Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Албатыныҥ салымы бир биле ажыра…

05.06.2020

Мен Улаган аймактыҥ Jазулу деп кичинек jуртында Лука Борисович Тойдоновтыҥ билезинде чыккам, сӧӧгим оргончы, билениҥ эҥ кичинек балазы болгом, энем — Мария Васильевна Кончубаева. Былтыр сегизен јажым толгон.
Адам аба-jышта Тойдонов-тордоҥ таркаган, Чолушманда церковно-приходской школды божодып, ол ӧйдӧ каруулу ишчи — «чотобот» болуп иштеп jӱрген. Энем Эре-Чуйдаҥ: косколоҥ тужында качып, Кончубаевтердиҥ 17 балалу билези Улаан-Бажы деп jерге кӧчӱп, ондо jадып, мал азырап, бала-барказын чыдаткан улус болор. Олордыҥ jаан кызы Мария мениҥ энем, таайлары Гужаковтор. Адам-энем де он бала азыраган, jе олордоҥ 5 бала јаш јажап јӱрген — 3 акам ла эjем (эмди эзен). Eкатерина Лукинична Кымындынова — 13 баланыҥ энези. Акаларым 70-80 jашка jетире jӱргилеп, оорудаҥ улам ада-ӧбӧкӧзине jӱргилей бергилеген.
Адам jууныҥ алдында ӧйдӧ Чодродо «XVII-чи партсъезд» деп колхозтыҥ председатели болуп иштеп турала, 1942 jылдыҥ бажында jууга атанган. Сагыжымда адам таштыҥ бажында отурганы артып калган. Ол јер-Алтайыла jакшылажып турганы болгон ошкош деп сананадым. Соҥында энем адагар мынайда jакыган деп айдар болгон: «Балдарыҥды кичееп, азырап jӱр, бойыҥды чеберле, энези jакшы jӱрзе, балдары да jакшы болор, бистиҥ черӱ jеҥеле, jанып келерим». Озо баштап ӱч толыкту самара келип туратан, jуулажып ла турубыс деп бичийтен, оноҥ ло самара келери токтоп каларда, «похоронка» келген деп энем айткан, бис ончобыс ыйлажып, кородоп туратаныс. Адам ойто биске келбес деп билип те турза, jе сакыш jӱрӱмине ле болотон эмтир.
Бу ла jуукта сыйным Алла Ильинична Интернеттеҥ «Тойдонов Лука Борисович — 1905 г/р, был командиром стрелкового отделения, «пропал без известий», погиб в 1943 году в сражениях под Тулой» деп јетирӱ тапкан. Айдарда, адамныҥ сӧӧги Тулада jуулган болор деп бодойдым.
Кажы ла jыл Jеҥӱниҥ байрамы бистиҥ билеге сӱрекей jуук болот, бистиҥ ырысту-сӱӱнчилӱ jӱрӱмис, келер ӧй учун адам тынын, jӱрӱмин берген деп оморкоп сананадым.
Ол ӧйлӧрдӧ бис, балдар, ойын-амыраш деп неме билбес, удабай ла иштейтен улустыҥ тоозына кирип, кандый ла ишти бӱдӱрип, jаандай бергенис. Кыра сӱрзе, седокчы болуп, бугул тартып, кӱч jетпей де турза, иштенерге ле jӱткӱп туратаныс.
Jе ол аш-курсак jок ӧйдӧ Алтай-јерис бисти сӱрекей аргадаган, азыраган. Ӧзӱмдердиҥ тазылын казып, сӱтке кайнатса, сӱрекей jакшы курсак болотон. Сӱттеҥ эткени – быштак, курут, аарчы, эjегей ток курсактар болгон.
Jазулуныҥ баштамы школында ӱренип турарымда, ӱредӱчибис Полина Степановна Ильтеева болгон — Егор Изотович Кончевтиҥ ӱй кижизи. Ус колдорлу эр кижи сӱрекей санаалу, шулмус, темирдеҥ керектӱ немелер jазап туратан, кӧктӧнӧтӧн дӧ, хромовый сопоктор jазайтан болгон. Вера Акатьевна Тужалова ла Полина Степановна ӧрӧкӧндӧр бисти Улаганга jойу экелип, экзамендер табыштыртып, ойто jойу jӱре беретенис. Олордыҥ уулы Владимир Егорович Кончев культураныҥ нерелӱ ишчизи. Оныҥ ижи-тожында jеткен jедимине сӱрекей сӱӱнип, оморкоп jӱредим, оноҥ jаан jедимдерге jетсин, ырысту jӱрзин деп кӱӱнзейдим. Полина Степановнаныҥ ӧскӧ балдарына база jаан jедимдер, ырыс, сӱӱнчи кӱӱнзеп турум.
Улаганда школды божодып, 4 јыл черӱниҥ кийнинде, Алтайский сельхозинститутта экономический факультетке ӱредӱге кирип, беш jыл ӱренип, божодып алдым. Jӱрӱмимде иштеп jӱрерге бу ӱредӱ бир де коомой болбоды.
Барнаулда АСХИ-де ӱренген ӧйимде Кан-Оозы аймакта Экинур jурттаҥ бастыра ӧйдӧ бир комнатада кожо jадып ӱренген Владимир Тоедовты акамга тӱҥей сананып jӱредим. Ол база jажы jаанап калган кижи, бала-барказына, бойына су-кадык, ырыс кӱӱнзеп jӱредим.
Ӱредӱниҥ кийнинде иштеп келген баштапкы ӧйлӧримде сӱреен jаан болушты облсельхозуправлениениҥ плановый бӧлӱгиниҥ jааны Василий Иванович Байрымов эткен, берген билгирлерин бастыра jӱрӱмимде тузаланып jӱргем. Ол ӧрӧкӧнниҥ эш-нӧкӧри ле бала-баркалары су-кадык, эзен-амыр jӱргилезин.
Мен 1968 jылда институтты божодоло, озо баштап «За мир» деп колхозто, оноҥ «Советский Алтай» совхоз боло берерде, 40 jылга jуук директоры Арсентийф Васильевич Санаала кожо баш экономист, баш бухгалтер болуп иштедим. Ол шулмус, ойгор санаалу кижи болгон. Совхозто кажы ла бӧлӱкте баш специалисттер иштеген, кажызыныҥ ла билгирлери jаан болгон: зоотехник-инженер Владимир Иванович Кеденов ло Петр Дмитриевич Уханов, инженер-механиктер Егор Николаевич Енчинов ло Альберт Николаевич Мамаев, ветврачтар — Геннадий Дмитриевич Белеев, Иван Васильевич Тонгужанов, Андрей Никифорович Чулунов ло Анна Тайчиновна Бебина, агроном Григорий Константинович Чейнин иштегендер.
Ол ӧйдӧ бистиҥ «Советский Алтай» совхозтыҥ ады Россияныҥ ичинде jарлу болгон. Иштеги jедимдери учун совхоз кӧчӱп јӱрер Кызыл мааныла 5 катап кайралдадып, капитальный строительство jанынаҥ бистиҥ ээлем областьта эҥ баштапкы болгон. Jаан ла кӧп объектер тудулган.
Бистиҥ совхозто 17 муҥ эчки, 8 муҥ кой, 2 муҥ ат, 300 сарлык болгон. Нерелӱ ижи учун: Мария Васильевна Толтокова — Социалистический Иштиҥ Геройы, Магдалина Семеновна Тонтушева Ленинниҥ ордениле кайралдаткан, XXII партсъездтиҥ делегады, трактористтердиҥ ортозынаҥ — Иван Михайлович Чалчиков, Алексей Андреевич Тадышев ле ӧскӧлӧри де. Комсомол кыс, озочыл малчы Ольга Савватьевна Тадышеваныҥ иштеги једимдери база бийик болгон. Бистиҥ совхозто иштеген улустыҥ тоозы 600-ке jуук болгон.
Ол ӧйдӧги бистиҥ «Советский Алтай» совхозты башкарганы ла ишчилердиҥ бӱдӱрген ижи эҥ бийик кеминде болгон деп айдар керек. Эмдиги ӧйди кӧрӱп, кижиниҥ ичи ачыыр, канча кире баштап салган иш бир кӱнге jоголып, jайрадылып каларда…
Мен 1966 jылда Елена Тадышевала экӱ айыл-jурт тудуп, 53 jыл jуртап, 4 бала азыраганыс, jе эмди 3 арткан. Бис балдардыҥ балазыныҥ балазын кӧрӱп, сӱӱнип jӱрӱс, баркаларыстыҥ тоозы – 10.
Эмдиги ӧйдӧ ӧзӱп jаткан jаш ӱйеге алтай албатым деп сананып, кара бажын бийик кӧдӱрип, аракыга садынбай, мал-ажын кӧптӧдип, кӧп бала-барка азырап, су-кадык ла амыр-энчӱ јӱрзин деп кӱӱнзейдим. Бистиҥ jӱрӱмис jеҥил болбогон, келер ӱйе ада-энезин сананып, албатызын кӧптӧдип, азырап jаткан Алтайын корулап jӱрер деп иженедим. «Алтайдыҥ Чолмоны» газедиме jаан быйаным айдадым, jоголбой, оноҥ ары ӧзӱп, jаранып чыксын. Алдында ӧйлӧрдӧ бу тӧрӧл газеттиҥ штатта эмес корреспонденти болгом, газеттиҥ самаралар аайынча бӧлӱгиниҥ јааны болгон Валентина Николаевна Боконоковала узак ӧйлӧргӧ кожо иштегенис. Бу ӧрӧкӧнгӧ, газеттиҥ ишчилерине база бек су-кадык, бийик jедимдер кӱӱнзейдим.

Тоогонымла, Мирон ТОЙДОНОВ,
Балыктуjул jурттаҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина