ижиле государственный органдардыҥ ижин јӧмӧйт, онойдо ок балдардыҥ тап-эриктери бузулган болзо, оны тӱзедерге чырмайат.

РФ-тыҥ президенти Владимир Путин 2017 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 29-чы кӱнинде чыккан 240-чи таҥмалу Јарлыгында мынайда јарлаган — «2018-2027 јылдар «Балалыктыҥ онјылдыгы» деп. Онызын государствоныҥ политиказында балдардыҥ јӱрӱмин бу ӧйдиҥ туркунына јарандырарына, олордыҥ ӱредӱзине ле амыражына база јаан ајару салар дегени.

Бис бойыстыҥ ижистиҥ ууламјызы аайынча јӱзӱн-башка акциялар ла ӧскӧ дӧ керектер ӧткӱредис. 2019 јылдыҥ акциялары — «Балалыкты корыыры», «Изӱ јӱрек», «Солдаттыҥ самаразы» ла о. ӧ. Бу керектерге федерал ла тергеелик бюджеттердеҥ арбынду акча чыгарылган болгон.

—Јылдыҥ башталганынаҥ бери канча кижи Слерге болуш сурап баштанды?

—Кӧп улус баштанган. Кӧбизи коронавирустаҥ улам кирелендириштердиҥ ӧйинде — ол дистанционный ӱредӱ јанынаҥ. Кӧп балдарлу улус анчада ла планшет, Интернет јок деп комыдадылар. Јайгы амыралта јанынаҥ база сурактар бар. Ӧткӧн 2019 јылды алза, 467 кижи баштанган. Олордоҥ 206-зы — чаазынга чийген, 262 кижи сӧслӧ айткандар. Мен аймактарда 20 катап болуп, туштажулар ӧткӱрдим.

Баштанып турган улустыҥ тоозы јылдыҥ ла кӧптӧйт. Мен бодозом, ол мениҥ ижимде кӧп аргалар барыла колбулу. Тӱбекке тӱшкен улуска болушты профильный ведомстволорло кожо кӧп текшироссиялык фондтор, килемјиликтиҥ организациялары ажыра јетиредис.

—Чокымдап айтса, кандый иштер ӧткӱрилген, бир канчазын тоолоп берзегер?

—Озо баштап айтсам, ол Мариинскте таскадаачы колонияда балдарга эне-адаларыла, тӧрӧӧндӧриле куучындажар колбу тудар арга таап бергем.

Бис кӧп ајаруны ӧскӱс балдарга эдедис. Ӧскӱс балдарга 2019 јылда берилетен 122 турадаҥ јӱк ле 46-зы берилген, олордоҥ 38 балага — јаргы ажыра, 76 ӧскӱс туразын 2020 јылда алар.

Вузтарда ӱренип турган тӧртӧн ӧскӱс балага «Сен јаҥыскан эмезиҥ» деп фондтоҥ ай сайын 20 муҥ салковой акчаны јыл туркунына алар эдип јазаганыс. Балдарды јаҥыскан азырап турган ӱй улуска: ишке кирерге, школ-интернаттыҥ выпускниктерине — јӱрӱмге темигерине…

Онойдо ок кирелӱ јаткан билелерге кийим-тудумла, курсак-тамакла болуш јетиргенис. Кенек балдарлу билелерге болужадым: санаторийдӧӧн эмденип барарына, инвалидный кресло, квота, алимент, пособие аларына. Кӧп тоолу эмчиликтерле, ол тоодо ороонныҥ јарлу эмчиликтериле јуук колбу тудадыс — бистиҥ республиканыҥ эмчилигиле, Новокузнецктеги диспансерле, Москваныҥ эмчиликтериле ле о. ӧ.

2019 јылда 639 бала шиҥделген, олордоҥ 55 балада злокачественный новообразование болгоны јарталган, беш бала учетко јаҥынаҥ алынган.

