Алтайдын Чолмоны

«Орус телекейдиҥ алтай кижизи»

09.06.2020

Аман Гумирович Тулеев – Кемерово областьтыҥ алдындагы башчызы, ол јирме јылдаҥ ажыра бу стратегиялык учурлу тергеени башкарган. «Граждан обществоны ӧскӱрер фондтыҥ» темдектегениле, ол Россияныҥ эҥ артык губернаторлорыныҥ бирӱзи. «За заслуги перед Отечеством» орденниҥ толо кавалери. Отставкага бойыныҥ кӱӱниле барган. Бойыныҥ ӧйинде Россия Федерацияныҥ СНГ-ныҥ ороондорыла колбулар аайынча министри болгон, Кузбасста «Народовластие» блокты тӧзӧгӧн.  Кемерово областьтыҥ губернаторыныҥ 1997 јылдыҥ ӱлӱрген айындагы баштапкы талдаштарында 93,5% ӱндерле јеҥген. 2015 јылдыҥ талдаштарында ӱндердиҥ 96,69%  алган. Россияныҥ президентине база баллотироваться эткен. Тургуза ӧйдӧ — Кузбасста профессионал ӱредӱликти ӧскӱрери аайынча тергеелик институттыҥ ректоры.

Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы В. И. Чаптыновтыҥ чыкканынаҥ ала 75 јылдыгыныҥ алдында Государственный Думаныҥ депутады,   бичиичи ле журналист Иван Белеков јарлу политик Аман Тулеевле туштажып, эрмек-куучын ӧткӱрген. 

—Кӱндӱлӱ Аман Гумирович! Слерди Алтай Республикада  Россияны   баштапкы јолында бектееринде кӧпти эткен государственный ишчи деп билерис. Слер јӱрӱмниҥ кату ла тоомјылу јолын ӧткӧнӧӧр – колбу тудар јолдордыҥ инженеринеҥ ала Россияныҥ јарлу политигине јетире. Салымныҥ учурлу ӧйлӧринде Слер российский государственностьты оныҥ Јаҥы тӱӱкизинде бектеерине, конституционный тӧзӧгӧлӧрин тыҥыдарына јаан камааныгарды јетиргенигер.

Бис Слерди Алтайдыҥ јаан најызы деп билерис, Слердиҥ Валерий Ивановичле карузыжып, нӧкӧрлӧжип јӱргенеерди баалап јӱредис. 

—Чаптыновты мен узактаҥ бери билерим. Бис экӱ бир ӱйениҥ улузы, кураалар да ине: мен Јеҥӱдеҥ бир јыл озо чыккам, ол дезе Јеҥӱлӱ 1945 јылда.  Бис јолыкканыста, бала тужысты кӧп эске алынатаныс: мениҥ адам фронтто божогон, Валерий Иванович јууныҥ кийниндеги шыра-тороны база кӧргӧн. Је литературада јарлулардыҥ чын бичигениле – Онойып болот кызыган!

«Ӧчпӧс ийде-кӱӱн» деп сӧстӧр – ол Чаптынов керегинде. Бу кижиниҥ ич-кӧгӱс ийдези бек болгон. Эрчимдӱ, ончолорынаҥ аҥылу, Алтайы ла оныҥ эл-јоны учун Москвада кандый ла буудакты ӧдӧр, ончозын аайлап салар аргалу болгон.

Кӱч, чӱмдӱ ӧй болгон. Јылдар ӧткӧн кийнинде, эмди сананзам – Алтайга ондый кижи керек болгон: Алтай Республиканы тӧзӧгӧн тӧрӧлчи кӱӱндӱ политик.

—Слердиҥ санаагарда оныҥ база кандый кылыгы артты? В. И. Чаптыновтыҥ база кандый аҥылузын темдектеер эдигер? Биске, республикага онызы сӱреен учурлу – Слер, Валерий Ивановичле экӱ, улайын туштажып,  јӱректерле, ич-кӧгӱс сезимле оҥдожып јӱргенеер ине…

—Эйе. Бис айылдаштар ине, тергеелерис коштой, тушташтар да кӧп болгон. Чаптынов – јаркынду кижи. Тӧрӧл јерин  тыҥ сӱӱген,  орооныныҥ чындык уулы, тегин улустыҥ јилбӱлерин, сурактарын јакшы оҥдогон политик кижи. Мени оныҥ элбек билгирлери, ич-кӧгӱс байлыгы улайын кайкадатан. Ол тереҥ сананар-шӱӱр, тӧзӧмӧлдӱ, кижи кӱӱндӱ болгон. Мен оныҥ интеллектин, санаа-укаазыныҥ элбегин, јаҥызын, јаркынын, эрчимин – чындык политиктиҥ ончо бу аргаларын ундыбагам. Ол јаҥыс ла Алтай Республикада эмес, Сибирьде, текши ороондо танылу политик болгон.

Валерий Ивановичле куучындажарга јилбилӱ болгон. Оныҥ тыҥ соныркадар куучынын канча да ӧйгӧ болзо угарыҥ. Анчада ла Алтайдыҥ тӱӱкизи керегинде, калыгы керегинде куучындарын.

Ол кичӱ Тӧрӧлин,   алтайлардыҥ јебрен тилин, чӱм-јаҥдарын кандый тыҥ тоогонын мен угуп-кӧрӱп јӱретем. Ол чын ла Орус телекейдиҥ алтай кижизи болгон, Сибирьдиҥ ийде-кӱчин алынган, тӧрӧл јериниҥ чындык уулы болгон. Бастыра бийик ле каруулу јамыларда ол чындык государственник болгон деп сананадым.

—Оныҥ да учун ол керегинде эзем улуска, республикага, ороонго  ондый тыҥ баалу. Бис Алтайда ончобыс оны тереҥ сезедис… 

—Албатыныҥ Валерий Иванович Чаптыновко, калыгыныҥ улу уулына, турумкай государственникке, чикезин айдалы, – Алтай Республиканыҥ тӧзӧӧчизине (республиканыҥ государственнозын кийнинде оныҥ јолчылары турумкай ла эрчимдӱ корып алган) јилбӱзи, тартылганы јылдарла тыҥып турганы мени сӱӱндирет.

—Јаан кижи качан да јӱк бойыныҥ национальный телекеминде јӱрбей јат.  В. И. Чаптыновтыҥ ойгоры ла ич-кӧгӱс ийде-кӱӱни бӱгӱн де бистиҥ тегин эмес, токыналы јок ӧйисти јарыдат, цивилизацияныҥ евразий  бирлигиниҥ кеминде бисти јуукташтырат. Оныҥ улу ады мында база учурлу. Чикезинче айдалы: ол ончо бойыла алтай государственность, евразий Бирлик учун беринген кижи.   Оныҥ ады быйанду эземин јаантайын јарыдар.

1990-чы јылдар – бастыра јанынаҥ кӱч ӧй болгон. Россияда кӱч ле булгакту ӧй турган.   Је ырыс болуп, Чаптыновтый улус келип јат. Бу јылда бистиҥ республика Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгын темдектейт. Ол, јурукчы кижи, политиканыҥ јолына туруп,  алтай государственностьтыҥ тӧзӧгӧзинде турган. Оныҥ керегин В. И. Чаптынов улалткан ла бӱдӱрип койгон.   Кӱндӱлӱ Аман Гумирович, мындый учуралла  тузаланып, Слерге  акту быйанымды айдарга турум. Мен Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ министри болорымда, Слер Чорос-Гуркинниҥ кереезин Кузбасстыҥ заводторында урар јакылта бергенигер, В. И. Чаптыновтыҥ мемориал доскозын эдеринде болушканыгар. Ол тушта бу иш јӱк Слердиҥ болужыгарла эдилер аргалу болгон. Бис ол учун быйанду јӱредис. 

—Чорос-Гуркин – Иван Иванович Шишкинниҥ ӱренчиги. Алтай јайалтаныҥ кажы ла јуругы телекейдиҥ кандый ла музейиниҥ оморкодузы болор аргалу! Валерий Иванович  бир тушта Чорос-Гуркин Шишкинниҥ сӱӱген ӱренчиги болгонын, улу јурукчы мольберттиҥ јанында јуранып турала, алтай-јурукчы ӱренчиги Чорос-Гуркинниҥ колында божогонын куучындаган эди.  Онойып, Алтай, Сибирь, бӱткӱл Россия-Евразия бир ич-кӧгӱс ийде-кӱӱнле, текши тӱӱкизиле бирлик болгонын кӧрӧдис

Бу ок ийде-кӱӱн Чорос-Гуркинди бистиҥ јерлеш бичиичилерис Владимир Алексеевич Чивилихинле, Георгий Мокеевич Марковло бириктирет. Г. М. Марков Алтайды Сибирьдиҥ, текши Азияныҥ эрјинези  деп бичиген. Онызы чын!

В. И. Чаптынов ок Чорос-Гуркинниҥ тергеениҥ тап-эрик статузын бийиктедер ле Россияныҥ ичинде республикан государственность тӧзӧӧр деген амаду-санааларын јӱрӱмде турумкай ла эрчимдӱ бӱдӱрген деп айдар керек.

Валерий Ивановичтиҥ Федерация Совединде тӧзӧп ӧткӱрген «Блеск и нищета Горного Алтая» деп јаркынду кӧрӱзи јаан јилбӱде болгонын эмдиге эске алынадым.

—Бис, алтайлар, бистиҥ республиканыҥ баштапкы Башчызы Валерий Ивановичти Слерле тушташтырганы учун салымга быйанду. Слер – Россияныҥ тӱӱкизинде аҥылу, солун кижи. 1991 јылда, албаты депутат болороордо, Кызыл тепсеҥниҥ јанында Слер автобуста террористтердеҥ кызычакты аргадаарында болушканаар,  бойоорды ла кызычакты толышсын деп, террористтерге айдып.  Мында Слер Сибирьдиҥ ич-кӧгӱс ийде-кӱӱнин кӧргӱскенеер деп айдарым. 

Је Слердиҥ јӱрӱмеерде мындый да  керек болгон. 1999 јылдыҥ јаан изӱ айында Слер Б. Н. Ельциннеҥ Кӱндӱниҥ орденин аларынаҥ мойногонор. Оны ӧйдиҥ кереечилериниҥ бичигениле, мынайда јартаганаар: «Мен ороонды тӱреҥиге кийдирген јаҥнаҥ кайралдар алар аргам чек јок». 

—Мен бойымныҥ ээжи-кӱӱнимге удура качан да барбайдым. Соҥында мен бу кайралды президент Владимир Владимирович Путиннеҥ алгам. Мен оныҥ Россияныҥ штурвалында туруп, эткен керектери чындык государственниктиҥ деп кӧрӱп ийгем.

—Слердиҥ «Долгое эхо путча», «Власть в руках человека и… человек в руках власти», «Отечество – боль моя», «Судите сами», «Преодоление» деп бичиктеригерди кычыргам ла ундыбагам. Слерде ӧскӧ дӧ солун иштер бар. 

—Јуукта «С моих слов записано верно» деп бичигим чыккан. Оны,   Иван Итулович, Слерди эмди Государственный Думада   Алтай Республиканыҥ јилбӱлерине эткен керектеригер  учун тереҥ тоогонымды керелеп, Слерге сыйлап берерге турум.   Слер калыгардыҥ тоомјылу чыгартулу кижизи болуп туругар.

В. И. Чаптынов Россияныҥ бирлигиниҥ ле бӱткӱлиниҥ чындык коручылы болгон деп айдарым. Бойыныҥ ӧйинде бис экӱ Федерация Соведине тудулганыс. Ол  эҥ бийик јасакчы орган. Чаптынов бойыныҥ республиказы, бойыныҥ тергеези учун чындык турушкан. Алтайдыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱми керегинде сурактарды улайын ла кӧдӱрип туратан.

Ого тӱӱкилик учурлу Федеративный јӧптӧжӱге кол саларыныҥ туружаачызы болорго келишкен. Валерий Иванович чындык государственник – центрист, федералист, бирликтиҥ ле бӱткӱлдиҥ коручызы болгонын ајаруга алзабыс, онызы ого јаан учурлу болгон.

Ол тӱӱкиге республиканыҥ тап-эрик статузын бийиктедери аайынча јаан иш бӱдӱрген ле алтай калыктыҥ тӧрӧли республикан кеминде бийик государственность алынганына јаан јӧмӧлтӧ эткен политик болуп кирген.

Алтайда калыгыныҥ тоомјылу уулы керегинде быйанду эземин кичееп, је онойдо ок оныҥ керегин улалтар, јаҥы тӱӱкиде јаркынду ис артырган В. И. Чаптыновтыҥ энчизин ӱренер керек. Алтай Республика – ол Валерий Ивановичке ле оныҥ јолчыларына ла кожо иштегендерине кереестий.

—Кӱндӱлӱ Аман Гумарович! Слерле куучындашканы баалу. Алтайларга ла Алтайга берген ӧйигер учун быйан. Адакыда Слердиҥ кӱӱнземелигер…

—Алтай Республика – учурлу јер. Ого евразий јӧмӧлтӧ керектӱ, биске ончобыска оныҥ текши евразий ле текши цивилизациялык  энчи болгон кайкалын корулаар керек. Бис Россияда Алтай Республиканы кыйалтазы јоктоҥ тоойдыс. Ондый болзын деп Валерий Иванович Чаптынов кӱӱнзеген, ол учун кӱчин кысканбай да иштеген деп бодойдым.

Бистиҥ ончобыска кӱчтӱ, бойын бойы јеткилдеер Россия керек, оны философтор «ороон-цивилизация» деп чын айдыжат. Биске јаҥыс ла XXI чакта телекейде аайлу-башту ээжини тудаачы ийделердиҥ тӧс јери болуп турган держава эмес, је јонјӱрӱмдик чындыкла, јонјӱрӱмдик бирликле башкарынган, кайда геополитика тегин кижиниҥ кӱнӱҥги  керектерин ле керексиштерин артыктабай турган, јонјӱрӱмдик ууламјылу государство керек.

Бис Валерий Ивановичле кожо јуук улус, бис најылар болгоныс, мен оныла оморкойдым. Чаптыновтый улус Россияныҥ ич-кӧгӱс ийде-кӱӱнин кӧдӱрет!..