Алтайдын Чолмоны

Олор экинчи фронттыҥ солдады болгон…

09.06.2020

Ӱй улуска

Энелер, эjелер, сыйындар,

Элбек Россия кыстары!

Кабай јайкаган, космоско учкан,

Кандый да иштиҥ устары.

Эр улустар фронтторго барарда,

Эҥчейип, салдала јер сӱргенеер.

Эригер эки буды јок келерде,

Эрмеги јоктоҥ јажына сӱӱгенеер.

Узун, узун эшелон бустап,

Бадышты кӧстӧп, атана беретен.

Кайрандар барган ол ыраак таладаҥ

Карыкчыл сӧстӧрлӱ похорон келетен.

Је јеҥӱниҥ улу кӱнине јетире

Јажыгар акканын кем де кӧрбӧгӧн.

Оныҥ да учун фронттордыҥ чийӱзин

Ӧдӧргӧ ӧштӱниҥ кӱчи јетпеген.

Торко кийимдӱ јӱрердиҥ ордына

Тоҥ јер казып, сопокту тоҥгоноор.

Энелер, эјелер, сыйындар!

Экинчи фронттыҥ солдады болгоноор.

Орооныс эмди улу ла бай.

Ончо јеҥӱлер сыйыбыс болзын.

Энелер, эјелер, сыйындар!

Эр-јажына быйаныс болзын!

Л. Кокышев

Кату јылдар, јуу-чактыҥ ӧйи. Эҥ артык эрлер фронтко атана берген. Эне-эјелер, ӱӱре-jелелер, тул келиндер, ичи-карды алаҥ ачык ач-ӱреннеҥ бери ӱзези иште! Ижин чачып, артырар аргазы, тойо јиир курсагы, кийер кийими јок, оок балдарын јӱктенип, эмеш јаанын ээчидип алала, јайы-кыжы, тӱни-тӱжи јалаҥдарда, фермаларда, идиргендерде, турлуларда иштеген – чыдалы тыҥ ӱй улузыс! Јуу-чактыҥ канду кӧзине, кылышту колына јалтанбай удура кӧргӧн, удура баскан кайран энелер, эјелер, сыйындар! Слерге бӱгӱн кожоҥ кожоҥдоор, карып, чыдалы чыгып та калган болзогор, омок отургандарарга,  јӱрӱмис учун бажысты јабыс эҥилтип, јаҥыс ла бажырар керек. Баш ла болзын, энелер, эjелер, тылды тутканыгарга, jеҥӱни jууктатканыгарга!

Јууга кемниҥ де бастыра уулдары, кемниҥ де эш-нӧкӧри уулдарыла, кемниҥ де ада-таадазы барган – олорды сананарга ич-буурда сары корон толуп та калган болзо, колдорорды бош салбай, слер, иштеп јӱргенеер. Кайкайдыс, слер канайып чыдашканыгар не деп!? Эмдигенче кайкайдыс! Кайкаарыс эмди де! Фронтко баргандар јеҥӱни јуу-согушта јууктаткан болзо, слер  тылда – ат-нерелӱ ишле! Тылдазыныҥ колында мылтык эмес, чалгы эмезе салда, малта эмезе кӧнӧк, айрууш эмезе камчы да болзо, уур јӱкти олор теҥ-тай апарган. Октоҥ јыгылбаган да болзо, кӧдӱрип албас коштоҥ бертинген, алдында этпеген иштерди де эдип, иштеп ле јӱрген јеринде јеҥ јастанып та јыгылган. Ӧлӱмди де фронттоҥ ас эмес кӧргӧн.

Чарас-Бажында тылда иштеп, јаантайын кӱндӱӱ-кӱрееде јӱретен ӧйлӧргӧ јетпей, кӧп улус корогон. Олор эзен туштарда бичип алган эске алыныштар толтыра. Темдек эдип учуралдар бичийин. Мен сегизен беш jылда башкарып турган клазымныҥ уулчактарыныҥ сурагыла јуртка коштой кобыга экскурсияга барганыс.  Агаштаҥ  чертип эткен кичинексимек мӧҥкӱлердеҥ кижиниҥ сӧӧк-тайагы чыгып калган болгон jерге туштаганыс. Улустыҥ балдарын неге экелдим деп, jаан jаштулардаҥ сурагам. Ол jуу тужында, кийининде де, кату ӧйлӧрдӧ божогон улусты, ӱй  улустыҥ тоҥ jер казарга кӱчи jетпей, кичинек срубты агаштаҥ чабала, божогон кижини ого салып, таштарла базырып салар эмтир не! Калак ла де! Балдарымды ол кобыга ойто такып чыкпагар деп турбай, кижи билбегенинеҥ кӧрбӧсти кӧргӱзип турар туру.

Н. А. Шодоевтиҥ  айтканынча, ондый сӧӧктӧр кажы ла аралда бар, ол эне-адагар турган турлуда да бар деп айткан. Кижи ол тушта билип турар туру — каргандар бисти болор-болбос кош-туйук аралга кирип ойнобогор деп туратанын. Экинчи темдек:

Иштеҥкей Чичилов деп фронтовиктиҥ сыйны Эртечи јайгыда, ӧлӧҥ ижинде, тыҥ оорый берген, јуртка јетирер абралу ат табылбаган, не дезе, мал да болзо, иш эдер керек. Мал да болзо иштензин, канайдар, кӧӧркий, оору кижи, јуртты кӧстӧп, јойу баскан. Айылына јетпей, jаҥыскан бойы јолдо божоп калган, оныҥ jоболы не де эмес деп бодолгон. Орой эҥирде јанып келееткен јерлештери ыйлажып-сыктажып, Эртечини ол ло јолдыҥ јанында, агаштыҥ тӧзине јууп салгандар. Ыраак тыл да болзо, фронттоҥ тыҥ башказы јок эмес пе?!

База бир темдек: 1943 јылдыҥ јайында јиит эне Эртечи Чендыева бир ле неделе ичинде 13 ле 6 јашту эки уулыныҥ сӧӧгин туткан. Та не болгон, балдар кенейте ле оорып, удабай ла божоп турган. Чектеп салзын деп, болушка бир кижи бербеген, эне кижи уулы Ильяла кожо балдарын кедери апарып, бӧктӧп лӧ салган. Мындый јаан тӱбекке алдыртып, бир кӱн отурбаган, колын бош салынбаган, ачу-коронго сыныкпаган, чырай-кебери карарып калган, је иштеп ле јӱрген.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Мӧндӱр-Сокконноҥ турушкандардаҥ јетенге шыку кижи јери-јуртына бурулбаган. Кородоп то турза, коркышту кӱч ишти кӧдӱрип апарган келиндер, кыстар, карган-тижеҥдер кӱч јӱкти апарган. Јуу-чакту јердеҥ келетен «кара чаазынды» кӧп алгандар. Темдектер толо: Шодой одузы јууга јети кижи ӱйдешкен, кайра бурылганы јаҥыс; Матиндердеҥ он бирӱзи јууга атанган, јанганы ӱчӱ. Ӧскӧ дӧ билелердеҥ барганы ла корогоны ас эмес.

Јаан јашту эне Темеш Шодоева (Иван Васильевичтиҥ энези)  самара алган: оныҥ уулы снайпер Игнаш артобстрелде тӧрт саны ӱзӱлип, госпитальда коркышту кыйналып ӧлгӧн, сӧӧгин коштой јурттыҥ сӧӧксалгыжында салган, черӱчил молјузын ак-чек бӱдӱргенин керелеп, кичинек кайырчакта эки орден келген. Ээчиде база бир уулы Бобой Воронежский фронтто божоды, оноҥ Митрей уулы Полтавада сурузы јок јылыйганы керегинде бичик алган эне кородоп арткан… Иван Васильевичке де бу коронду чаазын келген, jе ырыс болуп, шырка-бычык алып, эмденип, ойто фронко атанганын бичиичи бойы керелегени бичиктеринде бар.

«Кара бичиктер» кажы да билени табарбай ӧтпӧгӧн, келген. Агалу-ийнилӱ де, адалу-уулду да барып, корогондоры бар. Энелер, эjе-сыйындар сыр ыйда арткандар. Јеринти Сӱгенева деп эмегенниҥ сок јаҥыс уулы Јолдыбай јууда корогон. Тӧгӱнчи Махалина деп jиит келин (ӧбӧгӧни Карман) сок jаҥыс уулын ӧскӱске чыдаткан. Ондый энелер кӧп болгон. Кӧп jииттер айыл-jурт, бала-барка jокко до jууга барып корогон, олорды энелери, эjелери, сыйнылары ла ийнилери эзеткен, ады-jолын ададар, угын улалтар улус артпаган! Ачу сыс jӱректиҥ тӱбинде, эки кӧстиҥ jажында ла арткан.

«Jууныҥ балдары» деп адап тургандардыҥ сыгыдын кем билбейт эмеш? Энелер иште, бор-карды булгап курсактанып, jаш бойлоры энелерине болушканы!? Јыламаш Сапышева, Учур Кадина,  Јӧптӱ Аладякова деп канчын јиит келиндер тул артып, адаларын кӧрбӧгӧн кызычактарын эр-јажына јаҥыскан чыдаткандар. Юля Болчоковна, Јалтанбас Иженбеевна, Лидия Эмекеевна – јуу ӧйиниҥ балдары, адаларыныҥ сӱр-кеберин јуруктаҥ да кӧрбӧй, эзедип јӱргилеген. Кӧп билелер «сурузы јок јылыйган» деп бичиктерди алган, кемниҥ де сурузы угулган:  «кӧзиме аттырды», «сууга барды» ла оноҥ до ӧскӧ, кем де учына јетире «не болды не» деп санааркап јӱрген.

Эмекей Аладяков деп кижиге эш-нӧкӧри Јӧптӱниҥ адына «сурузы јок јылыйды» деп бичик келген, кайда да јетен јылдарда Экинурдаҥ кижи келип, Дон сууны кечеристе, Эмекей јаан шыркаладып, ол ло јеринде божогонын јетирген. Jаан кижи укканын балазына айткан, айдып келген кижиниҥ ады-jолы ундылып калган. А айлында улуска тӧлӧмир јӧмӧлтӧ тӧ тӧлӧлбӧгӧн, «Эземниҥ бичигинде» де сурузы јок ло деп барган…

Јӧнтӱк Уйачин деп јиит «Барнаул калада шыркалу јады, келип апарыгар» деп табыш келген, мынаҥ ого барар, јол билер кижи чыкпаган, ээчиде «шыркадаҥ улам божоды» деп бичик келген. Бу кижиниҥ ады «Эземниҥ бичигине» бу јаҥы кийдирилди. Баркалары сурузын военкомат ажыра тапкан, ӧрӧ эске алынышка тайанып jадып… Jаан кызы Мария Jабаганда jуртап, адазыныҥ сурузы угулганын угуп, ыйлактап ийди! Капшай ла телефон согуп, кем бедиреген, качан, кайда деп сурулап турды. Кызычактардыҥ кичинеги Зина эмди ле Корболуда jадат. Эш-нӧкӧри Маков Степанла кожо он бир бала чыдадып, «Герой-эне» ат адаткан. Темдектер толо.

Ол ыраак ла кату јылдарда Чарас-Бажыныҥ колхозчылары ончо совет албатыла кожо Ада-Тӧрӧли учун Улу јууда теҥ турушкан. «Бастыразын — фронтко, ончозын – јеҥӱге!» деген кычыруны чике бӱдӱрген. Колхозто иштеп, уй-кой саагандар, јер сӱрӱп, аш салгандар, одын-ӧлӧҥ белетеер иштерди, калаш та быжырар ишти эдер керек болгон. Ончо иш кызыл колдыҥ кӱчиле эдилер болгон ине.

Эки колхозто башчылар болуп, «II-чи бешјылдыкта» карган ӧгӧӧндӧр Иртаев Сӱнӱш ле Тапазаров Чындый, «Ленинниҥ јакылтазында» Таданов Былбаш, тӧртӧн ӱч јылдаҥ ала фронтовик Такысов Јолдон иштегендер. Бу уур иштерде Ток, Чокуш, Јӧптӱ Уйачиналар, Елена Токтомысова, Карамчы Чагышева, Каткычы ла Ольга Молтушевалар, Јыламаш ла Ачап Шортовтор, Чыкта, Сары, Сыйап (Евдокия), Ижен Матиндер, Куйкаш Ченкурова, Баай  (Николай Андреевичтиҥ энези) ла Темеш (Иван Васильевичтиҥ энези) Шодоевтер, Јелечи Эштушевна Чундушева ла о. ӧ. иштеген.

Эмди ле бисте тогузонды ашкан эjелер бар. Фронтко мал айдаган Корбой Тузачыновна Чуйчина, Бийскке кош jетирген Урмат Багаевна Кучукова, колхозто «токпок» болгон мениҥ энем Ижен Петровна, кудагайым Jелечи Ештушевна. Ол јылдарда Бийскке јетире кош тарткандар Былбаш Таданов (карган ӧрӧкӧн, колхозтыҥ баштапкы председатели), Учур, Тарынчак Ишминдер, Эштӱ Мендешева, Кураан Теркишева, Корбой Чуйчина, Содомой ло Тана Баковалар, Уйа Баина, Јыламаш Шортова, Ӧмӧчи Убайчина, Тана Эҥмекова, Јылым Чендыева, Кӱртӱк Кадина ла  оноҥ до ӧскӧлӧри.

Фронтко эрјине-мал белетеер иштерде кӧп улус турушкан. Малды кичееп ӧскӱреринде, темир јолго јетиреринде, фронтко апарарында, Бийскке јетире Тарынчак Бохтина, Сары Кузмакова, Эштӱ Меҥдешева, Кӱртӱк Мармакова, Ажанар Екоков ло  ӧскӧлӧри де иштегендер. Ыраак Саратов јаар малды айдап јетиргендерле кожо јиит Койылка Шодоева барып јӱрген. Кураан Теркишева, Корбой Чуйчина поездле Тамбов калага мал јетиргендер. Ӧштӱге бомбалаткан јалаҥдарды бойыныҥ кӧзиле кӧрӱп, таарыныҥ јыдын билгендер. Кандый да кӱч болгон болзо, јеҥӱ тӱҥей ле келер деп иженгендер. Јуудаҥ шыркалу келгендерди такып та апарып турза, «Бастыра ийде-кӱчти фронтко!» деп кычыру јӱрӱмде арткан.

Энем куучындаар: «Сени бала деп, кем де килебес. Мен качкындарга бир куча алдырткам, кӧкӧ-тӱшке ле кӧзимче ле тудуп, сойгылап, ары болгылаган, канайдар да арга болбогон. Танып, бу алды деп айтсам, кожо до болгоҥ дезе, адааныҥды кем алар? Ойто уйла тӧлӧгӧм. Кучаларды кырага кийдирбеске, коркышту коркыырым, не дезе, штраф тӧлӧӧр неме бар эмес.  Чеден де болбогон ол кыраларда».

Бу улустаҥ эмеш оогош, је олорло јууныҥ јылдарында ла јууныҥ кийнинде шыра-боролу јылдарда теҥ-тай иштеген, јуук ӧйгӧ јетире јӱрген ле эмди де эзен-амыр отургандарды толо эмес те болзо, адап саларга турум. Олор бу эје-акалар, «jууныҥ балдары»: Байлу Бачиков, Јалбадай Бохтин, Тана, Табар, Василий Ишминдер, Таный Кадятина, Байчыл ла Мӧндӱр Кестелевалар, Аканат Кульдин, Каралдай Кокшунова, Келюева Торко ло Анна, Jакый, Чорбон, Торко Матиндер, Зоя (Кӱртӱк) Мармакова, Таҥдак Махалин, Сӱдеҥ ле Алексей (Ӧркӧ), Папай ла Акый Такысовтор, Уйат ла Сыган Тостоковтор, Адый Сексекова, Зина Убайчина, Гена, Егор, Быштай (Мария Сӱнеровна), Кара (Клара Васильевна) Шодоевтер, Байлу ла Андрей Токтомысовтор, Белеш Чичканов, Анна Яковлевна Чичмина, Михаил ле Илья Чендыевтер, Клавдия Юкубалина, Мирон, Кудуш ле Ботпок, Мария Кушкулиндер, ле о.  ӧ.

«Јуу ӧйиниҥ балдары» кандый ла ишти јаан улусла теҥ апарган, оныла коштой јас-кӱс тородоҥ чучурабаска, јиир, чай эдип ичер эм ӧлӧҥдӧр јуугылаган, эм ӧлӧҥди аптекага табыштырар, ӧркӧлӧӧр, аш терер, одын-суу тажыыр – айылда јаан улус јок то! Јаш балдарды келтейинеҥ кӧрӱжип, мал кабырар, ӧлӧҥ ижине барар, оок-теек иштерди айтпайтан да! Канчын јаш тужы коркышту ӧйлӧргӧ келишкен кайран јиит ӱйе! Николай Андреевич Шодоев, 85 jашту ӧрӧкӧн, эмди де айдып отуры:  аказыла кожо ӧлӧҥ чаап, иштенип турарда, аттыҥ кийин будын чалгы кезип ийген, уулчакты тӱрмелеер деп арбанышкан эмтир, jе jажы jетпес болгоны аргадаган. Бойы кӱлӱмзиренип отурар: Кан-Оозы келтейинеҥ атту кижи клеетсе, чала jалтанып турарым, меге клееди бе деп. Олордыҥ энези абрачыл бука изӱге кӧгӧнтип турарда, абрадаҥ jыгылала, jикпези кӧлӧсӧгӧ оролып, jаан шыркалаткан. Бу кижи оору мен деп бир кӱн комыдабаган, ириҥ-чириҥге балутып калган будына, бычакты отко кызыдала, бойы операция эдип jазылган. Кийининде аксак болуп калган.

Јылдар ӧткӧн сайын ветерандардыҥ јӱрген јӱрӱми ундылбазын деп, школдо краевед кыпта бала-барканыҥ јууп бичип салганы бар, бу качан бирде,  кийнинде келгендер керексип, эзедип јӱрзин деп јазалган. Јашӧскӱрим јаан јаштуларды, олордыҥ ӧткӧн jолын, эткен ат-нерелӱ керектерин билерге јилбиркеер, олордыҥ ады-jолдоры ундылбас деп ижемји артып јат. Айса болзо, учы-тӱбинде барып, бу бичилген јолдыктар та кемге де јаан туза-јӧмӧлтӧ болорына иженедим.

Улустыҥ эске алганына тайанып,

 бичиген кижи Н. ТАЙТЫКОВА,

Мӧндӱр-Соккондогы школдо тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи