Ады-чуузы тӱӱкиниҥ јолдорында

09.06.2020

Чаптынов – Гуркинниҥ эткен керектериниҥ улалтаачызы

Политиканыҥ јолын талдап алган кижиге бу jÿрÿмде андый ла јеҥил эмес, кезикте ачу-коронду да. Биске ончобыска jарт: «Иванов-Петров-Сидоров ло о. ӧ.» алтын, керек дезе, эрјине таштый да болзо, тӱҥей ле кажы бир улуска, ийде-кӱчтӱлерге олор до, ӧскӧ дӧ политиктер качан да јакшы болбос. Тӱҥей ле кӧзинде тоормош кӧрбӧстӧр ӧскӧ кижидеги чӧпти кӧргӧн турар. Орооныстыҥ ӧскӧ дӧ калыктарында чылап, бистиҥ республикада да андый. Је куучын ол керегинде эмес.

Туулу Алтайдыҥ кӧп саба башкараачылары тергеебисти бек ле таҥынаҥ эрчимдӱ иштеер, тӧзӧлгӧлӧри бузулбас болзын деп санангандар. Бу эҥ учурлузы. Артканы ончозы – «јадын-јӱрӱмниҥ тоозыны ла кубалы». Мениҥ шӱӱлтемле, мынайда Г. И. Гуркин сананган, јарт билерим – бу кӱӱн-санаа В. И. Чаптыновто до болгон. Мыны јаҥыс ла јаҥы ӧйдиҥ улузы јаҥдаар эмес, је олордыҥ калдыгы – Алтайдыҥ јарамыкту, макка тургадый уулдары ла келер ӧйдӧ Россия-Евразияны тудаачылар улалтар деп бӱдедим.

Калганчы јылдарда Алтайда учурлу, тӱӱкилик эки керек болгон: бистиҥ калыктыҥ атту-чуулу јурукчызы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 jылдыгы ла АР-дыҥ баштапкы башчызы В. И. Чаптыновтыҥ чыкканынаҥ ала 75-чи јылдыгы толгоны. Мениҥ санаа-шӱӱлтемле, олор бойыныҥ ӧйиниҥ пассионарийлери – Алтайдыҥ кӧгӱс-байлык кемјӱзиниҥ тӧзӧгӧзи болуп јат. Бу ундылбас керектер бистиҥ кандый јол ӧткӧнисти сананып, шӱÿп кӧргӧдий арга берет.

Мен Чаптынов керегинде кӧп бичигем, оныҥ учун катап айтпаска. База бир чокымдаарга турганым – тургуза ӧйдӧ бистиҥ калыктыҥ бирлик болоры керегинде куучын ӧдӱп турарда, политиктер «јарбынышпай», ады-чуузы јарлу улузысты бой-бойына тӱҥдештирип, удура-тедире тургуспай, политический элитала јаҥныҥ «текши системазында» эптӱ-јӧптӱ кеминде болор керек. Эҥ ле учурлузы – бойыныҥ тӱӱкизинеҥ тузалу уроктор алып, чындыктыҥ библейский «ӱренин» «тӱкӱрӱктеҥ» ле сай-кабыктаҥ арчып, чеберлеери. Бисти бириктиретенин тыҥыдып турганын ӧмӧ-јӧмӧ бедиреп, кол-колыстаҥ тудужып баралы. Онызын республика сакып јат. Гуркин ле Чаптынов биске мында јарамыкту јозок кӧргӱскен.

Тӱӱкидеги кажы ла болгобос јанынаҥ керек тегиндӱ болбой јат. Бистиҥ тÿÿкилик jолыс эҥ ле кӱч ле кызалаҥду ӧйлӧрдӧ биске бойыстыҥ угы-тöзисти кереестеп, бойлорысты билип алар, бу куулгазынду телекейде јылыйтпас арга берет.

Алтай албаты бойыныҥ тӱӱкизинде јаан ла сӱрекей кӱч јол ӧткӧн. Бистиҥ эҥ jебрен тöзöлгöбис јоголбой арткан! Бойыстаҥ сурап кӧрӧли: нениҥ учун бистиҥ албаты ӱч муҥ јылдыҥ туркунына озогы бÿдÿмин солышпай, оныҥ учурын бÿгÿнге jетире алып чыккан? Биске öрö турган Кудайыстаҥ андый салым салылган деп бодойлы…

Алтайдыҥ эмдиги кöгÿс öзÿми Чорос-Гуркиндий ле Валерий Чаптыновтый улуска тÿшкен деп, мен бӱдедим. Олорды алтайлардыҥ генетический коды ла бийик кеминдеги кылык-јаҥыныҥ учуры кöдÿрип апарган болор.

Биске, Алтай Республикага, тӱӱкини чын оҥдоорына јаан ийде-кӱч, текши телкемниҥ агыныныҥ учурын јартап билер керек.

Чорос-Гуркин, Валерий Чаптынов – бистиҥ кӱӱн-санаабыстыҥ ӱргӱлјик коручылдары. Олордыҥ jÿрÿминде алтай калыктыҥ тÿÿкилик jолы эзедилет. Анайда ок мен Валерий Чаптынов керегинде айдып тура, оныҥ адыла адалган фондты тӧзӧӧрине эрчимдӱ јӧмӧшкӧм. Шак бу фонд «Чаптынов» деп учурлу бичикти чыгарганын темдектеерин ундыбайлы. Ондо баалу тӱӱкилик материалдар бар, эмдиги ӧйдиҥ улузыныҥ эске алыныштары АР-дыҥ политико-экономикалык ӧзӱминиҥ стратегический этюдына тӱҥей. Бичик акча тӧлӧбӧзинеҥ Алтай Республиканыҥ јурттарыныҥ ла школдорыныҥ библиотекаларына таркадылган. Чаптыновтыҥ 70 јылдыгында, АР-дыҥ Государственный Јууныныҥ — Эл Курултайыныҥ председатели болуп турарымда, бис килемјиниҥ фондыныҥ јӧбин јарадып, бичикти јаҥыдаҥ чыгарар јӧпкӧ келгенис. Оны јаҥы эп-арга јанынаҥ кӧрӱп, Чаптыновтыҥ энчизин билим политико-тӱӱкилик оҥдоорына ајару эдилген. Иш јаҥы сӱрекей керектӱ материалдарла: ас учурап турган фотојуруктарла, архивтиҥ документтериле толтырылган. Ӱзеери бистиҥ парламент «Чаптынов. АР-дыҥ Баштапкы Башчызы» деп документ кептӱ фильм согор шӱӱлтени де јӧмӧгӧн. Ӱч бӧлӱктеҥ турган документальный хроникада ас учурап турган ла анайда ок сӱрекей солун кадрлар јуулган: темдектезе, Россияныҥ башкарузыныҥ председатели Виктор Черномырдинле Горно-Алтайскта тушташканы керегинде.

Бу керекке јаан ийде-кӱчин Чаптыновтыҥ болушчызы Евгений Михайлович Карпов салганын айтпас аргам јок. Чаптыновтыҥ эземине беринип, оныҥ керегине чындык болуп, бичикти чыгарарына эрчимдӱ турушкан. Ол нӧкӧриниҥ эземин бу јӱрӱмде бийик алып јӱрӱ. Ол учун јаан быйаным айдадым.

База бир неме – мен санаамда Валерий Ивановичтиҥ сӱр-кеберине баштангамда, оныла коштой эш-нӧкӧрин, Антонина Иосифовнаны, кӧрӧдим. Ол эмди де эзен-амыр, баркаларын ӧскӱрип чыдадарына болужат. Бу кайкамчылу эпши керегинде эҥ ле быйанду ла учуры бийик сӧстӧр айткадый. Валерий Ивановичтиҥ энези, Александра Куйрушевна, ойгор санаа-кӱӱниле, јалакайыла јаантайын оморкоткон. Ол бистиҥ јӱрегисте алтай кижиниҥ сÿр-кебери болуп артар…

В. И. Чаптыновтыҥ толо јылдыгыла колбой, АР-дыҥ башкарузыныҥ баштапкы председатели Владимир Иванович Петров керегинде канайып айтпас. Бу база бескелӱ, тегиндӱ эмес кижи. Бойын ченемелдӱ политик, санаа-укаалу башкараачы, сыркынду кижи деп кӧргӱскен. Эл-јон ортодо андый улусты «јадын-јӱрӱмниҥ кижизи» дежет. В. И. Чаптыновтыҥ ла В. И. Петровтыҥ бой-бойына јаражып јӱргени бой-бойыла оҥдошконыла, тоогоныла колбулу. Ого ÿзеери курч блааш-тартыжуларга да келетен эмей. Је бу эки кижи – государстволык ишчи болуп, АР-дыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирип, государственностьты тыҥыткандар. Мыны ундыбай, кажы-бир улуска бис политикалык тӱӱкиниҥ бескезин jабызадарга бербейли!

Мен эмди де кажы-бирде ол ӧйлӧрди эске алынадым. Чаптынов ло Петров бир бек командада кожо болордо, республикада ончо неме јакшы болгон. Бирлик керек нени этпес! Ак-jарыкта ончо неме бирлик ле диалектический ӧзӱмде деп кӧрӱп ле бӱдӱп јадыс. Биске, эмдиги тегин эмес ӧйдӧ, бу јаркынду салымду улусты чындык баалап, тӱӱкинеҥ тӧс шӱӱлте эдип, эмдиги ӧйгӧ јӱрӱмде чындык, тузалу, ӱредер кӧрӱмди апарар керек.

В. И. Чаптыновтоҥ ло В. И. Петровтоҥ башка Алтайдыҥ тӱӱкизиниҥ јолында јарлу государственник-интернационалисттердиҥ де мактулу ады-јолы бичилген. Олор КПСС-тыҥ Горно-Алтайский обкомыныҥ баштапкы качылары болгон орустар: Нелюбин Анисим Парфенович, Антонов Фёдор Семёнович, Печенев Иван Петрович, Коломин Иван Яковлевич, Киселёв Николай Михайлович, Дорохов Роман Александрович, Лазебный Николай Семёнович, Знаменский Юрий Степанович, Гусев Владимир Васильевич, Нартов Дмитрий Егорович; Правда Михаил Степанович, Гордиенко Петр Яковлевич, Сапего Александр Игнатьевич ле Сорока Николай Иванович — украинецтер; еврейлер Новаковский Марк Борисович ле Юфит Самуил Наумович; латыш Папардэ Леонид Андреевич; алтайлар Хабаров Павел Семенович ле Кыдрашев Чот Кыдрашевич. Бу чындык интернационал эмес пе?

Јиит ӱйе шак бу улустаҥ тем алар учурлу. Тӧрӧлине болуп иштеп, бийик амадузына бӱдӱп, Валерий Ивановичке јарым ла чак ак-јарыкка јӱрер салым келишкен. Је ол јылдар кӧп государстволык иштерле базырылган болгон. Шак ла Чаптыновко бойына бек ийде-кӱчти алынып, алтай калыкты республикан государственностько бурылтканы оныҥ ӧйиниҥ алаҥзу јоктоҥ једими.

Келип јаткан јаш ӱйениҥ алдында сӱрекей кӱч, тегин эмес, jе андый да болзо, бистиҥ телкем орооныстыҥ российский бир бӧлӱги – Алтай Республика – ӧзöр лӧ тыҥыыр деп амаду, ийде-кӱч барына сÿрекей иженедим.

Јыман БЕЛЕКОВ,

Государственный Думаныҥ депутады

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина