Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Тил – ол калыктыҥ тӱӱкизи»

05.06.2020

2011 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 6-чы кӱнинде Россия Федерацияныҥ президенти Д. А. Медведев «Орус тилдиҥ кӱни керегинде» Јарлыкка кол салган. Ондо чокымдалганыла, «Орус тилдиҥ кӱнин јӧптӧӧр лӧ оны јылдыҥ ла кичӱ изӱ айдыҥ 6-чы кӱнинде, улу орус поэттиҥ, эмдиги орус литрературный тилдиҥ тӧзӧӧчизи А. С. Пушкинниҥ чыккан кӱнинде темдектеер».

Бу государственный байрам Россия Федерацияныҥ калыктарыныҥ текшинациялык энчизи, калыктар ортодо колбу тудар арга ла телекейлик цивилизацияныҥ культуралык ла ич-кӧгӱс байлыгыныҥ айрылбас бӧлӱги болуп турган орус тилди корыыр, јӧмӧӧр лӧ ӧскӱрер амадула тӧзӧлгӧн.
Оноҥ озо, 2010 јылдаҥ ала ООН кӧп тилдерди јӧмӧӧр лӧ ӧскӱрер амадула организацияныҥ окылу тилдериниҥ кӱндерин темдектеп баштаган. Онойып, темдектезе, кандык айдыҥ 23-чи кӱни английский тилдиҥ кӱни У. Шекспирдиҥ чыккан кӱнинде ле испан тилдиҥ кӱни М. Сервантестиҥ божогон кӱнинде ӧткӱрилери чокымдалган. Ондо ок орус тилге учурлалган калыктар ортодогы кӱн кичӱ изӱ айдыҥ 6-чы кӱнинде, А. С. Пушкинниҥ чыккан кӱнинде ӧткӱрилери темдектелген. Мынаҥ озо, совет ӧйлӧрдӧ, бу байрам поэзияныҥ Пушкинский кӱни деп темдектелген. 1997 јылда Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ «А. С. Пушкинниҥ чыкканынаҥ ала 200 јылдыгы ла Россияныҥ Пушкинский кӱнин јӧптӧӧри керегинде» деп јарлыгыла колбой, бу байрам бастырароссиялык государственный статус алынган.
Бӱгӱн орус тилдиҥ кӱни аҥылу учур алынат. Јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде ӧдӧтӧн текшироссиялык ӱнберишке РФ-тыҥ Конституциязына бир канча тӱзедӱлер кийдирилгени јарлу. Олордыҥ тоозында, бистиҥ шӱӱлтебисле, эҥ солун ла учурлу тӱзедӱ — ол орус тил керегинде. Ол мынайда айдылат: «Россия Федерацияныҥ бастыра јеринде государственный тил орус тил болуп јат, ол Россия Федерацияныҥ теҥ тап-эриктерлӱ калыктарыныҥ кӧп нациялу бирлигине кирип турган ла государство тӧзӧӧчи калыктыҥ тили». Орус тил мынаҥ да озо государственный тил болуп, тил керегинде јасакла быжулалган эди, бу тӱзедӱ јаҥы нени экелген ле ол нениҥ учун ондый керектӱ? Бистиҥ санаабысла, мында јаан учурлу бир канча шӱӱлтелер бар.
Баштапкызында, орус тилле орус калык куучындажат, ол ончо эл-јонныҥ российский государственностьтыҥ тӱӱкиде тайагы болуп турган. Айдарда, государствоныҥ бек-быжузы кӧбизинде орус калыктыҥ национальный кӱӱн-санаазынаҥ, орус тилдиҥ статузынаҥ ла айалгазынаҥ камаанду. Оныҥ учун национальный культураныҥ тӧзӧгӧзи болуп турган орус тилди мынаҥ ары јарандырарыныҥ ла ӱренериниҥ сурактары аҥылу јерде турар учурлу. А. И. Купринниҥ сӧстӧри бӱгӱн де учурын јылыйтпаган: «Тил – ол калыктыҥ тӱӱкизи. Тил – ол цивилизацияныҥ ла культураныҥ јолы. Оныҥ учун орус тилди ӱренери ле кичеери ол эдер неме јок болгонынаҥ эмес, ол тыҥ керектӱ болуп јат».
Экинчизинде, орус калык јаантайын государствоныҥ системазын тӧзӧӧчи калык болгон. Оныҥ бириктиреечи учурыныҥ шылтузында бис этнокультуралар ла тилдер јанынаҥ байлык. Бисте 193 калык 277 тилле, диалектле куучындажат, 100 тил ӱредӱликте ӱредилет. РФ-тыҥ 68-чи тизиминде айдылган: «Республикалар бойыныҥ государственный тилдерин јарадар тап-эриктӱ. Республикаларда государственный јаҥныҥ органдарында, јербойында бойы башкарынарыныҥ органдарында, государственный учреждениелерде олор Россия Федерацияныҥ государственный тилиле коштой тузаланылып јат. Россия Федерация оныҥ бастыра калыктарына тӧрӧл тилин корыырын, оны ӱренерине ле ӧскӱрерине айалгалар тӧзӧӧрин быжулайт». Россия чактарла орус калыкла, бистиҥ ончобыска тӧрӧл болуп, бисти бириктирип турган ла бу чоокыр телекейде кайылып каларга бербей турган орус тилле, орус культурала бектелген ле кӧп нациялу государство болуп ӧскӧн.
Айдарда, российский государство, орус калык канча ла кирези кӱчтӱ болзо, бойыныҥ культуразын, тилин ӧскӱрер, бойын калык деп корып алар аргалар кӧп болор. Россияныҥ бойыныҥ нация болгонын ла ич-кӧгӱс байлыгын корып алган калыктары канча ла кирези кӱчтӱ болзо, орус калыктыҥ, орус тилдиҥ айалгазы быжу болор. Мында бистиҥ государствоныҥ кӱчи ле ийдези.
Айдарда, Россия Федерацияныҥ Конституциязына тӱзедӱ Россия государствоны кӱчтӱ эдеечи, российский калыкты бириктиреечи орус тилдиҥ эмдиги айалгазын быжулайт. Оныҥ учун биске ол јаан учурлу, бистиҥ јӱрӱмистиҥ айалгаларында тыҥ керектӱ.
Ончо телекейге бис, этнический башкабыстаҥ камааны јоктоҥ, – орус, российский калык. Биске орус тилдиҥ учуры керегинде Якутияныҥ албаты поэди Семен Данилов јакшы айткан:
«Я ко всем наукам ключ имею,
Я со всей вселенною знаком,
Это потому, что я владею
Русским всеохватным языком.
Наш язык – язык труда и света,
Он широк и ясен, и велик,
И слушает с волнением планета
Пушкина бессмертного язык».

Н. ЕКЕЕВА,
Р-дыҥ Эл Курултайыныҥ национальный политика, ӱредӱлик, культура, јондык биригӱлер ле элбек јетирӱлердиҥ аргалары аайынча комитединиҥ председатели, тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина