Алтайдын Чолмоны

Алтай Республикада тил јанынаҥ айалганы шиҥдеп (2018-2019ј.ј.)

02.06.2020

2018-2019 јылдарда Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ 2012 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 19-чы кӱнинде јараткан 1666 таҥмалу «Россия Федерацияныҥ государстволык национальный политиказыныҥ 2025 јылга јетире ӧйдиҥ туркунына чокым ижи/стратегиязы керегинде» Јарлыгын бӱдӱрерге, РФ-тыҥ государственный национальный политиказыныҥ 2025 јылга јетире стратегиязы аайынча 2019-2021 јылдарда бӱдӱретен иштердиҥ планыныҥ «Россия Федерацияда тилле колбулу айалга јанынаҥ билим шиҥжӱлер ӧткӱрериниҥ» 29-чы пунктыла, онойдо ок Алтай Республиканыҥ «Государстволык национальный политиканы бӱдӱрери» керегинде государственный программазыныҥ «Алтай Республикада алтай тилди чеберлеери ле ӧскӱрери» деген подпрограммазын бӱдӱрериниҥ план-графигиле башкарынып, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды Алтай Республикада тилдиҥ айалгазыныҥ шиҥжӱ-мониторингин ӧткӱрген.

2018 јылда Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ алтай тилдиҥ билим-шиҥжӱлӱ группазыныҥ ишчилери А. Н. Майзина (башкараачызы), Б. Б. Саналова, Н. Н. Тыдыкова, Е. В. Чайчина, А. Э. Чумакаев «Алтай Республикада тил јанынаҥ айалганы шиҥдеери» деген ӱлекер аайынча Улаган, Кош-Агаш, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактарла эки экспедицияны ӧткӱрген.

Социолингвистикалык анкета 20 сурактаҥ турган. Ол сурактар информанттардыҥ тӧрӧл лӧ орус тилдерди билериниҥ кемин, онойдо ок олор алтай тилле кандый бӧлӱктерде тузаланып турганын илелеп чокымдаарына ууламјылалган. Анкетаныҥ сурактарыныҥ тоозында информанттарга онойдо ок алтай балдардыҥ ла угы-тӧзи алтай эмес балдардыҥ алтай тилди ӱренери јанынаҥ шӱӱлтелерин чыгара айдарга арга берилген. Онойдо ок текши предметтерди (математика, айландыра телекей ле о. ӧ) баштамы класстарда алтай тилле ӱредери јанынаҥ олорго база бойлорыныҥ кӱӱн-санааларын чыгара айдарга јарамыкту арга болгон.

Баштапкы экспедиция 2018 јылдыҥ сыгын-ӱлӱрген айларында ӧткӧн. Тил јанынаҥ айалганы шиҥдеер иш Кош-Агаш ла Улаган аймактарда ӧткӧн. Шиҥжӱлӱ иш ӧйинде бу аймактарда 390 информантка чокым сурактар берилген. Олордоҥ Улаган аймактаҥ берилген сурактарга 213 кижи каруузын јандырган, Кош-Агаш аймактаҥ дезе — 177 кижи.

Экинчи экспедиция 2018 јылдыҥ ӱлӱрген-кӱчӱрген айларында республиканыҥ Кӧксуу-Оозы ла Кан-Оозы аймактарында ӧткӧн. Бастыра текши 599 кижи берилген сурактарга карууларын јандырган. Олордыҥ ортозынаҥ Кӧксуу-Оозы аймактаҥ 243, Кан-Оозынаҥ 356 кижи сурактарга чокым каруулар берген.

Текшилей айдар болзо, республиканыҥ Улаган, Кош-Агаш, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактарынаҥ 989 респондентке сурактар берилген.

2018 јылда социолингвистикалык анкетирование кӧп лӧ сабазында алтайлардыҥ ортозында ӧткӱрилген — 877 кижи (алтай-телеҥиттер — 3 кижи, телеҥиттер — 56 кижи), онойдо ок анкетированиеде бир эмеш (кезектей) орус улус база турушкан — 78 кижи, казахтар 14 лӧ ӧскӧ укту 24 кижи турушкан.

Улаган аймакта социолингвистикалык шиҥжӱ Улаган, Балыктујул ла Чибилӱ јурттарда ӧткӱрилген. Улаганда берилген сурактарга 84, Балыктујулда 63, Чибилӱде 66 кижи карууларын јандырган.

Улаган аймакта 213 респонденттиҥ ортозынаҥ бойлорын алтай деп 160 кижи, алтай-телеҥит деп 3 кижи, телеҥиттер — 44, орус — 1, казах — 1, ӧскӧ укту — 1 кижи деп кӧргӱстилер.

Алтай тилди тӧрӧл тили деп 188 информант, алтай ла орус — 1 кижи адаган. Сурактар берилген 188 алтайлардыҥ тоозынаҥ алтай тилди 180 кижи јакшы билер, јайым куучындажат, 3 кижи јӱк ле куучындажып јат, 3 кижи оҥдоорын оҥдоп јат, је куучындабайт, 1 кижи алтай тилин билбес. 213 респонденттиҥ ортозынаҥ орус тилди 200 кижи јакшы, јайым билер. Јӱк ле куучындап тургандары 5 кижи, је 8 кижи куучындабай јат.

Анкетаныҥ бир канча сурагы алтай тилдиҥ башка-башка бӧлӱктериндеги учуры, иштеп турганы јанынаҥ болгон. Темдектезе, биледе, иште, ӱредӱлӱ заведениелерде, најы-нӧкӧрлӧриле, јондык јерлерде ӧткӧн эрмек-куучында алтай тилле 210 кижи тузаланат.

«Слер алтай тилле чыгып турган газеттерди, чӱмдемел литератураны кычырадар ба?» деген суракка 170 кижи «эйе» деп, «кычырбай» турган деп 22 кижи каруу јандырган.

Алтай балдар алтай тилин ӱренери учун бойыныҥ шӱӱлтезин 172 кижи айткан, 6 кижи удура болды, 35 кижи каруузын берерге кӱчсинди. Школдо алтай тилди угы-тӧзи алтай эмес балдардыҥ ӱренери јанынаҥ јарадып турганын 66 респондент айтты, 11 кижи јаратпай, удура болгонын угустылар, 125 кижи алтай тилди бойыныҥ кӱӱниле ӱренери јанынаҥ айдышты, 11 кижи каруузын берерин кӱчсинген.

1-4 класстарда тӧс предметтерди алтай тилле ӱредери јанынаҥ шӱӱлтеле 87 информант јӧпсинген, 85 кижи јӧпсинбеди, 29 кижи дезе алтай балдарга текши предметтерди ӱредери эки тилле — алтай ла орус тилдерле — ӧткӱрилер учурлу деп, бойлорыныҥ шӱӱлтелерин айттылар. Респонденттердиҥ текши тоозынаҥ бу суракка 12 кижи каруузын берерге кӱчсинди.

Кош-Агаш аймакта анкетирование Курай, Кызыл-Таш, Чаган-Узун деген јурттарда ӧткӧн. Курай јурттаҥ сурактарга 65 кижи, Кызыл-Таштаҥ 51, Чаган-Узуннаҥ 61 кижи каруулар јандырган. Бу аймакта сурактарга кӧп јаны алтайлар каруу берген, је анкетированиеде онойдо ок казахтар ла тувалар база турушкан. Берилген сурактардыҥ карууларын јандырган респонденттердеҥ 147 кижи бойлорын алтайлар, 12 кижи телеҥиттер, 18 кижи дезе ӧскӧ укту деп айттылар.

Тӧрӧл тилин алтай деп 146 кижи кӧргӱсти, 7 кижи телеҥит деп каруузын берген. Тӧрӧл алтай тилиле 142 кижи јайым куучындайт, 2 кижи јӱк ле куучындап јат, 1 кижи аайлап јат, је куучындабайт. Телеҥит тилди јайым, јакшы 6 кижи билер, 1 ле кижи јӱк куучындап јат. 177 кижиниҥ ортозынаҥ орус тилди 171 кижи јакшы билер, 2 кижи јӱк ле куучындап јат, 3 кижи аайлап јат, је куучындабай јат.

Алтай тилди биледе, иште, ӱредӱлӱ заведениелерде, нӧкӧрлӧриле, јондык јерлерде куучындажар эп-арга деп, респонденттердиҥ текши тоозынаҥ 161 кижи тузаланат.

Сурактар берилген улустыҥ тоозынаҥ алтай тилле чыгып турган газеттерди ле бичиктерди 144 кижи кычырат, 27 кижи кычырбай јат.

Алтай балдар алтай тилин ӱренери керектӱ деген шӱӱлтени 159 кижи-информант јӧмӧди, 3 кижи удура болуп, јӧпсинбеди, 14 кижи каруу берерин кӱчсинди. Алтай тилди угы-тӧзи алтай эмес балдардыҥ ӱренери јанынаҥ информанттардаҥ 57 кижи «јӧп» болгонын угустылар, 9 кижи јӧпсинбеген. Алтай тилди бойыныҥ кӱӱниле ӱренери учун 99 кижи јӧп, 11 кижи каруузын берерге кӱчсиндилер.

Текши предметтерди (математика, айландыра телекейле о.ӧ.) баштамы класстарда алтай тилле ӧткӱрерин 68 кижи јаратты, 68 кижи јаратпады,40 кижи каруузын берерге кӱчсинди.

Кан-Оозы аймактыҥ јеринде ӧткӱрилген алтай тил јанынаҥ айалганыҥ шиҥжӱзинде Кырлык јуртта 60 кижи, Мӧндӱр-Соккондо — 60, Кӧзӱлде — 60, Кайсында — 55, Экинурда — 60, Јабаганда 61 кижи турушты.

Берилген сурактарга каруулар берген улустыҥ ортозынаҥ 348 респондент ле угы-тӧзи ӧскӧ 6 кижи бойлорын алтай деп кӧргӱстилер.

Алтай тилди бойыныҥ тӧрӧл тили деп, 352 кижи кӧргӱсти. Олордыҥ ортозынаҥ тӧрӧл тилин 348 кижи јакшы билер, јайым куучындайт, 3 кижи јӱк ле куучындап јат, 3 кижи оҥдоп јат, је куучындабайт. Орус тилди 346 кижи јакшы, јайым билер.

Алтай тилди алтай балдар школдо ӱренери учун бойлорыныҥ шӱӱлтелерин 344 респондент  айдарда,  4 кижи удура болды, каруузын 1 кижи бербеди. Алтай тилди угы-тӧзи алтай эмес балдар ӱренерин 142 кижи јӧмӧп-јарадат, удура — 39, кӱӱнзегениле ӱрензин деген шӱӱлтени 125 кижи айттылар.

Алтай тилди биледе, иште, ӱредӱлӱ заведениелерде, нӧкӧрлӧриле, јондык јерлерде респонденттердиҥ текши тоозынаҥ 354 кижи куучындажат, тузаланат.

«Слер алтай тилле чыгып турган газеттерди, чӱмдемел литератураны кычырадар ба?» деген суракка 304 кижи јакшы каруу бердилер, 40 кижи кычырбай турганын угусты.

Баштамы школдо текши предметтерди алтай тилле ӧткӱрери керектӱзиле 142 кижи јӧпсинди, јӧп эмес — 125 кижи, ӱредӱни эки тилле ӧткӱрери јанынаҥ 2 кижи шӱӱлте этти, 83 кижи каруузын берерге кӱчсиндилер.

Кӧксуу-Оозы аймакта ӧткӱрилген мониторингте Абай јурттаҥ 61, Амурдаҥ 62, Талдунаҥ 60, Сугаштаҥ 60 кижи туруштылар. 243 респонденттиҥ ортозынаҥ бойлорын 222 кижи алтайлар деп кӧргӱстилер, ӧскӧ укту деп 19 кижи айтты.

Берилген сурактарга каруулар берген информанттардыҥ ортозынаҥ алтай тилди тӧрӧл тили деп 200 кижи кӧргӱсти, орус деп — 36 кижи, алтай ла орус тилдерди тӧрӧл тили деп, 3 кижи кӧргӱсти.

Тӧрӧл тилин 142 кижи-информант јакшы, јайым билер, 26 кижи — јӱк ле куучындажат, аайлаарын аайлап, је куучындабай тургандары — 31 кижи, 1 кижи билбес. Орус тилди 198 информант јакшы билер, 13 кижи јӱк ле куучындажып турган деп кӧргӱскен, 16 кижи оҥдоп јат, је куучындабайт, 5 кижи — билбес.

Алтай тилле биледе, иште, ӱредӱлӱ заведениелерде, најы-нӧкӧрлӧриле, јондык јерлерде респонденттердиҥ текши тоозынаҥ 124 кижи тузаланат.

Алтай тилле чыгып турган газеттерди ле чӱмдемел литератураны 111 кижи кычырат, кычырбай турганы — 127 кижи.

Алтай балдар алтай тилин ӱренери учун 229 информант шӱӱлтезин айттылар, 2 кижи јаратпады, 10 кижи каруузын берерге кӱчсиндилер. Алтай тилди угы-тӧзи башка балдар ӱренерин 77 информант јарадат, 31 кижи јӧпсинбеди, 120 кижи онызы баланыҥ бойыныҥ кӱӱнзегениле болор учурлу деген шӱӱлтени јӧмӧдилер.

Баштамы класстарда текши предметтерди алтай тилле ӱредер деген шӱӱлтени 66 кижи јӧмӧп јат, јаратпагандары — 94, каруузын берерин кӱчсингендери — 64 кижи.

2018 јылда берилген сурактарга каруулар берген улус јондык, јаштары ла бӱдӱми (пол) аайынча башка-башка бӧлӱктерге кирген. Олордоҥ эр улус — 419, эп-шилер — 570 кижи. Респонденттер јаштары аайынча мынайда бӧлилген:

1) 14 јаштаҥ ала 15 јашка јетире — 43 кижи;

2) 16-наҥ ала 24 јашка јетире — 137;

3) 25-теҥ ала 35-ке јетире — 218;

4) 36-даҥ ала 54 јашка јетире — 380;

5) 55-теҥ ала 60-га јетире — 107;

6) 61 јашту ла оноҥ јаан — 154 кижи.

Сурактарга каруулар берген улусты јаштарыла алза, олор кӧп лӧ јаны 36 јаштаҥ ала 54 јашка јетире категорияга кирип тургандар болды.

Респонденттердиҥ ӱредӱзи аайынча алар болзо: ӱредӱзи јок — 22 кижи, толо эмес орто ӱредӱлӱ — 161, орто ӱредӱлӱ — 237 кижи, орто аҥылу — 314, бийик ӱредӱлӱ — 246 кижи.

Јондык статус-чыдузы аайынча алар болзо, респонденттер мынайда бӧлӱнет:

1) текшиӱредӱлик школдыҥ ӱренчиктери — 148;

2) орто аҥылу ӱредӱлӱ заведениениҥ ӱренеечилери — 3;

3) вузтардыҥ ӱренеечилери — 5 кижи;

4) иштеп турган граждандар — 520;

5) иштебей турган граждандар — 160;

6) пенсионерлер — 147 кижи.

Анайып, респонденттердиҥ эҥ јаан ӱлӱзи иштеп турган граждандардыҥ категориязына келижет.

2019 јылда ӱлекер аайынча иш улалган. Чокымдап айтса, ӧткӧн јылдыҥ кичӱ ле јаан изӱ айларында бир бӧлӱк ишчилер Э. В. Енчинов (ӱлекердиҥ башкараачызы), Э. Г. Торушев, Б. Б. Саналова ла А. П. Модорова ишмекчи јол-јорыкла Майма ла Чамал аймактарда болгон. Јол-јорыктыҥ амадузы — анкетаныҥ материалдарын јууры.

Майма аймакта полевой иш беш јуртта: Маймада, Кызыл-Ӧзӧктӧ, Орто-Сайдыста, Ӱстиги-Сайдыста, Урлу-Аспакта ӧткӧн. Мындый ок иш Чамал аймактыҥ Чамал, Бешпелтир, Онос, Айулу, Куйус, Эјеген, Ороктой деген јети јуртта ӧткӱрилген.

Программа аайынча Алтай Республикада тил јанынаҥ айалганы шиҥдеер ишти ӧткӱргениниҥ амадузы—шиҥжӱге чыгарылган сурактыҥ тургуза ӧйдӧги аайын, айалгазын илезине чыгарары. Шак оныҥ учун белетеген сурактар аайынча ӧткӱрилген иш ӧйинде квотный талдаш тузаланылган:

1) 16-22 — ӱредӱлик учреждениелерде ӱренип тургандардыҥ јаштары (јашӧскӱрим; ӱренчиктер ле ӱренеечилер) — бастыра 59 кижи;

2) 23-35 — биле тӧзӧӧриниҥ ле ӧрӧ ӧзӱштиҥ јажына келижет (орто јаш: јиит специалисттер) — бастыра 110 кижи;

3) 35-59 — бышкан јашка келижет (орто јаш: стажту специалисттер) — ончозы 126 кижи;

4) 60-наҥ ала ла оноҥ ӧрӧ — јаан ӱйе (пенсионерлер) — бастыра 55 кижи.

Мынаҥ озо Алтай Республикада тил јанынаҥ айалганы шиҥдеер системада мындый       эп-арга тузаланылбаган. Текши тооло алза, 350 респондентке сурактар берилип, каруулары алынган: Майма аймактаҥ 150 ле Чамал аймактаҥ 200.

Респонденттердиҥ бӱдӱми аайынча тооломол 50 кижи 50 кижиге деп чокымдалган: Майма аймакта 75 эпши ле 75 эр кижи; Чамал аймакта — 100 эр кижи ле 100 ӱй кижи.

Угы-тӧзиле алар болзо, алтай тилди билер эмезе ада-энезиниҥ бирӱзи алтай эмезе туба деген категорияга кирип тургандардыҥ тоозы Майма аймакта мындый болды: алтайлар — 108, орустар — 3, туба — 39 кижи; Чамал аймакта алтайлар — 176, орустар — 1, туба — 23.

Майма аймакта алтай тилди тӧрӧл тили деп 150 респонденттиҥ ортозынаҥ јӱк ле 80 кижи каруузын берди. Чамал аймактаҥ бу ла суракка 200 респонденттеҥ 115 кижи каруузын јандырды. Бу ок ӧйдӧ баштапкы учуралда орус тилди 149, экинчизинде 130 кижи јакшы билер.

Эки аймактыҥ респонденттериниҥ кӧп јаны чыгардагы тилин алтай деп кӧргӱстилер: Майма — 88, Чамалда — 130 кижи.

Респонденттердиҥ кӧп јаны алтай тилле текстовой материалдарды кычырбай јат, тӧрт суракла мындый карууны Майма аймактаҥ — 400, Чамал аймактаҥ база ла 4 сурак аайынча 500 кижи каруузын јандырган.

Баштапкы аймакта алтай тилди јондык јерлерде 100 кижи тузаланат, кезик аразында — 12, 38 кижи — тузаланбайдылар, экинчи аймакта 128 кижи тузаланат, кезикте — 34, 38 кижи — тузаланбайт.

Шиҥжӱ ӧткӱрилген аймактарда билениҥ ичиндеги, онойдо ок јондык кеминде тӧзӧгӧзи — орус тил, темдектезе, Майма аймакта алтай тилле биледе јӱк ле 38 респондент, јӱк ле орус тилле 59 кижи куучындажат.

Эки аймактыҥ респонденттери алтай тилди бойыныҥ балдарына керектӱзи јанынаҥ бирлик шӱӱлтени айдат. Темдектезе, Майма аймакта 158 респонденттиҥ 148-и олордыҥ балдары алтай тилди билзин деген кӱӱндерин угустылар. Чамал аймактаҥ ондый кӱӱнин 200 кижиниҥ 199-ы айттылар. Онойдо ок  алтай тилди кыйалтазы јогынаҥ ӱренери јанынаҥ бирлик шӱӱлтелерин Маймада 101, Чамалда 165 кижи угустылар.

Баштамы класстарда текши предметтерди алтай тилле ӱредери керектӱ деген суракка респонденттердиҥ каруулары: Майма аймакта 69 кижи јӧп, 56 кижи јаратпаган, 25 кижи каруузын бербеген. Чамал аймакта — 92-зи јӧп, 86-зы јаратпаган ла 22 кижи нени де айтпаган.

Алтай эмес балдар алтай тилди ӱренерин Майма аймакта (118) ле Чамал аймакта (193 кижи) јараткан. Је ӱренчиктер алтай тилди бойыныҥ кӱӱниле ӱренери јанынаҥ ајару эттилер.

Кижи бойыныҥ тӧрӧл тилин билер учурлу деген шӱӱлтеде респонденттер бирлик болдылар: Майма аймакта — 147, Чамалда — 198.

Майма аймакта 96, Чамалда 110 респонденттиҥ шӱӱлтезиле, биледе алтай тилдиҥ учуры јабызаган. Јеткилдеш бӧлӱгинде «јабызаган-астаган» деген карууны баштапкы учуралда 150-неҥ 105, экинчизинде — 200 кижиниҥ ортозынаҥ 116 кижи берген.

Аймактарда эл-јонды бойыныҥ тӧрӧл тилиниҥ келер ӧйи чочыдат ла санааркадат. Онызы керегинде бойыныҥ карууларында Майма аймактаҥ — 70, санааркаганын 13 кижи угусты. Чамалда 102 респондент санааркашта, чочыдуда — 70 кижи.

Ӱредӱзи јанынаҥ айдар болзо, Майма аймактыҥ респонденттериниҥ кӧп јаны орто аҥылу ӱредӱлӱ — 67, бийик ӱредӱлӱ — 33 кижи. Чамал аймакта орто аҥылу ӱредӱлӱ — 88, бийик — 44 лӧ 1 кижи баштамы ӱредӱлӱ.

Олор башка-башка иштерде иштеп јат: јурт ээлемде, муниципал ла государственный служащийлер, пенсионерлер, ишјоктор ло ӧ. ӧ.

Онойдо ок јурттарда экспертный интервьюлар ӧткӱрилген. Эксперттер — јурт јерлердиҥ администрацияларыныҥ специалисттери, алтай тилдиҥ ӱредӱчилери, ӱредӱ ле библиотечный учреждениелердиҥ ле јондык ишчилер турушты. Ондый 15 интервью ӧткӱрилген.

Анкетный материалдарды јуур ӧйдӧ баштапкы катап алтай тилле тургузылган текши ле онойдо ок экспертный анкеталар тузаланылган. Мындый јаҥыртуны респонденттер ле эксперттер јаратты.

2020 јылда мониторингти Чой ло Турачак аймактарда ӧткӱрилери темдектелет.

Н. ТАДЫШЕВА,

тӱӱки билимдердиҥ кандидады

 

 

Эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилери

Ӧткӧн 2019 јылда Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим—шиҥжӱлик институды «Эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилери» деп адалган монографияны белетеп чыгарды.

Солун, тузалу монография Алтай Республиканыҥ «Ӱредӱликтиҥ ичкери ӧзӱми» деген эл тергеелик программазына кирип турган «Алтай Республикада билимниҥ ӧзӱми» деп подпрограммазыныҥ «Алтай Республиканыҥ калыктарыныҥ этнокультуралык ӧзӱми» деп адалган тӧс кӧдӱриҥизи аайынча белетелген.

Бу каруулу ла јаан иште билим-шиҥжӱлик институт, редакционный кӱрее, филология билимдердиҥ кандидады А. Н. Майзина (каруулу редактор), филология билимдердиҥ кандидаттары Б. Б. Саналова, Ф. И. Тагирова, А. Э. Чумакаев эрчимдӱ туруштылар (Горно-Алтайск, 2019.—384 бӱк).

Кепке базылып чыккан јаҥы монографияда эмдиги алтай тилдиҥ тӧс учурлу сурактары элбеде ле тереҥ кӧрӱлген. Бу иште алтай тилдеги куучын-эрмектиҥ ончо бӧлӱктериниҥ чын бичилери берилген. Јаҥы бичикте аҥылу, кыракы ајару анчада ла эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ курч сурактарына эдилет. Јаан учурлу иш-монография таланыҥ школдорыныҥ ла вузыныҥ ӱредӱ-методикалык иштерин чыҥдый белетеерине, онойдо ок алтай тилле бичиктерди, газеттерди чыгарарында јаан болужын јетирер аргалу. Онойдо ок бичик алтай тилге, республиканыҥ школдорында иштеп турган алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилерине, элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ, полиграфияныҥ ла бичик кепке базар басмалардыҥ ишчилерине, база алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ сурактарыла јилбиркеп турган улуска учурлалат.

«Эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ  ээжилери» деген монографияны белетееринде филология билимдердиҥ кандидаттары А. Н. Майзина (каруулу редактор), Б. Б. Саналова, Э. Т. Тохнина, А. Э. Чумакаев, педагогикалык билимдердиҥ кандидады Ж. И. Амырова, онойдо ок Э. С. Туткушева, Н. Н. Тыдыкова, Е. В. Чайчина турушты.

Бичиктиҥ авторлорыныҥ ӧмӧлиги рецензенттерге — филология билимдердиҥ кандидаттары А. Р.  Тазрановага ла С. Б. Сарбашевага бичикти ак-јарыкка чыгарарга белетеништӱ иш ӧйинде олордыҥ айдып берген јолду шӱӱлтелери, ајарулары учун алкыш-быйанду сӧстӧрин айдат. Авторлык ӧмӧлик эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ јаҥы ээжилерин шӱӱжерине учурлалып ӧткӱрилген кӧдӱриҥилердиҥ туружаачыларына ончозына быйанду сӧстӧрин айдып јат. Кӧп тоолу туружаачылардыҥ тоозында, темдектезе, эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ деканы С. Б. Сарбашевага, ИПКиППРО-ныҥ алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ методиказыныҥ кафедразыныҥ јааны Ж. И. Амыровага, методисти А. С. Шокшлиновага, педколледжтиҥ ӱредӱчизи Р. У. Ютеевага, В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназиядаҥ филология билимдердиҥ кандидады У. Н. Текеновага, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери М. А. Бибиевага (Боочы), З. А. Боделуковага (Шыргайты), А. А. Кобёновага (Јазулу), Ю. А. Мундукинага, А. Н. Хабаровага (кала, 7-чи школ), м. В. Сабинага (Экинур), Н. Г. Сулуковага (ресгимназия), А. О. Тахановага (Кош-Агаш) кӧп тоолу јылу, быйанду сӧстӧрин айттылар.

К. Тӧлӧсова