Алтайдын Чолмоны

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 2019 јылда бӱдӱрген иштериниҥ турултазы (Алтай Республиканыҥ башчызы, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председатели Олег Хорохординниҥ Эл Курултайдыҥ сессиязында эткен отчеды)

02.06.2020

Кӱндӱлӱ Владимир Николаевич!

Кӱндӱлӱ депутаттар, кычырылган улус! Јакшылар!

Бӱгӱн слерди Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 2019 јылда бӱдӱрген ижиниҥ турулталарыла таныштырып турум. 2019 јылды бурулталарлу керектерле бай јыл болгон деп темдектеерге јараар.

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрер ишке Владимир Владимирович Путин мени 2019 јылдыҥ тулаан айыныҥ 20-чи кӱнинде туткан. Оны слерге бӱгӱн эзедип ийерге турум.

Озо ло баштап јурттарла јоруктап, улусла јолугып, јербойындагы айалгаларла танышкам. Бу туштажуларда эл-јон эҥ ле озо бӱдӱретен сурактарды кӧдӱргендер, тургуза ла аайына чыгатан керектерди чокымдагандар. Олордыҥ тоозына ишјоктордыҥ, јолдордыҥ айалгаларыныҥ, јурт ээлемниҥ продукциязын перерабатывать эдериниҥ, јок јердеҥ табылып турган туризмниҥ ӧҥзӱре ле курч сурактары кирген эди.

Тергеени ӧскӱрери јанынаҥ эл-јонныҥ турушканыла јуук беш јылга јазалган «Ийделӱ Алтай» деген программа база ол ло ӧйдӧ јылгыр белетелген. Республиканыҥ башкараачызыныҥ јамызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип тура, менде Јасак, је элдеҥ ле озо Алтай Республиканыҥ Конституциязы аайынча башкаруны солыйтан тап-эрик болбогон. Андый алтам эдерге акту бойым база кӱӱнзебегем. Оны аҥылап айдып турум. Карын да министрлердиҥ алдындагы кабинедиле кожо бӱдӱретен бир канча чокым иштер темдектелген. Сыгын айдыҥ 8-чи кӱнинде Бирлик талдаштар ӧдӧрдӧ, эл-јон республиканыҥ башкараачызы ла депутаттардыҥ корпусы јанынаҥ бойлорыныҥ кӱӱн-табын чыгара айткандар.

Бӱдӱретен иштер керегинде талдаштардаҥ озо кӧп айдылган. Бис алынган молјуларла чокым башкарынып, кадрлардыҥ «Команда РАзвития» деген конкурсыныҥ турулталарын база ӧйинде кӧргӧнис. Шак бу конкурстыҥ шылтузында бисте профессионал узы бийик кадровый резерв тӧзӧлгӧн. Мен тергеениҥ башчызыныҥ ижин 2019 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинде бӱдӱрип баштагам.

Алтай Республиканыҥ башкарузын тудар тушта ајару элдеҥ ле озо јербойыныҥ кадрларына ла «Команда РАзвития» деген конкурстыҥ финалисттерине эдилген. Јаҥы кӧстӧлгӧн башкараачылардыҥ 75% шак оныҥ финалисттериниҥ тоозынаҥ тудулган. Бу конкурстыҥ кӧп саба туружаачылары ла финалисттери јаҥныҥ органдарына кирбей турган организациялардыҥ башкараачыларына кӧстӧлгӧн. Олордыҥ ийде-кӱчи биске сӱрекей керектӱ болуп, тергеениҥ ӧзӱминде тузаланылат.

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ структуразына калганчы кубулталар 2019 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 24-чи кӱнинде эдилген.

Башкаруныҥ јаҥы составыла бис 2019 јылда бир айдаҥ ас ӧйдиҥ туркунына иштегенис деп темдектеерге турум. Былтыр Эл Курултайга эткен отчедымда мен «Ийделӱ Алтайдыҥ» программазы бисте ӧйинде иштеп баштаар деп молјонгом. Ол айтканым ла аайынча болуп калды. Башкару оныҥ дорожный картазы јанынаҥ јакаан чыгарган. Бу документте оны бӱдӱрери аайынча чокым керектер темдектелген, эдетен иштердиҥ ӧйи, оныҥ акча-манадыныҥ сурактары чокымдалган ла программаны бӱдӱретен каруулу улус темдектелген.

Бу программага улустыҥ айткан шӱӱлтелери Алтай Республиканы ӧскӱретен тӧс јер ажыра кийдирилген (оны тӧзӧӧри керегинде мен бу трибунадаҥ бир јыл мынаҥ кайра база айткам). Ол эрчимдӱ улусты, анайда ок эксперттерди, башка-башка политический ле јондык институттардыҥ чыгартулу улузын бир јерге јууп, бириктирген.

Слердиҥ кӧп сабагар бу Тӧс јердиҥ ижинде кӧнӱ турушкан деп билерим. Ол адакыда Алтай Республикада туризмди ле аргачылыкты ӧскӱретен тӧс јерге кийдирилген ле бӱгӱнги кӱнде једимдӱ иштеп јат. «Ийделӱ Алтай» деген программа тергеени ичкери ӧскӱрери аайынча јети ууламјыга тӧзӧлгӧлӧнип јат деп, слерге эзедип ийерге турум:

1) кижи — ӧзӱм;

2) јурт — јарамыкту айалгалар;

3) тергеениҥ тӧс калазы — јаҥыртулар

4) энергетика — недеҥ де камаан јок;

5) јолдор — јеткер јогынаҥ;

6) экономика — экология;

7) этнокультура —элбек телекей.

