Алтай јайаан амыр турзын!

05.06.2020

Јылдыҥ ла кичӱ изӱ айдыҥ 5-чи кӱнинде Айландыра ар-бӱткенди корыырыныҥ телекейлик кӱни ле Арасей ичинде Экологтыҥ кӱни темдектелет.

Бу јакшынак байрам бистиҥ ончобыска јажына јайаан, байлык болгон ар-бӱткенле кожо эптӱ-јӧптӱ јадарына оны байлазын деп сагыш алындырат. Бойыныҥ ончо јӱрӱмин эбире турган не-немени корулаарына учурлаган улусты тооп јӱрерине кычырат. Экологтордыҥ кӱни — ол келер ӧйгӧ алтам. Специалист-экологтордыҥ иштеген ижи миллиондор тоолу улустыҥ јӱрӱмин, экологический культуразын эм тургуза ӧйдӧ солып болбос, нениҥ учун дезе Ар-бӱткенге тӱкӱрип, Ар-бӱткеннеҥ јаҥыс ла алайын, тонойын деген чиновниктер, бизнесмендер, тегин де улус бистиҥ ортобыста эмди де кӧп.
1972 јылда ООН-ныҥ Стокгольмда ӧткӧн конференциязында јарлалган декларацияда эбире курчаган ар-бӱткенниҥ курч сурактары айдылып, ар-бӱткенди байлап, чебер тузаланар ла корыыр деп 26 ээжи-принцип јӧптӧлгӧн. Оноҥ ло бери бу кӱн байрамдык кӱн болуп калды. Кажы ла келген јыл ар-бӱткенниҥ кандый бир байлыгына учурлалат. Темдектезе, 2020 јылды ООН «Ӧзӱмдердиҥ су кадыгын чеберлеер јыл» деп јарлаган. Бу ууламјы јондык ишчилерди ле политиктерди курсак-тамактыҥ сурактарында билгирин тузаланып, ого ајару этсин деп кычырат.
Ӧзӱмдер су-кадык болзо, бистиҥ ичкен-јиген курсагыс база ару, једимдӱ, јӱзӱндӱ болор. Онойдо ок экономика капшай ӧзӱп, кеми бийиктеер деп, Ӧзӱмдер корыыр телекейлик конвенцияныҥ качызы (IPPC) Цзинъюань Ся айтты. Ол телекейлик курсак-тамак јанынаҥ политиканы шиҥдеер институт (IFPRI) јаан конференция ӧткӱрер деп јарлады. Ондо ач-тороло, аш-курсактыҥ једикпезиле тартыжары темдектелер.
Телекейде 820 миллион кижи тойынбай турган деп јетирӱ бар. Аш-курсакты байыдып, технологияларды бийиктедип, јурт ээлемде ӧскӱрип турган маала ажыныҥ кемин кӧптӧдип, ӧзӱмдерге каршу јетирип турган курт-коҥыстарла, чычкандарла тартыжар керек деп кычыру болгон. Бӱгӱнги кӱнде телекей ичинде 40 процент курсак ӧзӱмдерди курт-коҥыстар јийт, ооруга алдырат. Экономический јанынаҥ баалаза, јаҥыс ла ӧзӱмдердиҥ оорулары телекейлик экономикага США-ныҥ 220 миллиард долларына бодолду чыгым чыгарат.
2019 јылда ООН-до кӱнниҥ сурагы ару кейле колбулу болгон. Јылдыҥ ла 7 миллион кижи, ол тоодо 600 муҥ бала бу шылтактаҥ улам божоп јат деп, ООН-ныҥ генеральный качызы Антониу Гуттериш айтты. Доклад белетеген ООН-ныҥ чыгартулу кижизи Дэвид Бойд кирлӱ кей ол «кӧрӱнбес ӧштӱ», кажы ла часта ол 800 кижиниҥ тынын апарат деп темдектеди.
ООН сагыш алындыра мынайда айтты: мӧҥкӱлер кайылганы, јер-телекейде климат капшай ӧскӧрилгени кижиниҥ тудуныш-кабыныжыла кейди кирлегениле колбулу. Темдектезе, Перуныҥ Андындагы мӧҥкӱлеринде корголјынныҥ ла ртутьтыҥ истери арткан, оны испан конкистадорлор мӧҥӱн бедиреген ӧйдӧҥ бери артырган. Билимчилердиҥ айтканыла, мӧҥкӱлердиҥ капшай кайылып турганы эҥ ле озо јер-телекейди курчаган текши кейде «кара» углеродтыҥ кеми бийик болгонында. Ол агаштыҥ, таш кӧмӱрдиҥ, нефтьтеҥ эдилген јазалдар кӱйӱп, кӧрӱнер-кӧрӱнбес кара кӱл болгоныныҥ шылтагы. Мӧҥкӱлер кайылганынаҥ улам келер ӧйдӧ ичер ару суу Латин Американыҥ тоолу ороондорында астап калар.
