Алтайдын Чолмоны

Совет ӧйдиҥ балдары болгоныс…

09.06.2020

Кижиниҥ эҥ ле баалу ла ырысту ӧйи – ол сыраҥай ла оогош бала тужы. Канча керек ойноорыҥ, јӱгӱрериҥ, тениириҥ – ада-энебис нени де айтпас, арбанбас. Мен беш баланыҥ ортоны болуп чыдагам. Энем Токуна Абакаевна Текешева — кӧбӧк сӧӧктӱ, адам Баштык Арбакович Саданов тодош сӧӧктӱ улус.  Адам фронтовик,  энем тылдыҥ ишчизи болгондор. Јӱрӱмин ак-чек, тоомјылу јӱрген, алтай кӱӱн-тапту, иштеҥкей ле кӱндӱзек биле болгон. Беш бала азырап чыдаткан.

Мен эјемле, коштой јаткан кыстарла кожо Эмеген сууныҥ јарадында кере тӱжине ле ойнойтоныс. Ол тушта Эмеген  тапту јаан суу болгон, јурттыҥ ортозыла агып барган, бир канча јерлерде агаш кӱрлер де тудулган болгон. Эмди ол јӱк јаскыда эмеш ле ӧйгӧ агып, оноҥ соолып калат. Байла, сууны ӧрӧлӧй кырларда аркаларда агашты  бӱрте кезип салган учун ондый. Бис ол ӧйдӧ Эмегенде эжинип те туратаныс. Јарадында балкаштаҥ оогош «туралар» шыбап, јарадында ӧскӧн јӱзӱн чечектерле ичин јарандырып, бой-бойыска айылдажып ойнойтоныс. Ол ӧйдӧ ойынчыктар бар эмес. Кырларды кырлап, јапаш-чадыр тудуп ойноорыс. Ол ӧйдӧ телевизор до, мобильный телефондор до јок ине. Ол тушта ӧскӧн балдар ӧйди тӱжине ле тышкары, ару кейде ӧткӱрерис. Јай да, кыш та ӧйдӧ кырда ла, кышкыда чанакту јыҥылаарыс, јайгыда Којогор ло Јаан кырларды эбирип, беш айланып келетенис. Онызы ол ӧйдиҥ балдарыныҥ су-кадыгына јакшы камаанын јетирген – бистиҥ ортобыста эмдиги балдардый чӱрче ле соок ӧткӧн деп грипптеген, ӧскӧ кандый тымуга алдырткан балдар кӧп болбогон. Эмдиги билелерде чилеп, ол тушта билелерде  кӧп лӧ јӱзӱн эмдер де болбойтон.

Кызылгат-јилеҥет деп, јурттаҥ 7-8 километр ыраагында арка-меестерге јетире базатаныс кайда. Јолой не ле болуп турарыс. Бир катап Булакы ӧзӧкти ӧрӧ кызылгаттап браадала, јабыс кайып учкан тейлегеннеҥ тыҥ коркыганыс. Та кем де айдып ийген: «Тейлегендер оогош балдарды тебеле апарып јат!» Бис, бир тӱҥей балдар, одоштой турлуга јетире јӱгӱрип, ондо кӧзнӧктӧр јок турада јажынганыс. Тейлеген уча берерде, кайра кызылгат јок јанганыс.

Бир тушта Абай-Туу деп байлу тууга кӧжнӧлӧӧр деп ууланганыс. Бистеҥ эмеш јаан Зоя, озо брааткан кыс, нени де айтпай, кайра јӱгӱрген. Бис оны ээчиде ле сыр јӱгӱрӱкте. Бис ыраада ла јӱгӱргенис. Ыраактагы Эмеген сууга једеле, Зоя јылан кӧргӧнин айткан. Абай-Туу байлу, оныҥ учун ого ӱй улус, балдар чыгарга јарабас. Тууныҥ ээзи балдарга јылан (койроҥ) болуп кӧрӱнген туру. Мен оныҥ кийнинде ветеринар болуп иштеп јӱреле, атту кижи Абай-Тууныҥ эдегинеҥ ле кӧжнӧ кӧрӱп ийер деп јортком. Адым бир ле эмеш чыгала, баспай барган. Канайдар, кайра јорторго келишкен.

Мен, ончо балдар ок чылап, адамды ээчийтем. Адам јууныҥ кийнинде колхозтыҥ  темир сулаачызы болуп иштеген. Мен адамга болужып турган болуп, темир кызыдатан кӧрӱкти иштедерин сӱӱйтем. Бистиҥ јаныста солдаттар јаткан. Адам олорго пойлого барганда, мен база ла ээчиирим. Байла, олор конфет-пряник беретен болбой. Адам јуртта јаан огород сӱрӱп, картошко отургускан, чочколор азыраган баштапкы кижи болгон. Чочколор агаш айылдыҥ эжигин канайып та бӧктӧп салганда, тӱҥей ле ачып ийетен. Кийнинде адам олорды азырабай токтоткон эди.

Мен кайда да ӱч јаштуда тыҥ оорыгам, канча айга јаткам. Јакшы базып јӱрген балага ооруныҥ кийнинде ойто базып ӱренерге келишкен деп, айылда улус куучындайтан эди. Энем меге јаҥы кайнаткан сӱттеҥ айакка уруп, соодып салатан. Ӱстине  ӧрӧмӧзи тӱжӱп калган сӱтти ичерге кандый тату. Энемниҥ кӱлге быжырган калажы не аайлу амтанду ла ток эди.

Ол ӧйдиҥ балдарына, эмдиги балдарга кӧрӧ, айыл ичинде кӧп иштеерге келишкен. Пол будук јок учун, оны темирле агарта будыҥла јыжып туруп, эки-ӱч катап суулап јунарыҥ. Јаан ваннада колло кийим јунар, кол кирееле одыратан агаш кезер, колодецтеҥ суу тажыыр, кажаанда ӧтӧкти арчыыр ла ӧскӧ дӧ иштер кӧп лӧ болгон ине.

Школдо ӱренген јылдар ундылбас. Баштапкы ӱредӱчибис јаан ченемелдӱ, бойы јобош, јалакай ӱредӱчи Елена Санабаевна Такачакова (Арбаева) болгон. Кожо ӱренген кыстар ӱредӱчиге ӱренип алала, узак јылдарга аймактыҥ школдорында иштеген, эмди амыралтада. Ол тоодо Людмила Капшунова, Елена Толоева (Техтиева), Клара Тадырова (Колбина). Ветеринар Нина Майханова, акушер-фельдшер  Нина Туткушева (Шатинова), экономист Клара Итушева, электрик Мӧрӧй Майханов, јуртээлем иште башкараачы Николай Кокушев, Май Танытпасов ло ӧскӧлӧри де тӧрӧл јериниҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетиргендер. Јаан класстарда бистиҥ классты Любовь Даниловна Иркитова (Кудачина) башкарган. Ол ченемелдӱ, ойгор кӧгӱстӱ, ады-чуузы республикада јарлу ӱредӱчи. Ол мени кӧкӱдип, ӧрӧ кӧдӱрип, јакшы ӱредӱлӱ ӱренчиктердиҥ тоозына кошкон. Бисти ады-јарлу, «Ӱредӱликтиҥ отличниги» ле ӧскӧ дӧ кӱндӱлӱ атту ӱредӱчилер ӱреткен эди. Ол тоодо Юлия Михайловна Апоятова, Варвара Ивановна Шаркова (Ленинниҥ ордениниҥ кавалери), Эмилия Ивановна Каинчина, Николай Васильевич Тепуков, Нина Санашевна Тысова, Константин Данилович Техтиев, Николай Андреевич Шодоев. Музыка-кӱӱле ӱреткен ӱредӱчи Максим Куйрушевич Тысов јакшы ӱренген балдарды Караколдыҥ куй-тажын (Денисовтыҥ куй-тажы),  Бийскте темир јолды кӧргӱзип ле Чамалда ГЭС-ке јетире апарып туратан. Владимир Пименович Лутцевтиҥ физкультурала ӧткӱрген  урокторын мен база тыҥ сӱӱйтем.

8-чи класстыҥ кийнинде Экинурдыҥ ӱренчиктери Кан-Оозында орто ӱредӱлӱ школдо оноҥ ары ӱренген јылдар база болгон. Бу ӧйдӧ энем јаан оорыйла, јада калган. Мен Кан-Оозынаҥ 10 километрдеҥ ажыра ыраагында Сары-Кобы турлуда адамла кожо арткан эки сыйнымды кӧрӧргӧ, интернатта берген конфет-пряникле сӱӱндирерге, улай ла јойу јанатам. Бир выходнойго келип,  олорды бойлорын, кийимин јунуп, эркеледип койоло, ойто эҥирде кайра баратам. Сыйындарым меге сӱреен сӱӱнетен эди. Адам ал-санаага тӱшкен јӱретен, је канайтсын, иштеер керек, колхозтыҥ койлорын кичеер керек. Ол ортозында оогош балдарды кӧрӧр, азыраар керек. Је онойып јӱреле, эјем ӱредӱзин артызып, јанып келгени ончо улуска  јаан јӧмӧлтӧ болгон эди. Эјем јаан калада ӱредӱзин божотпогоны карам.

Мен школдыҥ кийнинде калада зооветеринарный техникумда ветеринарга ӱренгем. Адам, койчы кижи, бу ӱредӱге кирзин деп сӱмелеген. Је оноҥ озо јарым јыл Павловсктогы јуртээлемдик техникумда ӱренгем. Общежитиеде орус кыстар мени орус тилди јакшы билериҥ деп кайкажып туратан. Бис солыжып, эртен тура таҥла туруп, ток-тойу курсак азып ичетенис. Казанчы болуп турган кижи тал-тӱште столовыйдаҥ борщ садып алала, јаткан јериске экелип,  арткандарын азырайтан. Мен ол тушта орус улустыҥ курсагына карузын билген эдим. Горно-Алтайскка кӧчӱринип алала, бир кыпта 18 алтай кысла јаткам. Бистиҥ кыстар эртен тура сууга сахарды чейеле, калашка кожуп јип алар. Соҥында јаан курстарда акча коштырыжып, курсак азып ичер болгоныс.

Зооветтехникумда ӱредӱ јилбилӱ, је кӱч болгон. Анчада ла латин тилди ӱренери кӱчке келишкен. Бисти практикага улай ла Алгаирде, Алфероводо, Березовкада јурт ээлемдиктерге апаратан. Госпрактиканы Улаганда ӧткӧм. Кара-Кујурда эчкилердиҥ турлузында јаҥыскан ӱй кижи иштеген. Энези будын сындырып алган, айылында ла јаткан эди. Та эмчиликке бойы барбайтан, та оны апарар ӧй болбогон. Мен неделеде эки катап Улаганга јетире таҥ атту курсакка баратам. Кожо иштеген ӱӱрелерим јымжак калаш экелгениме сӱӱнетен. Бистиҥ группаныҥ студенттери сӱреен нак болгоныс. Онойып, ветеринардыҥ ӱредӱзин божоткон эдим.

И. САДАНОВА,

Экинур јурттаҥ