Бу ууламјылар Россия Федерацияныҥ президенти Владимир Владимирович Путинниҥ Россия Федерацияны ӧскӱрери керегинде чыгарган јарлыгыныҥ национальный амадуларына ла иш-задачаларына база сӱрекей јакшы келижип јат. Мен бойымныҥ докладымды шак ла бу тӧс уууламјыларга тайанып эдерге турум.

Бистиҥ тӧс амадубыс ол — эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин бийиктедери болуп јат. Ороонныҥ башкараачызы бойыныҥ алдына база андый амадулар тургузат. Бу иштиҥ тӧзӧлгӧзинде национальный ӱлекерлер, государственный программалар ла кыйалтазы јогынаҥ бистиҥ бюджедис туруп јат.

2019 јылда Алтай Республикада 14 государственный программаны баштап, оны јӱрӱмде бӱдӱрери аайынча иштер башталган. Ого 27 миллиард салковойдоҥ ажыра акча чыгарылган. Мынызы республиканыҥ бюджединеҥ чыгымдап турган акчаныҥ 80% болуп јат. Бу акчаныҥ 3 миллиард 700 миллионы дезе 11 национальный ӱлекерди иштедерине чыгарылган.

 

Јасакчы иш

Јасактарла иштеери бистиҥ ижисте тӧс јерде туруп јат. Отчетту бу ӧйдӧ јакшы кӧргӱзӱлерге јеткенис учун мен слерге быйан айдар кӱӱним бар. Анайып, бис 2019 јылда Минюсттыҥ, прокуратураныҥ ла ӧскӧ дӧ ведомстволордыҥ турушканыла тергеениҥ јасактарын федерал кемине јетирерге элбек ревизия ӧткӱргенис. Бу иш эмдиге јетире улалып јат деп айдар керек. 2019 јылда Алтай Республикада 78 јасак јӧптӧлгӧн. 49 јасак федерал кемине јетире јазалган. 29 јасак республика кеминде јаҥыртылган. 78 јасактыҥ 58-ин Эл Курултайга Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели ле Алтай Республиканыҥ башкарузы кийдирген (74%).

 

Бюджеттиҥ политиказы

2019 јылда государственный акча-манаттыҥ бӧлӱгиниҥ сурактары толо кеминде бӱткен. Алтай Республиканыҥ бюджедине эки миллиард тӧрт јӱс бежен јети миллион салковойдоҥ ажыра акча келген. Онызы, 2018 јылга кӧрӧ, 22% (21,6%) кӧп болгон. Олордыҥ 80% шыдары кайра јандырылбас акча болгонын темдектеер керек.

Тӧс јердеҥ эдилген ӱзеери јӧмӧлтӧ кирелтелердиҥ кемин билдирлӱ бийиктеткен. Ол бир миллиард салковойдоҥ ажыра акча. Бу акча тергеениҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јонјӱрӱмдик учурлу объекттерин чыныктап јазаарына ла тудум иштерин ӧткӱрерине тузаланылган. Республиканыҥ бюджединеҥ 22 миллиард 438 миллион салковой чыгымдалган. Мынызы, 2018 јылга кӧрӧ, 19,5 процентке кӧп. Эҥ кӧп акча ӱредӱниҥ, су-кадыктыҥ, јонјӱрӱмдик политиканыҥ ла национальный экономиканыҥ бӧлӱктерине чыгымдалган.

Мен мынаҥ озо бюджеттиҥ акчазын аайлу-башту тузаланарына јаан ајару эдерим деп сӧзим берген болгом. Адакы учында андый ла болуп калды. Јылдыҥ турулталарыла Россияныҥ акча-манат аайынча министерствозы Алтай Республиканы тергеелик акча-манатты ӧткӱштирерин јакшы тузаланып турган субъекттердиҥ тоозында адаган. Бюджетти тузаланарын ачык айалгаларда ӧткӱрип турган кӧргӱзӱлер аайынча бистиҥ тергее Россияныҥ субъекттери ортодо база бийик јерде туруп јат.

 

Макроэкономикалык кӧргӱзӱлер

2019 јылдыҥ турулталарыла тергеелик валовый продукт, бодоштыра чоттошло, 53,5 млрд салковой болгон ло 2018 јылдагызыла тӱҥейлезе, 2% кӧптӧгӧн.

Јылдыҥ турулталарыла анайда ок тӧс капиталга, јурт ээлемниҥ продукциязын эдип чыгарарга, розничный садуга, эл-јонго јеткилдештер эдерине чыгарган акчаныҥ кеми кӧптӧгӧн.

Тӧс капиталга инвестициялардыҥ кеми 21,6 млрд салковой болгон, 2018 јылдыҥ кеминеҥ бу 34,1% кӧп. Таҥынаҥ улустыҥ акчазыла бӱдӱрген инвестициялык ӱлекерге, ол тоодо кӱнниҥ ийдезиле иштеген электростанцияларды тударга («Хевел» ООО, 5,4 млрд салк.), «Алтай-Резорт» комплекстиҥ инфраструктуразын тударга (1,2 млрд салк.), туу чанала јыҥылаар «Манжерок» деген комплекстиҥ инфраструктуразын тударга (1,4 млрд салк.), анайда ок элдеҥ озо эл ӱлекерлерди бӱдӱрерге чыгарган бюджетный инвестициялардыҥ кеми бийиктеген.

Бу ок ӧйдӧ промышленный иштиҥ, строительствоныҥ ла улус јадар туралар тударыныҥ кеми јабызаганы темдектелген.

Иштеген јеринде казар байлыктар астаганыла «Рудник Веселый» ООО-ныҥ ижиниҥ кӧргӱзӱлери, анайда ок аш-курсак эдип чыгарган бир канча ӧмӧликтердиҥ («Сибирская продовольственная компания» ООО-ныҥ Сускудагы ла Кӧксуу-Оозындагы бӧлӱктеринде эттеҥ белетеген курсак, «Майма-Молоко» ООО-ныҥ эткен сырлары астаганыла) ижиниҥ кеми јабызаган.

2019 јылда улус јадар 99 кв м ажыра јерлер ишке табыштырылган, 2018 јылдыҥ кемине кӧрӧ, бу 91,5%. Кӧргӱзӱлердиҥ кеми јабызаганы таҥынаҥ улустыҥ туткан туралары астаганыла колбулу (улус јадар тудулган туралардыҥ текши кеминиҥ 80% олорго келижет). Ӧткӧн јылда текши кеми 12 муҥ кв м кӧп квартираларлу 4 тура тузаланарына табыштырылган, 2018 јылдыҥ кӧргӱзӱлеринеҥ бу эки катап киреге кӧп.

Ӧткӧн јылда 8,5 млрд салковойго турар строительный иштер эдилген.

Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ кемин керелеген кӧргӱзӱлер табынча јаранат:

айлык ишјалдыҥ орто кеми 6,1% бийиктеген ле 32 873 салковой болгон;

эл-јонныҥ бир кижиге келишкен акча кирелтелериниҥ кеми 5,1% бийиктеге ле 20492,7 салковой болгон.

Иштиҥ рыногында айалга јаранган. Онойдо, ишјоктордыҥ текши тоозы 3% астаган (10 793 кижидеҥ 10 468 кижиге јетире), ишјок болорыныҥ кеми, 2018 јылдагызына кӧрӧ, јабызыган.

Бого ӱзеери, окылу чотто турган ишјоктордыҥ тоозы 14,7% астаган (2 188 кижидеҥ 1 867 кижиге јетире), ишјок болгоныныҥ 2019 јылдыҥ учында темдектелген кеми 1,9% болгон (2018 јылда — 2,2%).

 

«Кижи — ӧзӱм» деген бӧлӱк

Бу бӧлӱктиҥ тӧс ууламјыларына су-кадыктыҥ, ӱредӱниҥ, иштиҥ, јонјӱрӱмдик бӱдӱмјиниҥ, јадатан јердиҥ айалгаларыныҥ, јӱрӱмде бойыныҥ јерин табарыныҥ ла амыраштыҥ сурактары кирет. Олордыҥ кажызын ла ылгап кӧрӧктӧр.

 

Ӱредӱ

Ӱредӱниҥ бӧлӱгинде эки айдаҥ ала ӱч јашка јетире балдарды школго јӱргелек балдардыҥ учреждениелериле јеткилдеери, анайда ок школдордо сменаларла ӱренип турганын јоголторына сӱрекей јаан ајару эдилет. 2019 јылда «Демография» деген национальный проект аайынча балдардыҥ 380 јерлӱ беш садиги тудулган, олордоҥ 200 јер ясляга јӱрӱп турган балдарга чыгарылган.

13 садик јаҥыдаҥ јаҥыртылып, анда ясляга јӱрӱп турган балдарга ӱзеери база 245 јер ачылган. Горно-Алтайскта Заимка деген микрорайондо тудулып јаткан садик удабас ишке табыштырылар. Ого 125 бала јӱрери темдектелет. 2020 јылдыҥ учына јетире бисте база јаҥы 13 садик иштеп баштаар. 2021 јылда дезе база эки объект тудулар.

Школдорды тудары ла чыныктап јазаары аайынча јаан кемдӱ иштер база ӧткӱрилет. 2019 јылда «Ӱредӱ» деген национальный ӱлекер аайынча бис эки школ тутканыс. Анайып, Шабалин аймакта Камлак ла Улаган аймакта Паспарты јурттарда јаҥы школдор иштеп баштаган. Јазал иштердиҥ кийнинде Кан-Оозы, Владимировка, Кайтанак, Ӱстиги-Апшыйакту јурттарда ла Горно-Алтайскта школдордыҥ эжиктери јаҥыдаҥ ачылган. Тургуза ӧйдӧ Кӧксуу-Оозы јуртта ла Горно-Алтайсктыҥ Заимка деген микрорайонында эки јаҥы школ тудулат. Бис олорды ишке јылдыҥ учына јетире табыштырарга турус.

Ӧткӧн јылда бис национальный ӱлекердиҥ болужыла анайда ок 11 школдыҥ спортзалдарын чыныктап, јазап алганыс, школдордыҥ јанындагы 29 площадкага спорттыҥ эдим-јазалдарын тургусканыс. Јурт јерлердиҥ 19 школында «Точка роста» деген гуманитар цифровой тӧс јерлер ачылган. 2019 јылда Алтай Республика федерал тӧс јердеҥ 35 јаҥы автобус алган, олордыҥ текши баазы — 67 миллион салковой. Ӧткӧн јылда федерал бюджеттиҥ акчазыла (72,3 млн) анайда ок балдардыҥ «Кванториум-04» деген технопаркы тӧзӧлгӧн. Тургуза ӧйдӧ бу технопаркта 800-теҥ ажыра бала ӱредӱниҥ ӱзеери программазы аайынча ӱренет.

Бистиҥ тергееде јурт јердиҥ школдорын кадрларла јеткилдеери кӱч сурактардыҥ бирӱзи болуп артып јат. Бу суракты улус туштажуларда јаантайын кӧдӱрет. Бӱгӱнги кӱнде тергеениҥ ӱредӱ аайынча бӧлӱгинде 98 вакантный јер бар. Республиканыҥ школдорын јиит ӱредӱчилерле јеткилдеер амадула бисте мындый иштер темдектелген:

• Јиит специалисттердиҥ ишјалыныҥ окладына ӱзеери 50% кожулта эдер.
• Јурт јердиҥ ӱредӱчилериниҥ коммунальный тӧлӧмири учун тӧлӧӧр, јаткан јери учун јарымдай тӧлӧӧр.
• Јурт јерде иштегени учун 25% кожулта эдер.

Тергееде анайда ок «Земский ӱредӱчи» деген федерал программа иштеп јат. Орто ӱредӱлӱ профессионал ӱредӱликке бисте база јаан ајару эдилет. 2019 јылда Горно-Алтайсктагы политехколледжте, педколледжте, Кӧксуу-Оозында отраслевой технологиялардыҥ техникумында ла Маймада јуртхозтехникумда јаҥыдаҥ он мастерской тӧзӧлгӧн. Горно-Алтайскта 12-чи таҥмалу школго, 6-чы таҥмалу лицейге ле республиканыҥ классический лицейине јаҥы туралар керек. Бу объекттерди государственный программаларга кийдирери аайынча иштер ӧдӧт. Ӧткӧн јылда 7-чи таҥмалу школдыҥ сурагы база јарталган. 2019 јылдыҥ јаҥар айында Россия Федерацияныҥ ӱредӱ аайынча министерствозы ла Алтай Республиканыҥ башкарузы ортодо јаҥы школ тударына субсидия чыгарары јанынаҥ јӧптӧжӱ тургузылган. 2021-2022 јылдарга ого 511 миллион салковой чыгарылып јат. Бу јылдыҥ учына јетире бу школдыҥ проектно-сметный документациязы тургузылар. 7-чи таҥмалу школдо алтай программала ӱренери улалар. Ол керегинде бисти балдардыҥ ада-энелери сураган.

 

Су-кадык

Бу бӧлӱкте улуска болуш јетиретен иштиҥ чыҥдыйын бийиктедер амадулар тургузадыс. Биске јаан болужын «Здравоохранение» деген национальный ӱлекер јетирет. 2019 јылда Маймада јаҥы эмчилик тудулган. Ӧткӧн јылда анайда ок балдардыҥ республикан эмчилигине уланты тудары јанынаҥ иштер башталган. Майма аймакта Кызыл-Ӧзӧк јуртта врачебный амбулаторияны тудары аайынча иштер улалган. Кош-Агаш аймакта Тӧбӧлӧр, Кӧксуу-Оозы аймакта Талду, Тихонькая, Мульта, Оҥдой аймакта Шашыкман јурттардыҥ ФАП-тарына јаҥы туралар алылган. Чамал аймакта Аскат јуртка модульный ФАП алылган. Кан-Оозы аймакта Кайсын јурттыҥ фельдшерско-акушерский пункты јетире тудулган.

Республикан эмчиликтиҥ поликлиниказында онкологияны эмдеер амбулаторный тӧс јер ачылган. «Ийделӱ Алтай» деген программада республикан онкодиспансерди ле јаҥы перинатальный тӧс јерди тудары баштапкы јерлерде туруп јат. Мен бу сурак јанынаҥ Россияныҥ су-кадык аайынча министри Михаил Мурашкого јолугып куучындашкам. Бу сурактар јуук ӧйдӧ Россияныҥ су-кадык аайынча министерствозыныҥ гос-программазына кийдирилер. Ӧткӧн јылда су-кадыктыҥ учреждениелериниҥ автопаркына кӧп јаҥы кӧлӱктер алылган. Республикан бюджеттиҥ акчазыла бис тогус санитарный кӧлӱк алганыс. 42 кӧлӱк дезе федерал тӧс јердеҥ келген.

Санитар авиация эрчимдӱ иштейт. 2019 јылда республикан эмчиликтиҥ, Маймадагы ла Кан-Оозындагы эмчиликтердиҥ поликлиникаларында кымакай иштеериниҥ ээжилери кийдирилген. Мындый эп-арга регистратурада болуп турган очередьтерди астадарга јарамыкту айалгалар тӧзӧгӧн. Бисте телеконсультациялар ӧткӱрери база тӧзӧлгӧн. Национальный ӱлекер аайынча Интернетке 33 ФАП колболгон, 44 ФАП быјыл колболор. Тергееде кадрлар јаҥыс та ӱредӱниҥ бӧлӱгинде једишпей турган эмес, је анайда ок су-кадыктыҥ бӧлӱгинде база једишпей јат. Ӧткӧн јылда бисте 21 јиит врач иштеп баштаган. Је ол ло ӧйдӧ врачтардыҥ ӧскӧ јерлер јаар барары токтобогон, олор анчада ла Јака Тӱндӱк јаар иштеп баргылайт.

Ӧткӧн јылда ВУЗ-тарды божоткон 13 врач клинический ординатурада ӱредӱ ӧткӧн. Школдыҥ кийнинеҥ бийик ӱредӱлӱ заведениеге ӱредӱге 46 кижи аткарылган. 2019 јылда бойлорыныҥ билгирлерин 230 врач бийиктеткен. Профессиязы аайынча 27 врач ӱзеери ӱренген, Россияныҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозыныҥ тӧзӧгӧн порталы ажыра ӱредӱни 474 специалист ӧткӧн. «Земский доктор» деген программа аайынча 26 врачка 1 миллион салковойдоҥ акча тӧлӧлгӧн. Бу программа быјыл база иштеер. Ого акча база салылган. Республиканыҥ эл-јонына толо кемдӱ болуш эдер амадула 2019 јылда мениҥ баштаҥкайымла тергееде «Су-кадык» деген автопоезд иштеген. Специалисттер јол-јорык ӧйинде 25 муҥ кижиниҥ су-кадыгын шиҥдеп кӧргӧндӧр. Олордыҥ бастыразына шыдарына болуш эдилген.

2019 јылда кӧп тоолу медишчилер бойлорына јадар туралар садып алган. Ого республикан бюджеттеҥ 33 миллион салковой акча чыгарылган. Бу акчала перинатальный тӧс јердиҥ, судмедэкспертизаныҥ бюрозыныҥ, Майма, Чой, Турачак, Шабалин, Оҥдой, Кӧксуу-Оозы, Кош-Агаш аймактардыҥ ла Акташтагы эмчилигиниҥ ишчилерине 14 тура алылган. Майма јурттыҥ 18 медишчизине арендага јадар јер алылган, јербойындагы муниципалитеттер 15 медишчиге јердиҥ участокторын алып бергендер. Јурт јерде јаткан эки муҥ алты јӱстеҥ ажыра медишчи коммунальный тӧлӧмирлерди тӧлӧӧргӧ ай сайын акча алат.

 

Јонјӱрӱмдик политика

Республикада јонјӱрӱмдик политиканы бӱдӱрерге «Демография» деген национальный ӱлекер иштеп јат. Бу ӱлекер аайынча пенсияга једип калган 138 кижи профӱредӱ ӧткӧндӧр. Бала табар аргазы јок билелерге ЭКО-ны ӧдӧргӧ 16 миллион салковой акча чыгарылган. Энениҥ капиталына, бала чыкса берилип турган тӧлӧмирлерге 152 миллион салковой акча чыгарылган. 2019 јылдыҥ кичӱ изӱ айынаҥ ала бистиҥ республикада общественный транспортло јӱреринде Сбербанктыҥ «Мир» деген картазы иштеп јат. Бу картаны јеҥилтелерле тузаланып турган јети муҥнаҥ ажыра кижи тузаланат.

Алтай Республикада јонјӱрӱмдик болушты 128 муҥга шыдар кижи алат. 2019 јылда јеҥилтилген болушла тузаланып турган улуска федерал ла республикан бюджеттеҥ 1,68 миллиард салковой акча чыгарылган. Мынызы, 2018 јылга кӧрӧ, 6,2% кӧп.

 

Культура

2019 јылда «Культура» деген национальный ӱлекер аайынча тергееде культураныҥ беш туразы чыныкталып јазалган. Андый иштер Оҥдой аймакта Кӱпчеген, Шабалин аймакта Каспа, Кош-Агаш аймакта Телеҥит-Сортогой, Кан-Оозы аймакта Кӧмӱр-Оозы ла Чамал аймакта Онос јурттарда ӧткӧн. Кӧксуу-Оозы ла Кош-Агаш аймактарда эки модельный муниципал библиотека јаҥыртылган. Улаган, Кош-Агаш, Турачак, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактардыҥ эл-јонын јеткилдеерге јорыктап јӱрӱп тузаланар беш тӧс јер алылган. Бу ишти бӱдӱрерге республикан бюджеттеҥ акча база чыгарылган. Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ библиотекаларын ла культураныҥ јурттардагы тураларын чыныктап јазаарга 11,75 миллион салковой акча чыгарылган. Јерт јерлердеги культураныҥ тураларын бичиктер тургузар стеллажтар, кӱӱлик аппаратура ла артисттерге кеп-кийимдер аларына 2,3 миллион салковой акча чыгарылган.

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јӧмӧгӧниле баштапкы ла катап «Кан-Кереде» деп хореографический спектакль тургузылган. Оныҥ кӧргӱзӱлери Горно-Алтайскта ла Барнаулда једимдӱ ӧткӧн. Бистиҥ тергееде 90-наҥ ажыра укту албаты јадат. Албатылар ортодо најылыкты тыҥыдарга элбек кемдӱ иштер ӧткӱрилет. Кӧп укту албатылардыҥ амыр-энчӱ јадын-јӱрӱми оныҥ бирлигинде болгонын бис јакшы оҥдоп јадыс. Алтай Республикада јаткан башка-башка калыктардыҥ тӱӱкилик ле культуралык энчи-байлыктарын корулап алар амадула Горно-Алтайскта алтай кӧгӱс-энчиниҥ «Алтай-Кабай» деген тӧс јерин тӧзӧӧр јӧп јарадылган. Бу баштаҥкайды Россияныҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министерствозыныҥ туризм аайынча департаменти јӧмӧгӧн.

 

Спорт

Бистиҥ республикада спорттыҥ јаҥжыгулары бек. Бис ого база јаан ајару эдип јадыс. 2019 јылда тергееде тоштыҥ «Атлант» деген баштапкы ӧргӧӧзи ишке табыштырылган. Бу ӧргӧӧ узак ӧйгӧ — сегис јылдыҥ туркунына тудулган. Мында эмди хоккейле, фигурный јыҥылашла башка-башка маргаандар ӧткӱрилет. Ӧскӧ дӧ бӱдӱмдерле секциялар иштеп јат. Ол спорттыҥ кышкы бӱдӱмдерин ӧскӱрер јакшынак аргалар тӧзӧгӧн.

«Спорт — норма жизни» деген федерал программа ажыра ГТО-го керектӱ јаҥы эдим-јазалдар алылган. Ол јазалдар Оҥдой, Майма, Кӧксуу-Оозы ла Кан-Оозы јурттардыҥ площадкаларында тургузылган. Аҥылу эдим-јазалдар анайда ок олимпий резервтер белетеер спортшколго алылган. Республиканыҥ спортчылары бастырароссиялык ла телекейлик маргаандарда бийик једимдерге јеткен. Родион Асканаков 2019 јылдыҥ кӱчӱрген айында јуучыл самболо Тӱштӱк Кореяда болгон телекейлик чемпионатта туружып, алтын медаль ойноп алган. Ол спорттыҥ бу бӱдӱмиле телекейдиҥ эки катап чемпионы болуп јат.

Рустам Конзошев јуучыл самболо Москвада ӧткӧн телекейдиҥ кубогында 2-чи јер алган. Россияда јарлу спортчы Кирилл Сеткин дезе 2019 јылдыҥ сыгын айында Испанияныҥ Сео-де-Уржел калазында гребной слаломло болгон телекейлик чемпионатта туружып, кӱлер медаль ойноп алган. Бистиҥ спортчылар 2019 јылдыҥ кӱӱк айында рафтингле Австралияда ӧткӧн телекейлик чемпионаттыҥ турулталарыла командала экинчи јерге чыккандар.

 

«Јурт — јарамыкту айалгалар» деген ууламјы

Бистиҥ республиканыҥ эл-јоныныҥ 70% јурт јерде јадып јат. Бис олордыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јарандырарына јаан ајару эдип јадыс. Јурт јеезелерге газ јетирер, суу агызар јазалдар ӧткӱрилет, јаҥы скважиналар ӧрӱмделет. 2019 јылда јурт јерлерди турумкай ӧскӱрери аайынча аҥылу программа аайынча Майма аймакта Манјӱрек јуртта 4 километр 52 метр јерде газӧткӱштиҥ трубалары салылган. Кӱпчеген, Шабалин, Чамал, Мооты-Оозы, Акташ ла Подгорный јурттарда 9,5 километр јерге суу агызар јазалдар ӧткӱрилген.

Бисте анайда ок «Јадар јер ле калада јадар јарамыкту айалга» деген национальный программа једимдӱ иштеп јат. Бу ӱлекер аайынча тергееде тогус јурт јеезеде 11 общественный јер чыныкталып јазалган. Эл-јонныҥ болужыла ойноп алган гранттарла Кош-Агаш аймакта Јазатыр, Кан-Оозы аймакта Кӧмӱр-Оозы ла Кан-Оозы, Шабалин аймакта Шыргайты јурттарда, Улаганда ла Кӧксуу-Оозында балдардыҥ площадкалары тудулган. Чой аймакта Ускуч јуртта Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлай тургузылган кереес-мӧҥкӱде јазалду иштер ӧткӧн.

Јурт јерде јаткан улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јарандырарга бюджеттеҥ 54 миллион салковой акча чыгарылган. Тура садып аларына эмезе оны тудуп аларына, 402 кижиге 361 миллион салковой акчага турар государственный жилищный сертификаттар табыштырылган. Ӧскӱс балдарга ла ада-энелериниҥ ајарузы јок арткан балдарга 122 јадар јер алылган. Ого 170 миллион салковой акча чыгарылган. Бир кезек муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ, анчада ла Горно-Алтайскта, јеҥилтелерле тузаланып турган улуска јердиҥ участокторын берер иш кӱчке келижип јат. 2020 јылдыҥ кандык айыныҥ 30-чы кӱнине јетире Горно-Алтайскта тӧлӧбӧзинеҥ јер алар очередьте 797 кижи турганын темдектеер кӱӱним бар. Бу сурак бӱгӱнги кӱнде курч артканча, је каланыҥ администрациязы ол аайынча эрчимдӱ иштеп јат.

2019 јылда Алтай Республиканыҥ јерлеринеҥ Кан-Оозы, Майма ла Оҥдой аймактарга тузаланарга 150 гектарга шыдар јер берилген. Јуук ӧйлӧрдӧ Шабалин аймакта јаткан балдары кӧп билелерге федерал учурлу јерлердеҥ участоктор чыгарылары темдектелет.

 

Тӧс ууламјы «Столица — јаҥыртулар»

2019 јылда «Улус јадар туралар ла калаларда јаткан айалга» деген ӱлекер аайынча кӧп квартираларлу 9 тураныҥ јаны јазалган, јондык ӱч јерлер јаҥырта тудулган, Коммунистический проспектте тротуарлар јазалган ла каланыҥ башка-башка јерлеринде оромдогы тренажерлор тургузылган. Майма сууныҥ јараттарын јазаар иш улалганча.

2019 јылдыҥ јаҥар айында Горно-Алтайскта Туу-Кайа деген кырда панорамный парк иштеп баштаган, бу ӱлекер аайынча иштер улалып јат.

Адалган ӱлекерлерди улус бойы талдап алган ла республикада айалганы јарандырарында эрчимдӱ турушканы учун эл-јонго быйанымды айдадым.

 

Тӧс ууламјы «Энергетика — камааны јок болоры»

Республикада камааны јок ло быжу электројеткилдештиҥ системазын тӧзӧӧргӧ 2019 јылда тергееде кӱнниҥ ийдезиле иштеер текши ийде-кӱчи 80 МВт алты электростанция тудулган. Кӱнниҥ электростанцияларыныҥ ижиниҥ турултазын бийиктедерге Кош-Агашта баштапкы накопитель тургузылган.

«Кайру» деген кичӱ ГЭС-ти чыныктап јазаар иштер бӱткен.

2019 јылда газӧткӱштиҥ 52,5 км айрылары тузаланарына табыштырылган, бу улустыҥ 2 452 тураларын газла јеткилдеерине колбоор арга берген.

Алтай Республика Россияныҥ электројеткилдеш учун эҥ бийик баа тӧлӧгӧн тергеелериниҥ бирӱзи. Бис бу сурак аайынча иштеп јадыбыс, је бистеҥ кӧп неме камаанду эмес учун бу тӱрген аайына чыгып болбос сурак. Је адалган ишти мен тӧс учурлу иш деп чотойдым.

Алтай Республиканыҥ ла Алтайский крайдыҥ башкарулары РФ-тыҥ башкарузыныҥ председатели М. В. Мишустинге тӧлӧмирлердиҥ баазын јабызадар ла электројеткилдештиҥ чыҥдыйын бийиктедер амадулу бирлик баштану белетеп аткарган.

Тӧс ууламјы «Јолдор — јеткер јок болоры»

Тергеениҥ јолдорыныҥ айалгазын јарандырарга ла јолдордо јеткер болбозын јеткилдеерге Алтай Республикада Јолдордыҥ кӧмзӧзи тӧзӧлгӧн. 2019 јылда ол 3 млрд 11 млн 741 муҥ салковойго бӱткен. 2018 јылдагызынаҥ бу 3,3 катапка кӧп. Кӧмзӧниҥ акчазыныҥ кӧп сабазы (2 млрд салковойдоҥ ажыразы) федерал бюджеттиҥ акчазы.

«Јеткер јок ло чыҥдый кӧлӱк јолдор» деген эл ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱргениле 2019 јылда јолдорго чыгарган акчаныҥ кеми чик јок бийиктеген.

Ӱлекер аайынча 2019 јылда 66,4 км јолдор ремонтолгон, олордоҥ 9 км ажыразы -Горно-Алтайсктыҥ ла Майманыҥ јолдоры.

Муниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ јербойыныҥ јолдорын јазаарга республикан бюджеттеҥ 56 млн салковой чыгарылган. Ремонт иштер Горно-Алтайсктыҥ 33 оромында ла 8 аймакта ӧткӧн, текши алза, 65 км кире јолдор јазалган.

Кӧлӱк јолдорды јазаар эл ӱлекер аайынча 2024 јылга јетире Чаргыдаҥ Карагайга јетире 143 км јолды јазаары темдектелген.

Республикада туризмди ӧскӱрер ле туристический кластерлерди тӧзӧӧр ууламјыла Урлу-Аспак-Каракол деген 5,3 км јолды тудар иштер башталып калган.

Тергеениҥ јолдорында мындый јаан кемдӱ иштер качан да ӧтпӧгӧн. Кӧлӱк јолдорды јаҥыс та тудуп ла ремонтоп турган эмес, је јарыткыштар тургузып турганы учурлу.

Кӧлӱк јолдорды јазаарыла коштой тергееде авиаколбуны ӧскӱрер ле элбедер иштер ӧдӧт. Тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайсктыҥ аэропорты ажыра Москва, Новосибирск, Красноярск, Екатеринбург јаар кӧнӱ авиаколбу иштейт. «Победа» деген авиакомпания келгениле билеттердиҥ баазы билдирлӱ јабызаган.

Кош-Агаш ла Кӧксуу-Оозы јаар учуштар 2020 јылда јаантайын болор деген сӧзимди бӱдӱрдим, кандык айдаҥ ала бу маршруттарла самолеттор неделеде тӧрт катап учат.

 

Тӧс ууламјы « Экономика — экология»

Јурт ээлемниҥ ӧзӱми

Јурт ээлем — Алтай Республиканыҥ экономиказыныҥ јонјӱрӱмдик учурлу бӧлӱги.

2019 јылда јурт ээлемниҥ эдип чыгарган валовый продукты 12,4 млрд салковой болгон, эмезе, 2018 јылла тӱҥейлезе, 100,5%.

Ӧткӧн јылда јурт ээлемде иштеген 937 ишчилерге государстволык јӧмӧлтӧ эдилген, ол тоодо 852 крестьян ээлемге ле таҥынаҥ аргачыга, 60 јуртээлем организацияга, 25 јуртээлем потребительский кооперацияга.

Бу ок ӧйдӧ јурт ээлем бӧлӱкке эдилген государстволык јӧмӧлтӧниҥ кеми 435,3 млн салковой болгон.

Јурт јерлерде кичӱ бӱдӱмдӱ ээлем иштерди ӧскӱрерине 66 млн салковой субсидиялар берилген. Ээлемдер мал ӧскӱрер билелик фермалардыҥ ижин кӧндӱктирерге, јурт ээлем техниканы садып аларга, јаҥы иштеп баштаган фермерлер мал садып аларга јӧмӧлтӧ алган.

2019 јылда 28 млн салковойдоҥ ажыра јӧмӧлтӧ акча Чой ло Оҥдой аймактарда јуртээлем потребительский эки кооперацияныҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин ӧскӱрерине чыгарылган. Кӧксуу-Оозы аймакта «Абайский» кооперативте 200 саар уй турар ферма тудулган. База 31 млн салковой 2019 јылда фермерлерди јӧмӧӧр ишти тӧзӧӧрине ле јуртээлем кооперацияны ӧскӱрерине чыгарылган.

 

Туризмди ӧскӱрери

Туризм — тергеениҥ ӧзӱминиҥ јаан учурлу бӧлӱги, ол јурт ээлемниҥ, садуныҥ ӧзӱмине, сувенир продукция эдип чыгарына камаанын јетирип јат.

2019 јылда Алтай Республикага 2 млн 171 муҥ 300 турист келип јӱрген, 2018 јылдагызынаҥ бу 2,7% кӧп.

Калан службаныҥ бистиҥ тергеедеги башкартузыныҥ јетирӱлериле, туристтерди јеткилдееринде 324 юрлицо, 215 таҥынаҥ аргачы иштеп јат. Бу предприятиелерде иштеген улустыҥ тоозы 1625 кижи.

Мыныла коштой, эксперттердиҥ чоттогоныла, республиканыҥ туризм бӧлӱгинде 900-теҥ ажыра организациялар иштеп јат, олордо 8,5 муҥнаҥ ажыра улус иштейт — бу республиканыҥ экономиказында иштеген улустыҥ 10%.

Турбизнестиҥ ижин ачык јолго чыгарар ченелте ӱлекер быјыл Чамал аймакта Федерал калан службаныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыла кожо башталган. Бу иш мынаҥ ары ӧскӧ дӧ муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ ӧдӧр.

2021 јылдаҥ ала јорыкчыларга конор јеткилдеш эдерге јадатан јери кере бичиктӱ болор керек. Мындый бичикти алар ишти бӱдӱрип чыгарга бис турбизнеске јӧмӧлтӧ эдип јадыбыс. 2019 јылда 40 туробъекттиҥ классификациязы тӧлӧлгӧн (400 муҥ салковойго јуук акча), олордоҥ 21 объект категориязын керелеген кере бичикти алган, арткандары эдилген ајаруларды тӱзеткен кийнинде бичиктерин алар. 2020 јылда база 25 туробъекттиҥ классификациязына акча берилери темдектелген.

Туризм тергееде јыл туркунына иштеери аайынча ууламјылу иш ӧдӱп јат.

 

Экономиканыҥ ӧзӱми ле аргачылыкты јӧмӧӧри

Инвестициялык айалганыҥ национальный рейтингинде, оны Стратегиялык баштаҥкайлардыҥ агентствозы тургузып јат, бис 2019 јылда 61-чи јердеҥ 48-чи јерге кӧдӱрилгенис.

Республиканыҥ јеринде тергеелик учурлу 18 инвестициялык ӱлекерди бӱдӱрери ӧткӧн. Ӱлекерлерди бӱдӱрип баштаганынаҥ ала олорго салган инвестиция акчалардыҥ кеми 2,5 млрд салковой болгон, 182 иштеер јерлер тӧзӧлгӧн. 2019 јылда бу организациялардаҥ келген каландардыҥ текши кеми 66 млн салковойды ашкан.

2019 јылдыҥ турулталарыла, инвестициялардыҥ кеми 21,6 млрд салковой болгон, бу 2018 јылдагызынаҥ 1,3 катапка кӧп.

2019 јылдыҥ учында Алтай Республикага федерал бюджеттеҥ 250 млн салковой чыгарылган. Бу Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ ижин јӧмӧӧр кӧмзӧниҥ капиталын билдирлӱ кӧптӧдӧр лӧ аргачыларга јетирген болушты элбедер арга берген.

2019 јылда Кӧмзӧ кичӱ ле орто аргачылыкта иштегендерге текши кеми 112 млн салковой 107 микрозайм берген.

2019 јылдыҥ 3-чи кварталынаҥ ала Экспортты јӧмӧӧр тӧс јер ижин баштаган, ол республиканыҥ аргачыларынаҥ ӧскӧ ороондорго бизнес-миссияларын тӧзӧп јат. Бу тӧс јердиҥ јӧмӧлтӧзиле эки экспортный контракт јӧптӧлгӧн лӧ јӱрӱмде бӱткен, оныҥ баазы 221 муҥ доллар болгон (США-ныҥ).

 

Цифровой экономика

Ӧткӧн јылда бис «Россия Федерацияныҥ цифровой экономиказы» деген эл ӱлекерге кирген «Информационная инфраструктура» деген программа аайынча Кош-Агаш, Майма, Оҥдой ло Кан-Оозы аймактарда јонјӱрӱмдик учурлу 70 объектти Интернетке колбогоныс, ол тоодо 30 школды, 33 фельдшерско-акушерский пунктты, ӧрт ӧчӱрер 5 јерди ле јурт башкартуныҥ 2 туразын.

2020 јылдыҥ сыгын айына јетире база 87 мындый јерди Интернетле јеткилдеери темдектелген, 2021 јылга јетире дезе олордыҥ тоозы 269-ка једер.

2019 јылдыҥ учындагы јетирӱлерле, республиканыҥ 246 јурттарыныҥ 222-зи мобильный колбуныҥ толо ло ортолой јеткилдежиле тузаланар аргалу болгон. Ӧткӧн јылда алты јурт мобильный колбула јеткилделген, олор Майма аймакта Орто ло Ӱстиги Сайдыс, Карасук, Куташ, Оҥдой аймакта Јаан ла Кичӱ Јаламандар.

Республиканыҥ јаҥдарына мобильный колбуныҥ чыҥдыйы јанынаҥ баштанулар ла комыдалдар келип јат. Эмдиги јасактарла, сотовый колбуныҥ операторлоры колбуныҥ јазалдарын (башняларын) кайда тургузарын, экономикалык кирелтезин кӧрӱп, бойлоры талдап јат.

Бӱгӱн јаҥ ла јон ортодо колбу ол тоодо Интернет ажыра тӧзӧлгӧн. Ончо министерстволор, комитеттер, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ башкартулары јонјӱрӱмдик сетьтерде бар, башкараачылар таҥынаҥ страницаларлу. Олордо чыккан јетирӱлер јаантайын ајаруда, улустыҥ тургускан сурактарына толо каруулар берилет.

Бу ууламјыны мынаҥ да ары ӧскӱрерин темдектейдис.

 

Государстволык ла муниципал јеткилдештер эдери

«Мои документы» деген офис эл-јонго государстволык јеткилдештер алар темиккен арга боло берген. Учурыла, ол граждандарга эмезе юрлицолорго јаҥныҥ органдарыла, учреждениелериле колбу тударга болужат.

Тургуза ӧйдӧ МФЦ кажы ла аймактыҥ тӧс јуртында бӧлӱктӱ, база экӱзи Горно-Алтайскта иштеп јат — бастыра 12 филиал. Бого ӱзеери бир муҥнаҥ ажыра эл-јонду јурттарда 36 тӧзӧлмӧ — «Мои документыныҥ» мини-офистери ачылган.

Анайда ок Сбербанкка ла Россельхозбанкка тӧзӧлгӧлӧнип, Јеткилдештиҥ эки тӧс јери ачылган. Тергееде текши тооло јеткилдеш эдер 95 «кӧзнӧк» иштеп јат.