«Калабыс – ол бистиҥ айлыбыс…»

28.05.2020

Горно-Алтайск кала 2018 јылда эл-јоныныҥ тоозы 100 муҥ кижиге јетире калалар ортодо ӧткӧн бастырароссиялык конкурста турушкан. Ол тушта Горно-Алтайск каланыҥ администрациязы конкурста «Туу-Кайа кыр» деп панорамный паркты јарандырары» деген ӱлекер-проектле јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирген. 2019 јылда Туу-Кайа кырдыҥ бажында смотровой площадка, ого барар јолдо беседка тудулган ла таштаҥ тепкиш салынган. Темдектелген иштер качан учына јетирилер ле оноҥ до ӧскӧ сурактарла «Горно-Алтайск кала» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязыныҥ ар-јӧӧжӧ, градостроительство ло јердиҥ колбулары аайынча башкартузыныҥ јааны Валентина ЧЕЛТУГАШЕВАГА баштандыс.

В. Челтугашева: Озолондыра темдектелгениле болзо, иштерди кӱӱк айдыҥ учына јетире тӱгезип салар керек. Иштер темдектелген кеминде ӧдӱп јат, олорды тӱгезип јадыс деп айдарга јараар ла кӧлӱктер тургузар парковка ла оныҥ јанында тура тузаланарына ӧйинде табыштырылар. Чокымдап айтса, кичӱ изӱ айдыҥ бажында бу объектти табыштырарыс.

—Бу Туу-Кайа кырдыҥ эдегиндеги объект керегинде айдадар дезеер?

—Эйе, кырдыҥ ӱстиндеги объектти – смотровой площадканы — инвестор кышкыда белетеп салган ла ол ло тушта ачылтазы ӧткӧн эди. Кырдыҥ ортозында тургузылган площадкалар база кышкыда белетелген. Анайып, јӱк ле кӧлӱктер тургузар парковка ла јанында тура тудар керек болгон. Эмди бу иш база учына једип келди. Болушту тура јаскыда тудулып калган.

—Парковка дегени јарт, а јанында турада не болор?

—Бу эки кат тураныҥ баштапкы кадында медперсонал-дыҥ кыбы, прокатка экипировка беретен кыптар, туалеттер, экинчи кадында спортивный школ болор.

—Канатный јол тудулар деп кайдаҥ да кычырган эдим….

—Бис бастырароссиялык конкурста туружарга баштану-заявка эдип турарыста, каланыҥ панорамный паркыныҥ ӧзӱмин бир канча бӧлӱкке бӧлӱгенис. Ол бӧлӱктердиҥ бирӱзинде јаан канатный јол тударын темдектегенис. Тургуза ӧйдӧ инвестор болуп турган «Солнечная энергия+» компания «Бэбилифт» деп канатный јол тудар.

—Каланыҥ панорамный паркыныҥ ӧзӱминиҥ јӱк ле баштапкы бӧлӱгин ӧткӧн турбайыс?

—Эйе. Бастырароссиялык конкурска кандый иштерди ӧткӱрерге турганысты темдектеген баштану-заявка аайынча иштегенис ле анда темдектелген иштерди бӱдӱргенис.

—Экинчи бӧлӱгин бӱдӱрерге, база катап конкурста туружар керек пе?

—Конкурста туружар эмес, инвесторлор табар керек болор. Эм тургуза ол кичӱ калалар ортодо бастырароссиялык конкурста база катап туружарга јазанадыс. Бу учуралда В. И. Ленинниҥ адыла адалган тӧс тепсеҥди, оны одоштой турган культураныҥ ла амыраарыныҥ тӧс скверин јарандырары аайынча ӱлекер-проектле чыгарыс.

—Туу-Кайаныҥ бажындӧӧн чыгар эттире салынган тепкиштер кезик јерде оодылып калганын кӧрӧргӧ келишкен. Јуукта Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин ӧткӱрген јуунда ол керегинде база айткан эди. Ол једикпестер јоголтылар ба?

—Ол тепкишти эткен подрядчик једикпестерди јоголтор. Бу ӧйгӧ јетире подрядчик оодылган, сынган јерлерди јазаары аайынча эки катап андый иштер ӧткӱрген. Эмди ӱчинчи катап ӧткӱрер. Баштапкы катап кар кайылып, ол салынган тепкишке салтарын јетирген болзо, эмди дезе ол тепкишти эл-јоныс тузаланып турганынаҥ андый айалга тӧзӧлӧ берген. Бистиҥ улус «эрчимдӱ» ине, нени де чукчуп эмезе тебип ийер керек. Оныҥ учун таштардыҥ кыймыгузы бар.

—Бу ла панорамный комплекстиҥ ӱлекер-проеги аайынча баштап тарый кырдыҥ бажында капитальный смотровой площадка болор деп темдектелген эди…

—Эйе, баштап тарый бис анда капитальный тудум – эки кат панорамный комплекс — тудар деп темдектегенис, баштапкы кадында конференц-зал, кафелер, экинчи кадында смотровой площадка болзын деп. Је качан бис проектированиеге кирип баштаарыста, экспертизадагы баазы бистиҥ саларга темдектеп алган баадаҥ эки катапка бийиктей берген. Оноҥ улам бис Минстройго барып, ӱлекерге кубулталар кийдиргенис, олорды корыганыс ла јӧпти алганыс. Анайып, капитальный эмес тудум тударына келгенис.

—Бу бастырароссиялык конкурста экинчи катап туружарга керектӱ документ-чаазындарды аткарганаар ба?

—Бис ол керектӱ документ-чаазындарды белетеп, Алтай Республиканыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министерствозына табыштырганыс. Бу министерство субъекттиҥ адынаҥ ол бастырароссиялык конкурска баштану-заявка эдер.

—Слер, канча јылдарга бу ууламјыда иштеп келген кижи, бу учуралда Горно-Алтайсктыҥ конкурстыҥ јеҥӱчилдериниҥ тоозына кирер аргазы канча кире деп сананадар?

—Јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирер арга бар деп бодойдым. Не дезе, бистиҥ ӱлекер-проекттиҥ бойыныҥ аҥылузы бар.

—Јуукта республикан башкаруда шак ла бу конкурска белетеген ӱлекер-проект аайынча јуун ӧткӧн эди. Ол јуунныҥ туружаачылары, ол тоодо тергеениҥ башкараачызы, бойлорыныҥ кӱӱнземелдерин, ајаруларын айткан болгон. Ол тоодо кажы ла объект аайынча чокым јартамалдарды, анчада ла национальный элементтерле колбой, ӱлекер-проектке тӱрген кийдирзин деп айдылган эди. Олорды ӱлекер-проектке кийдирдер бе?

—Эйе, ол кӱӱнземелдерди ле ајаруларды ӱлекер-проектке кийдиргенис.

—Валентина Владимировна, Слер бу иште качаннаҥ ала иштеп јадыгар, оноҥ озо кайда иштегенер?

—Бу иште 2016 јылдаҥ бери иштейдим. Оноҥ озо АР-дыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министерствозында, «Кан-Оозы аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязында иштегем. Новосибирсктеги архитектурно-строительный университетти ӱренип божотком.

—Бу ӱлекер-проекттердеҥ башка Горно-Алтайсктыҥ кеберин јарандырары аайынча кандый иштер эдилет?

—«Городская среда» деп адалган ӱлекер аайынча иштер ӧдӧт. Ол ууламјыда кӧп тоолу иштер эдилген, кӧп квартиралу туралардыҥ јанында спортивный площадкалар, балдар ойноор площадкалар тургузылган. Быјыл база андый беш площадка тургузылар. Коммунистический проспектте тротуарлар салары аайынча иштер улалар. Каланыҥ ичиле аккан Майма сууныҥ јарадын таштарла салар иш оноҥ ары улалып барар: быјыл ол иш Поклонный кресттеҥ ала «Чаҥкыр Алтай» кинотеатрга јетире ӧдӧр, эзенде бу кинотеатрдаҥ ала Театральный кӱрге јетире јазалар. Јаҥыртулардаҥ темдектегедий неме – анда лыжероллерный трасса болор.

—Алтай тилле чыгып турган газетте иштеп турган кижи мындый сурак бербес аргам јок — каланыҥ архитектуразында национальный элементтер кийдирерине ајару эдилет пе?

—Архитектурада национальный элементтер деген ууламјы јок. Бис эмди бойыстыҥ байа бир прикладной кеендигисти кайда да кийдирерге кичеенедис. Ол ло Туу-Кайада тудулган объекттерде, ол ло беседкада олор бар. В. И. Ленинниҥ адыла адалган тӧс тепсеҥди, оны одоштой турган культураныҥ ла амыраарыныҥ тӧс скверин јарандырары аайынча ӱлекер-проектте объекттерди национальный стильле толтырарга кичеенгенис. Стилизованный, байа бир орнаменттерлӱ урналар, отургыштар тургузарыс. Саду ӧткӱрер объекттерде олор кыйалтазы јогынаҥ база болор. Бу иштерди баштап јадыс, калабысты темдектегедий аҥылузын бедирейдис. Горно-Алтайск ӧскӧ калалардаҥ башкаланып турзын деп.

Архитектурный сообществоло каланыҥ тӧс оромдорында капитальный ла капитальный эмес объекттерди тудар тушта тузаланатан архитектурно-художественный регламентти белетеери аайынча шӱӱжедис. Шак ондо национальный темдек-колориттер кийдирериниҥ некелтези темдектелер. Национальный колорит дегени ол не, ол бойын канайда темдектеер учурлу деген сурактар аайынча шӱӱжерис ле бирлик шӱӱлтеге келзес, калабыстыҥ келер ӧйдӧги кеберин јарандырарыс. Эм тургуза кӧп шӱӱлтелер айдылат. Темдектезе, ол ло кӧп квартиралу тураларда орнаменттер јураары ла оноҥ до ӧскӧзи. Учурлу болгоны — ажа конбос керек. Орнаментти тузаланарга јараар, је качан, кандый учуралда тузаланарын чокымдап алар керек.

—Сӱӱген калабыс кандый болзын деп кӧрӧр кӱӱнер бар?

—Озо ло баштап ол бистиҥ бойыстаҥ камаанду деп сананадым. Федерал, республикан эмезе муниципал бюджет калабысты јарандырарга канча да кире акча чыгарза, ол акчала эдилген ишти кичеер керек. Ол ло Туу-Кайадагы объекттерди ӱреп, сындырып турган учуралдар темдектелет. Бойыс бу иштерди баалап, кичееп баштазас, калабыс јаранар. Ол ло јондык угуштарда кӧп улус аҥылу арт-объекттер тудар керек деген кӱӱнземелдерин айдадылар. Улус ол ло парктарда тургузылган отургыштарды кезип, ӱреп турарда, кандый арт-объекттер керегинде айдар? Мен бастыра улус андый коомой кылык эдет деп айтпай јадым. Бис андый арт-объекттерди тудуп кӧрӧрис. Је каланыҥ эл-јонына бу иштерди баалаар, кичеер керек. Калабыс – ол бистиҥ айлыбыс ине.

—Јарт, ачык-јарык эрмек-куучын учун алкыш-быйан. Ижигерде једимдер кӱӱнзеери артат.

—Слерге быйан.

К. ЯШЕВ куучындашкан

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина