Алтайдын Чолмоны

«Ийделӱ Алтай» программа — јӱрӱмде

09.06.2020

Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин «Ийделӱ Алтай» деген программа тергееде быјылгы јылдыҥ баштапкы кварталында канайда бӱткенин кӧрӧрине учурлалган јуун ӧткӱрген. Бу јуунда башкаруныҥ министрлери ле комитеттердиҥ башкараачылары программаны бӱдӱреринде олордыҥ ведомстволоры кандый иштер ӧткӱргени керегинде јетирӱ эткендер.

Башчы «Ийделӱ Алтай“ деген программа  — ол тирӱ механизм. Јӱрӱм јаҥыс јерде турбай јат. Кубулталар эдер ле јаҥыртулар кийдирер айалгалар јаантайын болуп јат. Оныҥ учун керектӱ тушта программага кыйалтазы јогынаҥ кожулталар эдилер» — деп айткан. Ол тергеениҥ эл-јонынаҥ программага кийдиретен шӱӱлтелерди јууп алары арай ла ас, олорды республиканыҥ 2021 ле 2022-2023 јылдарга јетире ӧзӱминиҥ бюджедине ӧйинде кийдирери база јаан учурлу деген.

Јуунда „Ийделӱ Алтай“ деген программаны бӱдӱрери јанынаҥ тургузылган Јолдыҥ картазы керегинде тӧс јетирӱни  Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министри Вячеслав Тупикин эткен. Ол 2020 јылда программала колбулу иштерди бӱдӱрерге 9 миллиард салковой акча чыгарылары темдектелген. Быјылгы јылдыҥ баштапкы кварталында тергееде ӧдӱп турган тудум иштерге  522 миллион салковой чыгарылган. Мынызы текши чыгымныҥ кеминиҥ 6% деп айткан.

Јонјӱрӱмдик бӧлӱк ле культура

Ӱредӱниҥ ле билимниҥ министри Ольга Саврасова «бу программа аайынча тергееде 1855 бала јӱретен 15 садик тудулып јат. Бу садиктер ишке табыштырылза, олордоҥ 895 јер яслялардыҥ группаларына берилер» – деп айткан. Ӱредӱниҥ министри „Ийделӱ Алтай“ деген программа аайынча тудулып јаткан 15 садиктиҥ он ӱчӱзи ишке быјыл табыштырылар деп темдектеген.

Олег Хорохордин дезе: «Быјылгы јылда табыштырылатан садиктердиҥ чыҥдыйын мен акту бойым шиҥдеп кӧрӧрим. Горно-Алтайскта, Майма ла Улаган аймактарда ӧдӱп јаткан тудум иштерде болгом, јаҥыс баштап алган иштиҥ эрчимин эмди јабызатпас керек»  деп айткан. Ӱредӱниҥ министри тургуза ӧйдӧ балдардыҥ 28 садигинде јаҥыртулу иштер база ӧдӱп јат деген. Бу объекттерде тудум иштер тӱгензе, олор ясляга јӱрӱп турган оогош балдарга берилер. Јазалду иштер сыгын айдыҥ 1-кы кӱнине јетире тӱгенип калар учурлу.

Мынаҥ башка Горно-Алтайскта Заимка деген микрорайондо ло Кӧксуу-Оозы јуртта эки јаҥы школ база тудулып јат. Калада јетинчи таҥмалу школды тудары јанынаҥ белетеништӱ иштер эрчимдӱ ӧдӧт. 96 школды ла орто ӱредӱлӱ тӧрт аҥылу профессионал  учреждениени федерал бюджеттеҥ эдим-јазалдарла јеткилдеерге субсидия јанынаҥ јӧптӧжӱ тургузылган.

Су-кадыкты корыыры аайынча министр Сергей Коваленко бу јылдыҥ баштапкы кварталында республиканыҥ аймактарында 16 акушерско-фельдшерский пункт тударга јердиҥ участокторы чыгарылган деп айткан. Кызыл-Ӧзӧк јурттыҥ врачебный амбулаториязы дезе  ишке бу јылдыҥ учы јаар табыштырылар. Тургуза ӧйдӧ ого эдим-јазалдар алынат. Ол балдардыҥ республикан больницазыныҥ хирургический корпусыныҥ экинчи корпусын тудары аайынча иштер улалып јат деген. Бу объект бӱгӱнги кӱнде 85% белен.

Культураныҥ министри Ольга Антарадонова Јолдыҥ картазы аайынча Кош-Агаш аймакта Јаҥы Белтир јуртта культураныҥ јап-јаҥы туразы тудулып јат деп айткан. Подрядчиктер бу объектти ишке 2021 јылда табыштырарга молјонгылап јат. Анайда ок тӧс јерге јурт јерлерде культураныҥ 16 туразын тудары ла чыныктап јазаары аайынча заявка аткарылган. Культураныҥ министерствозы Горно-Алтайсктагы госуниверситетле кожо алтай цивилизацияныҥ „Алтай-Кабай“ деген тӧс јерин ачарга белетенет. Тургуза ӧйдӧ оныҥ документ-бичиктерин јазалат. Каланыҥ администрациязы бу тӧс јерди тударга јердиҥ участогын чыгарып салган.

Иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле улусты ишле јеткилдеери аайынча министр Адар Сумин ӧрӧги адалган программа аайынча јылдыҥ баштапкы кварталында эки муҥнаҥ ажыра јонјӱрӱмдик контракт-јӧптӧжӱ тургузылган деп темдектеген. Оныҥ акча-манады улустыҥ профессионал ӱредӱзине, олорды ишле јеткилдеер керектерге, таҥынаҥ  аргачылк иштерди ӧткӱрерге ле јӱрӱмниҥ уур ла кӱч айалгаларына учураган улусты  јӧмӧӧрине тузаланылган.

Јолдор, связь ла туризм

Республикада јолдор тудары аайынча  башталган иштер быјыл база улалып јат. Баштапкы кварталда Урлу-Аспак — Каракол деген ууламјыда эки јолдыҥ участогын  тудары аайынча белетеништӱ иштер ӧткӧн. Анайда ок 155 километр јолды чыныктап јазаары аайынча контракт-јӧптӧжӱ тургузылган. Ого Горно-Алтайсктыҥ агломерациязына кирип турган 9 киломтер јол база кирип јат.

Јолдорды тудары ла чыныктап јазаары аайынча иштер Майма, Чамал, Оҥдой ло Кан-Оозы аймактарда кидим башталып, тапту кӧндӱге берген деп айдар керек. Олег Хорохордин каланыҥ тӧс оромдорын чыныктап јазаарга јолдыҥ фонды ажыра темдектелген иштерге јаан ајару эдер керек деп айткан. Акташ ла Улаган јурттардыҥ ортозындагы јолдордо турган ӱч эски кӱрди јаҥыртары аайынча иштер база ӧдӱп јат. Анайда ок тудум иштер Кан-Оозы аймакта Чарыш сууны ла Оҥдой аймакта Урсул сууны кечире турган кӱрлерде ӧдӧт. Турачак аймакта Бийка ла Курмач-Байгол јурттардыҥ ортозындагы јолдордыҥ јакалары база чыныкталып јазалган.

Улусты эски ле элентизи јеткен туралардаҥ баштапкы кварталда кӧчӱрери јанынаҥ Тура-коммунальный ээлемди јаҥыртарын јӧмӧӧр фондло бу фондтоҥ акча берери ле тузаланары аайынча јӧптӧжӱ тургузылган. Текши кеми 844,8 квадратный метр 21 тура алары јанынаҥ јӧптӧжӱлерге кол салылган. Бир канча јылдарга бӱдӱрер деп темдектелген программаныҥ баштапкы бӧлӱги быјыл тӱгенип јат.

Алтай Республиканыҥ цифровой ӧзӱм аайынча министри Николай Степановтыҥ айтканыла,  быјыл Интернетке республиканыҥ јонјӱрӱмдик учурлу 87 объектин колбооры темдектелген — школдорды, балдардыҥ садтарын, фельдшерско-акушерский пункттарды. Бу иштер башталып калган ла олорды 2020 јылдыҥ сыгын айыныҥ 20-чи кӱнине јетпей јадып тӱгезип салары темдектелген.

Анайда ок оныҥ айтканыла, тергееде мобильный колбуныҥ Tele2 деген јаҥы операторы иштеп баштап јат, баштапкы вышкаларды Майма аймактыҥ јеринде тургузары планга кийдирилген.

Туризмниҥ ӧзӱминиҥ кеминде, тергееде туризмниҥ инфраструктуразын тӧзӧӧри јанынаҥ кеми јаан иштер ӧткӱрери темдектелген. Оҥдой аймактыҥ администрациязы Алтайдыҥ албатыларыныҥ этно-культурный тӱӱкилик тӧс јерин Чуй ла Кадын бириккенинде тударыныҥ ӱлекер-сметный документтерин белетеерин баштапкы кварталда баштап ийген. План аайынча болзо, бу объектте туризмле, коночылыкла, экскурсионный јеткилдештерле колбулу бӧлӱктер болор.

Анайда ок Алтай Республикада санаторно-курортный ишти ӧскӱрер амадула, Россияныҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозына  Чамал јуртты эмдеер ле су-кадыкты орныктырар јер деп јарлаары јанынаҥ шӱӱлте кӧрӧрине аткарылган, Чамалдагы курорттыҥ гран-кыйуларын чокымдаары аайынча иш ӧдӧт.

Јурт ээлем ле продукцияныҥ переработказы

Агропромышленный комплекстиҥ ӧзӱми јанынаҥ јетирӱни тергеениҥ јурт ээлем аайынча министри Андрей Цыгулев эткен. Оныҥ темдектегениле, баштапкы кварталда тергееде јурт ээлемниҥ товарэдеечилериниҥ государственный јӧмӧлтӧзиниҥ јаҥы бӱдӱмдерин тузаланары јанынаҥ документ јарадылган, ол тоодо претенденттер  бизнес-ӱлекердиҥ софинансированиезин 20 процентке јетире кеминде бойыныҥ акча-манадыла јӧмӧӧр арга. Республикан бюджеттеҥ софинансированиеге 7,5 миллион салковой ууландырылар.

Анайда ок баштапкы ӱч айдыҥ туркунына јеҥилтелерлӱ кредиттер јурт ээлемниҥ беш товарэдеечизине берилген, олордоҥ бирӱзи инвестиционный амадуларга ууландырылган, арткандары — јаскы кыра ижин ӧткӱрерине.

Алтай Республиканыҥ агропромышленный комплексинде јаҥы производстволор ачарына инвесторлор бедиреери аайынча иш оноҥ ары улалган, бир канча инвестӱлекерлерди бӱдӱрери ӧдӱп јат.

Чой, Кош-Агаш ла Шабалин аймактарда баштамы переработканыҥ, аш-курсакты ла јарымдай фабрикаттарды соодорыныҥ предприятиелерин тӧзӧӧри јанынаҥ иш башталган. Майма аймакта баштамы переработка, аш-курсакты ла јарымдай фабрикаттарды соодорыныҥ объегин тудары тулаан айда башталды. Анайда ок Кӧксуу-Оозы аймакта малды азыраар площадкалар тудары аайынча инвесторлорды бедиреери јанынаҥ иш ӧткӧнчӧ. Чой аймакта инвестор ӱлекерди бӱдӱрерин баштап ийген. Анайда ок 200 тын уй-малдыҥ фермаларын тудары јанынаҥ инвесторлор чокымдалган.

Чой аймакта сӱттеҥ аш-курсак белетеери аайынча цех тудары баштапкы кварталда оноҥ ары улалган. Шабалин аймакта маала ажын ла картошконы чеберлеер јерлер тудары тӱгенген. Оҥдой ло Турачак аймактарда јерлик ӧзӱмдерди ле белен продукцияны чеберлейтен производственный кып-туралар ла складтар болотон тура-јазалдарды тудары учына једип барааткан.

АР-дыҥ ЗАГС-тыҥ керектери ле архивтер аайынча комитединиҥ председатели Наталия Антарадонова Туулу Алтай аайынча тӱӱки-архивный путеводитель тӧзӧӧри керегинде куучындаган. Национальный политика ла јондык колбулар аайынча республикан комитеттиҥ јааны Людмила Варванец НКО-лорды јӧмӧӧр ресурсный тӧс јер тӧзӧӧри јанынаҥ јетирӱ эткен. Физический культура ла спорт аайынча республикан комитеттиҥ председатели Олег Гурин  кичӱ спортивный площадкалар тӧзӧӧрине јазалдар алары ла Горно-Алтайскта физкультурно-орныктыру комплексти тударына ӱлекер-сметный документтер белетеери керегинде јетирӱ эткен.

Јуунныҥ уч-турулталарын эдип тура, Олег Хорохордин бастыра темдектелген иш-керектерди темдектелген ӧйинде бӱдӱрерине кату шиҥжӱ эдерине аҥылу ајару эткен.

«Бис бу программаны ӧмӧ-јӧмӧ тургузып јаратканыс, эл-јонго олор јӱрӱмде бӱдер деп сӧзис бергенис. Беш јылдыҥ туркунына бис бу программаныҥ кажы ла пунктын бӱдӱрип салар учурлу» — деп, ол айткан.

Башчыныҥ темдектегениле, «Ийделӱ Алтай» программаны ла тергеениҥ ӧзӱминиҥ РФ-тыҥ Минэкономӧзӱмиле кожо белетеген таҥынаҥ программазын ајаруга алып, Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ 2035 јылга јетире стратегиязына кубулталар кийдирери пландалат.

АР-дыҥ башкарузыныҥ пресс-службазы