Аймактар сайын бу канча јылдыҥ туркунына кӧп катап барып, кандый ла јӱрӱмдӱ улуска туштап, ӧскӱс-јабыска да, балдарлу улуска да јаҥыс ла материальный эмес, је онойдо ок моральный болуш јетиргенис. Бис кӧп сабада Килемјиликтиҥ фондторы ажыра болуштарды тергее ичиндеги интернаттыҥ балдарына, койдо-малда јӱрген улустыҥ балдарына јетирерге амадайдыс. Школдорго барып, ачык-јарык куучындар ӧткӱрип, балдар тӱбеккке тӱшсе, меге баштанзын, изӱ линияга телефон соксын деп айдып јадыс. Кандый бир чууганду да, тилдӱ-оосту да улусла иш ӧткӱрип, школдыҥ администрацияларына ла психологторына јӧмӧжӧдис. Кезик аймактарда ченемели јаан педагогтор бар, олор бойлоры јаан табыш чыгарбай, тӱӱлген сурактарды јербойында чечедилер.

—Окылу органдардаҥ ла ведомстволордоҥ болуш керек болзо, олор кӱӱнзеп, Слерге болужат па айса болзо ӧй чӧйип, керекке албай турат па?

—Олор бир де чӧйӧр аргазы јок. Нениҥ учун дезе балдардыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу чыгартулу кижиниҥ статузы бийик. Мен сурактарыма карууны кандый ла јердеҥ тутагы јогынаҥ аладым. Ончо ведомстволорло, министерстволорло јарамыкту ишмекчи колбулар тӧзӧлип калган. Оныҥ учун мениле кожо иштеген ончо улуска јаан быйанымды айдадым.

—Слердиҥ кӧрӱмле, бӱгӱнги кӱнде балдардыҥ кандый тап-эриктери кӧп сабазында бузулат? Олорды кем бӱдӱрбей турган?

—Мениҥ канча јылга кӧрӱп келгенимле, балдардыҥ тап-эриктери јанынаҥ ээжи-некелтелерди эне-адалар ла олорды солып турган улус бӱдӱрбейт. Бала бойыныҥ билезинде јадып таскаар, эне-адазы кем болгонын билер учурлу. Биленеҥ курчу алып, бала ончо јанынаҥ ӧзӱми бийик, аргалары бар болуп ӧзӧр керек. Онойдо азырап јаткан улус оны јабыс кӧрбӧй, базынбай, кӱӱн-санаазын бийик эдип кӧдӱрип азыраар. Бала — ол билениҥ айылчызы: сен оны азыраар, кийиндирер, ӱредӱ берип, оны јаан јолго аткарар учурлу.

Эмдиги ӧйдӧ биле деп, бис нени айдып турганыс? Кӧп саба билелерде адазы јок, олордыҥ ордына ӧӧй адалар. Кезик билелерде ол улус энезиле кожо јадып турган эр кижи болуп јат. Аданыҥ молјузын албайт. Оныҥ учун каршулу керектер, базыныш мынаҥ башталып јат. Баланыҥ су-кадыгына ла кӧгӱс-бойына шырка артызат. Биле – ол јаҥыс турада кожо јадары эмес, а бой-бойы учун каруулу болоры. Балдарын сананып, олорды азырап алайын деген ийде эне-аданыҥ јӱрӱминде баштапкы јерде турар керек.

Онойдо ок балдардыҥ ӱредӱ алар тап-эриги база бузулат. Он јыл мынаҥ озогызыла тӱҥейлезе, эмдиги ӧйдиҥ ойлык ла билим алар некелтелери башкаланган. Кезик улус оны оҥдобой до јат. Кезик учуралдарда эне-адалар балдарыныҥ ӱредӱзине јаан ајару салбай, ӱредӱге барып турганын кӧрбӧй, керектебей јат. А кезик учуралдарда школдыҥ качылары балдарга јакшы ӱредӱ бербей јат. Оныла олор педагогический этиканы бузат. Мындый сурактарга каруу берерге, бис ӱредӱ департаментле колбу тудуп иштейдис. Кажы ла баланыҥ некелтезин тооп ло оҥдоп.

—Слерге балдар бойлоры баштанып туру ба?

—Анчада ла энезиле эмезе адазыла ачыныжып ийзе. Интернаттыҥ выпускниктери база менеҥ болуш сурайт.

—Балдар ортодо колдонып божоп турганы бистиҥ республикада ас эмес болгоны база бир кунукчыл статистика. Слердиҥ сагыжаарла болзо, баланы андый алтамнаҥ канайып корып алар керек?

—Бойына кол салынган эмезе ӧлӧргӧ сананган балдардыҥ тоозы, канайып та айтпайын дезем, бистиҥ јерде ас эмес. Ӧткӧн 2019 јылда тогус бала бу јеткердеҥ божогон. Кажы ла мындый учуралда тап-эриктер корыыр органдар шылу-шиҥжӱ ӧткӱрет. Керектиҥ аайына чыгып, бурулу улусты (андыйлар бар болзо) каруузына тургузат.

Мен бойымныҥ ижим аайынча бу керектерле јаан иш ӧткӱредим, шиҥдейдим, нениҥ учун мындый неме болгон деп. Бис бойыстыҥ кӧрӱм-шӱӱлтебисти профильный ведомстволорго аткарып, мындый учуралдарды јайладар эп-арга бедиреп, нениҥ учун бала мындый алтамга барган деп шиҥдейдис. Кӧп јылдардыҥ туркунына иштегенимле айтсам, кӧп саба учуралдарда шылтактар — биледе балага ајару этпегени, эне-адазы оны оҥдобогоны. Кезик улус балага јараш кийим, баалу телефон, велосипед садып берзем, ол ырысту болор деп сананып јат. А ого эрке-сӱӱш, ајару ла куучындажар ӧй керек, кожо иштенер ле амыраар керек.

Кезик учуралдарда ӱӱрелериниҥ, нӧкӧрлӧриниҥ ортодо оҥдошпостор, ӱредӱде јозоктор болгоны база јемежет. Кезикте бала бойына калганчы катап јаан ајару аларга, телекейге бойыныҥ керектӱ болгонын кӧргӱзерге кылынып јат. Кӧп буру Интернет ойындарда да болот. Кезикте бир јуртта бала колдонзо, кийнинеҥ ары ондый учуралдар улала берет. Олор јеткерленген баланы эне-адазы, ӱредӱчилер килеп, јоктоп ыйлаганын угуп, мени база ла онойдо килезин, меге ыйлазын деп сананат.

—Эне-адазы баланыҥ кылык-јаҥыныҥ кандый темдектеринеҥ серенип, ого ајарар учурлу?

—Бу керегинде Интернетте кӧп јартамалду јетирӱлер бар. Је ондый да болзо, темдектер кӧп. Эҥ ле озо, слердиҥ уулчагар эмезе кызычагар слерле кожо ачык-јарык куучындашпай баштаза. Балагар кӧп сабазында унчукпай, јаман кӱӱндӱ эмезе ӱредӱде једимдер болбой турза, ары-бери чыгып барбай турза, ајару эдер керек. Эмезе, јобош балагар кенетийин јак-јардак куучындап, кийим-тудумдарын ӱлеп баштаза, база серенер керек. Јаан улуска балазыныҥ нӧкӧрлӧри кем, ол бала калганчы ӧйдӧ кайда барып, нени эдип турганын, оныҥ јӱрӱминде кандый солунталар болуп турганын билер керек.

—База бир шылтак-темдек — ол эне-адазы ачыныжып, тарыныжып, эки јара базып турза, олордыҥ балдарына јаан тӱбек келет, олор бу айалгада эҥ тыҥ санааркап, кунугып, шыркаланат…

—Эйе. Ондый учуралдар бисте толтыра. Балдар бу эки ачынышкан улустыҥ ортозында јаан буудак болуп, кемле кожо артар деп сурак туруп јат. А бала бойы энелӱ де, адалу да болорго кӱӱнзейт. Адазы јаҥы биле тӧзӧзӧ, энези ого ӧчӧжип, база кижи табат, а балдар кемге де керек јок немедий артат. Билениҥ кереби оодылза, чакпындарга согулза, бала јӱреги кату болуп тоҥып, улуска ла сӱӱшке бӱдӱмји јок болуп ӧзӧт. Слер сананзаар, бу балдар соҥында јаанап калза, эне-адазына быйан айдар ба айса кӧрӧр кӱӱни јок болор бо? Балдараарды, билегерди таштап барар алдында келер јӱрӱмигерди сананар, улус.

—Надежда Чанкышевна эрмек-куучын учун јаан быйан. Бис Слерге бу јеҥил эмес ижигерде јаан једимдер кӱӱнзейдис. Јӱрексирек, јакшы улус јолыгарда кӧп, су-кадыгар бек, арка-сынаар ару болзын.

 Эмилчи САНИНА куучындашкан