Бистиҥ ороонныҥ экологторы бойыныҥ профессионал байрамын 2008 јылдаҥ бери темдектейт. Арасейде ар-бӱткенниҥ байлыгы ла экологияныҥ министри Дмитрий Кобылкин мынайда темдектеген: ««Экология» деп ӱлекер-проект аайынча 2024 јылга јетире чӧп-шӱлӱр ылгаар 220 завод тудулары темдектелген. Ээзи јок 191 свалканы, экологияга эҥ каршулу јеткер чогылталу 75 объектти јоголторы аайынча иш ӧткӱрилер. 98% улусты ару, тузалу суула тӧс сууалгыш ажыра јеткилдеер. Волганы, Байкалды ла Алтын-Кӧлдиҥ сууларын арутаар». Онойдо ок министрдиҥ айтканыла, бистиҥ ороонныҥ 15% јерин промышленость алат, ондо 50 миллионноҥ кӧп кижи јадат. Бу «Экология» деп ӱлекер мында турган калалардыҥ кейине чачылып турган кирлӱ кӱл тобракты 20% астадар арга табар. «Јажыл патруль» деген јондык организацияныҥ эксперттериниҥ шиҥжӱ ижи аайынча эҥ ле «кирлӱ» деп мындый тергеелер айдылды: Красноярский край, Оренбургский, Нижегородский, Иркутский, Челябинский ле Свердловский областьтар. Эҥ арулардыҥ тоозында: Алтай край, Алтай Республика, Тамбовский ле Белгородский областьтар.
Красноярсктагы билимниҥ тӧс јериниҥ ле Тӱндӱк Американыҥ билимчилери кожо иш ӧткӱрип, мындый шӱӱлтеге келген. Кӧрӧр болзо, тайгаларда болуп турган ӧрт Тӱндӱк Тошту теҥиске кирип турган суулардыҥ кошмокторын солыйт. Јылдыҥ ла Арктиканыҥ суулары 35 миллион тонна тынду бӱдӱмелдер экелет, оныҥ кӧп сабазы агаш ӧскӧн јердеҥ агып келет. Сууларга ӧрттиҥ кийнинде аруталып, бойыныҥ кемине кирерге 50 јыл ӧдӧр керек. Онойдо ок билимчилер келер онјылдыкка ӧрттӧрдиҥ тоозы кӧптӧӧр деп јетирдилер. РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ агаштыҥ В. Н. Сукачевтыҥ адыла адалган институдыныҥ экосистемаларыныҥ биогеохимический циклдериниҥ лабораториязыныҥ јааны Анатолий Прокушкинниҥ айтканыла болзо, сууныҥ кошмокторы солунганыла кожо суудагы тирӱ бӱдӱмдер база солунар. Айдарда, билимчилердиҥ шиҥжӱлери оноҥ ары база улалар.
Бистиҥ Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствозы «Экология» нацӱлекерле јаан иш ӧткӱрет. Бу 2020 јылда «Агашты чеберлеп алары» деген федерал ӱлекер аайынча 42 кӧлӱк келер. Кӱӱк айда баштапкы алты кӧлӱк Улаган, Оҥдой, Кӧксуу-Оозы, Шабалин, Чой, Кан-Озы аймактарга берилген.
Бу ла министерствоныҥ јакааныла кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 21-чи кӱнине јетире агаш-ташка улус јӱрерин кирелендирип токтоттылар. Кӧп саба ӧрттӧрди кузук, калба, агаш, ӧзӱм-тазыл белетеечи улус чыгарат деп айдадылар.
2019 јылда Арасей ичинде Агаштыҥ кодексиниҥ 63 статьязы аайынча кажы ла агаш кескен кижи канча кире кескен, ол ло кире агашты бир јылдыҥ туркунына ойто отургызар учурлу. Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствозы тузаланган јерлерге реестр тургузып, агаш отургызып, аралдарды ойто ӧҥжидер иш ӧткӱрер. 2020 јылда 174,2 гектар јерге агаш отургызылар, эмезе ийне бӱрлӱ 52260 чаал агаш. Бу јакаанды бӱдӱрери министерствоныҥ јаан ајарузында. Эҥ баштап ол ишти бу јаскыда «НК Каурчак» ООО баштаган. Олор 26 га јерге ийне бӱрлӱ, 30 га јерге колый јаш агаштар отургыскандар. Бу мындый иш Алтайдыҥ аралдары качан да кунурабас деп ижемји берет.

Эмилчи САНИНА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина