Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ӱнберишке јетире 15 кӱн артты

09.06.2020

Ороонныҥ президенти Владимир Путин РФ-тыҥ Конституциязына кубулталар кийдирери јанынаҥ текшироссиялык ӱнбериштиҥ ӧдӧтӧн  кӱнин чокымдап салды. Айдарда,  текши ороон јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде Тӧс јасакка  кубулталар кийдиреринде  туружар. Ол тоодо бистиҥ тергее.

Ӱнбериш кичӱ изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинеҥ ала башталар. Онызы эл-јонго эптӱ ле јарамыкту болзын деп эдилген: кем де ӱнбериш кӱн барып болбос, кемде де окылу шылтак ла оноҥ до ӧскӧ айалгалар болзо. Ӱнбериш јанынаҥ белетеништӱ иштер Алтай Республиканыҥ Јондык  палатазыныҥ молјузында. Тӧс ајару — јондык ширтеечилерге. Тургуза ӧйдӧ  тергее ичинде олордыҥ тоозы – 1400. Ӱн беретен участоктордыҥ тоозы – 236. Кажы ла участокто 4 эмезе 6 кижинеҥ отурып ширтеер. Ширтеечилер бир ле уунда ончозы эмес, а ӧйиле эртеледеҥ куучындажып, элий-селий ширтеер.

Текши Сибирь кеминде кӧрзӧ,  Алтай  Республика бӱгӱн јондык ширтеечилердиҥ тоозын алар ла олорды белетеер ижиле озочылдардыҥ тоозында. Красноярск, Тыва, Иркутск, Бурятия, Новосибирск, коштой јаткан крайда айалга бир эмеш кӱч. Онызы бир канча шылтактарла колбулу.   Баштапкызы, телекей ичиле јайылган оору-јобол. Ол ӧрӧги адалган тергеелерде оору таркаары эмдиге јетире токтобогон ло ооруга алдырган улустыҥ тоозы астабаган. Экинчизинде, кандык айдыҥ 22-чи кӱнинде  ӧдӧтӧн ӱнберишти соҥында ӧйгӧ кӧчӱрип салганында. Мынаҥ улам иш туруп калганы јарт, оны орныктырарына, ас ла салза, бӱдӱн-јарым ай керек. Ӱчинчизинде, субъекттердиҥ  албаты-јоныныҥ тоозы: биске кӧрӧ, олордо улустыҥ тоозы чик јок кӧп. Ӱзеери акту кӱӱнинеҥ ӧдӱп јаткан ишке улус тыҥ ла кӱӱнзебейт.

Бистиҥ тергееде иш тулаан айда башталган. Аймактар кыска ӧйдиҥ туркунына јондык  ширтеечи болорго кӱӱнзегендерди чотко алган, олордыҥ кере бичиктери шиҥделген, ширтеечилерге Јондык палата  ӱнбериш тушта тузаланатан тап-эриктерине ӱредерге белен  болгон. Аймактар сайын алза, кӧргӱзӱлер  мындый: Кан-Оозы аймакта – 150 ширтеечи, Кӧксуу-Оозы аймакта – 157, Улаган аймакта – 72, Кош-Агаш аймакта – 102, Турачак аймакта – 71, Чой аймакта – 78, Шабалин аймакта – 126, Чамал аймакта — 126, Майма аймакта – 179, Оҥдой аймакта – 156, калада – 137 јондык ширтеечи.  Олордоҥ 391 кижи, ол эмезе 13,56%, 18 јаштаҥ ала 35 јашка јетире, 36-наҥ 60 јашка јетире 827 ширтеечи, ол эмезе 58,17% ле 191 кижи, 6,91% 61 јаштаҥ ӧрӧ болгон. Је јаҥыртылган некелтелерле болзо, 65 јаштаҥ ӧрӧ улуста јондык ширтеечи болор аргазы јок. Нениҥ учун дезе Президенттиҥ јӧбиле  ӧрӧги адалган улус су-кадыгын кичееп,  коронавирустаҥ чеберленер амадула айылда отурар учурлу.

Тургуза ӧйдӧ 1416 јондык ширтеечинеҥ 104 кижи 65 јажы једип, ол эмезе ажып калган болуп јат. Айдарда, бу неделеде аймактар 65 јаштаҥ ӧрӧ ширтеечилерин солып, јаҥыларын Јондык палатага аткарар.  Бу ок неделеде АР-дыҥ Јондык палатазы јондык ширтеечилерге ӱредӱзин баштап ийер. 86 бӧлӱктеҥ турган «Алтын стандарт» деген методикалык бичик аймактар сайын таркадылар. Анда јондык ширтеечиниҥ тап-эриги, ӱнбериш ӧйинде канайда иштеери јанынаҥ элбеде бичилген.

Јондык ширтеечилерле коштой, бӱгӱн кӧп  саба кычыраачыларды ӱнбереечилердиҥ кӱӱн-санаазы база јилбиркедет. Бӱгӱн текши  Арасей ичинде Конституцияга кубулталар кийдирерине удура болгон улус ас эмес, анайда ок Интернеттиҥ телекейинде  јӱзӱн-јӱӱр видеороликтер салынган.  Бистиҥ тергееде айалганы бӱгӱнги кӱнде јӱк ле Јондык палата неделе сайын шиҥдеп јат. Кӱӱк айдыҥ 15-чи  кӱнинде ӧткӱрилген шиҥжӱ-опросто тергеениҥ 250  кижизи турушкан. Олор ӱч бӧлӱкке (јашӧскӱрим, орто јашту улус, јажы јаанай бергендер) бӧлӱнип, «Эртен Конституцияда кубулталар эдери аайынча ӱнбериш ӧткӧн болзо, слер ӱнигерди береригер бе?» деген суракка каруу бергендер. 78% улус «ӱнисти берерге  белен ле кубулталарды јӧмӧйдис» деп айдышкандар. 12% «тургуза ла айдып болбозыс» деп каруу берген болзо, 10 проценти «јӧмӧбӧй турус» деп каруу  јандыргандар.

Мынаҥ кӧргӧндӧ, текши эл-јон  ороон ичинде болуп турган солундарла таныш болгоны, политикалык јӱрӱмди јакшы билери кӧрӱнет. Ӱзеери кӧп саба јӧмӧгӧн улус јашӧскӱрим болгоны кайкамчылу.

Экинчи шиҥжӱ-опрос кичӱ изӱ айдыҥ 2-чи кӱнинде ӧткӱрилген. Мындагы кӧргӱзӱлер бир эмеш чочыдулу, нениҥ учун дезе, баштапкы опроско кӧрӧ, Конституцияныҥ кубулталарына ӱнин берерге кӱӱнзегендер 10 процентке астаган. «Нениҥ учун?» деген суракка каруулар база башка-башка болгон. Темдектезе, кем де Конституцияга кийдиретен кубулталарды кычырбаган, кем де «мениҥ јӱрӱмиме Конституция тыҥ ла кирелте ле солунталар экелбес» деп айдып тургандары бар. Улустыҥ кӱӱн-санаазы соогоныныҥ тӧс шылтагы – пандемия деп айдарга јараар. Улус айылда отурып, јайымын кирелендирип саларда, кӱӱн-табына текшироссиялык кыймыгулар   база салтарларын јетиргени јарт.

Ого ӱзеери Интернетте Конституцияга удура јӱзӱн-јӱӱр видеороликтер,  јонјӱрӱмдик сетьтерде таркадылган тӧгӱн јетирӱлер албатыны сӱреен тыҥ  булгап јат. Чаҥкыр экранда «стандартный» деген  јетирӱлер улуска тыҥ ла камаанын  јетирбейт. Экинчизинде, кандый да болзо, ӧдӧтӧн ӱнбериш – ол талдаштар эмес, айдарда, тышкары, ол эмезе телекӧрӱлтеде рекламалык ууламјылу роликтер, јетирӱлер таркадылбай јат. Агитация  ӧткӱрип турган кайракандар айылдар сайын улусты тоскырбай јат. Ӱчинчизинде, «ӱнбериш» деген сӧс улуска туку качаннаҥ бери талдаштарла колбулу болуп калган. Је бу ӧдӧтӧн учурлу керек талдаштарла бир де колбузы јогын база катап темдектеп салайын. Келер шиҥжӱ-опрос кичӱ изӱ айдыҥ 11-чи кӱнинде ӧдӧр лӧ  оныҥ уч-турултазы газетке кепке базылар.

Ӱнбереечилер керегинде айдар болзо,  талдаштарда чылап, ал-камык улус  бир ле уунда келип туружатан арга болбос. Улустыҥ су-кадыгын кичеер амадула,  участокторго бир ле катап тузаланатан ручкалар,  маскалар, дезинфекция эдетен кебис,  санитайзер ле перчаткалар берилер.  Келген кижини эмчилер кыйалтазы јогынаҥ шиҥдеер,  элдеҥ ле озо эдиниҥ изӱзин тургуза ла кӧрӧр.  Ӱнбереечи канайда ӱнин берери аайынча јартамалды берилген фотојуруктаҥ  кӧрӱгер. Газедистиҥ келер номеринде куучын шак ол керегинде ӧдӧр.

Артур САБИН,

АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ аппарадыныҥ јааны

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина