Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Уулым керегинде сӧс
09.06.2020
(эске алынганы)
ге уул бала кожулган. Валера уулым ол Јеҥӱлӱ јылда Апшыйакту јуртта чыккан эҥ баштапкы бала. Кандый да тӱреҥи јылдар болзо, ол тушта государство чыккан балага 20 метр бӧс беретен. Калбак бичик алала, Шабалиннеҥ барып 20 метр бӧс садып экелген. Ол бӧстӧҥ бир эмеш уулыма артырала, артканын улусла ӱлешкенис. Кийим једишпес кату јылдарда, эки-јаҥыс та кижи болзо, чамча кӧктӧп кийзин деп.
Юхтуев Токна јестем уулыма ат адаган:
— Је, Улу Јеҥӱниҥ јылында чыккан уул бала јӱрӱмниҥ буудагын јеҥип јӱрзин, тегин кижиниҥ адыла адалбазын, герой Чкаловтыҥ ады аайынча Валера болзын. Валерий Чкаловтый недеҥ де јалтанбас эр чыдазын.
Кожо јӱрген карган ӱй кижи Аҥчы деп алтай ат адаган. Ол ат уулымныҥ байлу, јажытту ады болуп арткан.
Тоолу кӱн отурала, колхозтыҥ кире-чыга ижине баргам. Валераны нааназына таштаарыс. Оноҥ ары Калбакты колхоз Кебезен јаар агаш јыксын деп ийген. Ол јӱреле, ӧскӧ кижи таап экелген. Валя карында, Валераны јединип алала, отурган, баш тараган јуртымнаҥ кайра да кӧрбӧй јӱре бергем. Кызым кичӱ изӱ айдыҥ 11-чи кӱнинде (бичигинде та нениҥ де учун 14 июнь деп бичилген) 1948 јылда Соеновтордыҥ меге берген чадыр айылында чыккан. Оноҥ колхоз эки кып тураныҥ келтейин берген. Балдарымды ол турага чыдадып алгам. Экилези Апшыйактуныҥ ла Шабалинниҥ школын ӱренип божоткылаган. Балдарым сӧсуккур болгылаган, оныҥ учун чыдаган сайын јӱрӱмим ижемјилӱ болоры сезилген.
Валя чыгардаҥ озо аркадаҥ будакты кӧптӧдӧ јууп белетеп алгам, јаш балала отурза, удурумга одынду болорго. Уулым ол будактарга буудаҥ буулап ийеле, наанамга одын апаратам деп, бойы ат болуп киштеп, карайлап, туйлап, тобракты буркурадып, нааназына јӱре берер. Јолдыҥ тал-ортозына једеле, кайра кӧрӧлӧ кыйгырар:
— Эне-е-е, мен ойто келерим!
Валера уйкуда тушта нааназы ол буудактарды ойто меге тажып экелер. Ол тушта ясля, детсад деп неме јок. Нааназы уулыныҥ јаҥы билезиниҥ балдарыла отуратан. Кире-чыга ишке барзам, экӱни азырайла, таштап ийетем. Валера ӱч јашту, Валя ӱч айлу. Уулым бала аларга арай ла јаш болгон. Аш чачып, кургадып турган јерге Валерам удабай ла кийнимнеҥ једер. Торколой јееним сураган:
— А бу сен сыйныҥды таштап ийеле, не келгеҥ?
— Сыйным айткан – барып ойно.
— А бу сениҥ сыйныҥ эки-ӱч ай кайра чыгала, качан куучынданар боло берген?
— Сыйным јаҥыс менле куучындажып јат, ӧскӧ улусла ол куучындашпай јат.
Валера айылдаҥ чыгып барган кийнинде Ботыш карганак, улам сайын нааназыла коштой јаткан айылдаштар Валяны келип кӧргӱлеп ийетен. Олор ончозы кызымныҥ чӧрчӧк јогын, ыйлабазын кайкажатан. Кызым чын ыйлап билбес, азырап салза, уйуктаар, ойгонзо ыйлабас, кабайына јадып шулурар, бойын бойы соотодор, сӱреен бек бала болгон. Бис ончобыс оныҥ чӧрчӧкчи эмезине амтажый бергенис. Экӱни азырайла, јакыйла, таштап ийерим, келип кӧрӱп саларым. Валерадаҥ сураарым:
— Сыйныҥ ыйлады ба, балам?
— Јок, эне. Мен ого айткам: ыйла, ыйла, энемди, наанамды, Ботышканы кыйгырарым, а ол сӧзим укпай јат. Ойгонып алза, чилекейин буркурадар, тебинер, меге эки јудуругын кӧргӱзер.
— Баш болзын, балам, сыйныҥ ыйлабай турганына. Су-кадыгы бек, тойо азырап салзам, уйуктап јатканы ол. Уйуктаза, ол тӱрген ӧзӧр.
— Ол тушта, эне, бис кожо тышкары ойноорыс.
Балдарым кылык-јаҥыла, тыш бӱдӱмиле бой-бойлорына тӱҥей: экилези јеерен чачту, ак чырайлу, јаҥыс кӧстӧриниҥ ӧҥи башка – Валераныҥ кӱреҥ, Валяныҥ јажыл, Валера билдирер-билдирбес коҥжоор тумчукту. Уулым јаштаҥ ала јалакай, килеҥкей, куучынчы, ачык-јарык, ак санаалу бала. Кижиге ыраактаҥ ла кӱлӱмзиренип, эрӱ бӱдӱмдӱ удура келип, јылу јымжак, јилбилӱ куучынданар. Јаандайла да, кылыгы ӱрелбеген, сырай токыналу, чыдамкай, турумкай, ижемјилӱ эр чыдаган. Валя токуналу, бойыныҥ алдына јӱрер кижи.
Валера балам ӱч јажы тололо, тӧртинчи јажын баштап турала, соокко алдыртып, тыҥ оорыган. Ол бойынаҥ јаан уулдарла ойноп турала, бойлорынаҥ кичинек баланы уулдар олјолоп алган фашист эделе, јерге кӧмӧлӧ, узак туткан. Балам јанып келерде, чырайы коомой, сураарымда айткан:
— Мен олјолотком, уулдар «адала», јерге кӧмӧлӧ туткан, ондо караҥуй ла соок болгон…
Ол ло эди изип турала, узак ӧйгӧ јаан оорыган. Оноҥ ло бери ӧкпӧзинеҥ оорыҥкай болуп арткан. Кыдыев Јажу јееним бис экӱни кӱс, кыш, јас Шабалинниҥ больницазына тартар. Ондо узак ӧйгӧ эмдегилейтен, ол тушта медицинаныҥ аргазы, эп-сӱмези бӱгӱнгизиндий болгон эмес. Ондый да болзо, уулымныҥ тынын эмчилер аргадаган. Улам сайын оорудаҥ чыкпай барарда, кижиниҥ сок јаҥыс иженип јӱрген јаан уул балазы деп кичинек ле тужында кин энези Елизавета Ивановна Казанцеваныҥ болужыла уулымды крестеткем. Ол база бир эмеш токынаткан. Је ол табылган јобол баламныҥ бастыра јӱрӱмине арткан. Кӧксууда иштеп турала оорып, городко узак ӧйгӧ эмденген. Уулым јуунак болгон, тыҥ эмденген кийнинеҥ беске кожулала, ойто кемине кирбеген. Јӱрек, тиш, бӧӧрӧк келтейинеҥ бис угысла бек улус. Јӱректеҥ оору кижи угыста јок, мен оны јакшы билерим, јӱрегинеҥ Валера оорыбаган. Ӧкпӧзиниҥ оорузы келтейинеҥ учетто турган, оноҥ јазылып калган деп, учеттоҥ чыгарып салган. Угы-тӧзистиҥ улузын алза, 80-100 јашка чыгара јӱргилеген, Адыјок јайзаҥ 112 јаш јажаган.
Ол онойып, уулымла кожо бир айга больницалап келер болзо, Валя эмбей, бажын јайкаган, чек болбогон. Сӱт јылыйбазын деп, больницада Валераны эмискем, уулым ого амтажыган, сӱди соолып та каларда, тӧрт класска чыгара улустаҥ јажытту сооротон. Больницалап јӱрзебис, Валяны нааназына таштаарым. Ойто јанып келзебис, нааназы колын јаҥыыр:
— Кызымды азырап ла салзам, чӧрчӧк јок, бир катап ыйлабады — деп, нааназы сӱӱнип, кайкап куучынданар. Валя тогус айлуда база берген. Базып баштаарда, отура тӱшсе, индиксе, чек ыйлабас, бойы ыкчап турар. Колго алзын, кабайга салзын деп чӧрчӧктӧбӧйтӧн. Кызымныҥ ондый бек ле чӧрчӧкчи эмезине каран сӱӱнип, ары јанынаҥ болуш деп иженетем. Уулым да јыгылган кийнинеҥ ӧрӧги турган ӧрӧкӧннӧҥ чӧкӧбӧдим, иженип ле јӱрӱм. Телекейдиҥ, кижиликтиҥ, кажы ла кижиниҥ салымы ӧрӧкӧнниҥ колында, оны алкап ла, айдынып ла јӱрер керек.
Ол јылдарда колхозтыҥ ижин колло, ол эмезе аттыҥ болужыла иштеерис. Јылкы малдыҥ тоозы кӧптӧп, ӱйген, армакчы, буу једишпей барарда, колхозтыҥ јаандары кендирдеҥ армакчы каттазын, нокто, ӱйген белетезин деп јакылта берген. Кара-Јарык кобыныҥ оозында кендир ӧзӧтӧн, ого барып, кендирдиҥ терезин кӧптӧдӧ сойоло, атка ажыра салала, јортып келетсем, Валера сыр-јӱгӱрӱкле атрайып, меге удура келген:
— Эне, эне, мен слерге кӧ-ӧп картошко кӧмӱп салгам, кожо ажанарыс, эне!
Калов Туба ла ӱйи Коночы Валерага јапсып јӱргилеер, ого картошко кӧмгӱлеп берер, азырагылаар. Олор уулымла уружар: сен кыс деп. Валера чӱрче ле шӱӱп ийер, актанар: мен уул деп. Карганак уулымды кӧкӱдер:
— А сен уул турбайыҥ, баатыр кижини кӧмгӧн картошколо азыраарым!
Валера ого амтажып, барала бойы садышкан эмтир. Картошко быжарда, баланы ји дезе, чек болбос, энемди сакыйтам деп. Энеҥге катап кӧмӧрис те дезе, болбос. Онойып, кичинек уулым эҥ баштапкы катап сӱмеленип, садыжып тапкан картошкозыла азыраган.
Таадазыла, нааназыла коштой Табакаевтердиҥ билези јуртаган, олор бир кысту, эки уулду болгон. Валера јаантайын олорго барар, олордыҥ јаан уулы Петя Валерага келер. Экӱ нак ойногылайтан. Бир катап јайгыда Петяныҥ энези аайы-бажы јок табыштанган. Уулым, олорго ойноп барган бала, тӱрген јӱгӱрип келген. Нааназыла кожо чыгып, аайын угар болзо, Валера ла Петя экӱ олордыҥ кӧндӱге ӧзӧ берген согонозыныҥ бир грядказын бӱткӱлинче јулала, кӱлӱктер, чогып салган. Уулым база билбеечи кижи болуп тууралай, тууралай базып, унчукпай барган. Нааназы керектиҥ аайын сезип ийген:
— Балам, кел бери, талканнаҥ бука тудуп берерим!
Бала јалканчып, нааназыныҥ койнына отура тӱшкен. Петяныҥ энезиниҥ табыжы јылыйа берерде, бис экӱ Валераны мекелеп, согоно ол не керектӱ аш, качан отургызып ла јулатанын јартаганыс. Балам кичинек те болзо, эпјоксынып айткан:
— Наана, ол ачу неме, мен оны тиштейле, ойто салып койгом, јибегем.
Валя колго-бутка јединген, Валера да чыдап, сыйнын башкарар кемине јеткен. Экӱ јединижеле, нааназына баргылаар, ойто бойлоры јангылап ийер. Экӱ ойногылаар.
Нааназы сӱреен чыйрак, јеҥил ле ӧткӱн кижи болгон. Јайгыда балдардыҥ таадазынаҥ ат алала, јер јаҥы ла јарып турза, барып уй-јиилек, ол эмезе кызылгат тереле, Шабалин ажар. Ол јиилекти садала, чай ла болчок сахар экелер. Ол сахарды оодоло, эки билениҥ балдарына ӱлештирер, сахарды курына оройло, мениҥ балдарыма једип ле келер.
Отурган јуртымнаҥ јӱре береримде, таадазы айткан:
— Валера уулым 16 јашка јеткенче болужарым.
Ӧрӧкӧн сӧзине турган. Ол тушта трактор, машина кӧп јок. Јылкы кабырып турган кижи атту, оныҥ учун јерге јӱрзе, одын эдер агаш јыгып тартала, экелип берер бис ӱчӱге. Кыдыев јеендерим ончозы болужатан. Балдар јашта Герман ӧлӧҥ обоолоп берер. Јажу чеден-кажаан, огородысты тудуп берген, Токо Шабалин барза, Валерага бичиктер садып экелер. Ленинниҥ калыҥ-калыҥ бичиктерин, кийнинде Валера чыдаза, ого керек болор деп экелетен, ол бичиктер керектӱ ле болгон ол ӧйлӧрдӧ. Кандый бир ӧйдӧ Ленинниҥ санаа-шӱӱлтелерине, эткен керегине, кайда да барбас, бурылгылаар. Албатыны тӱҥей, теҥ-тай болзын дегенинде коомой не бар? Балдарымды јакып ла туратам – Ленин ол чып-чын улу кижи, оноҥ бурылбагар, оны кӱјӱребегер, јамандабагар. Јеендеримниҥ ӱйлери – Кымыскай, Кырчын, Клара – база ла болушту, кӧгӱстӱ келиндер. Таадазы, нааназы, тӧрӧгӧндӧр болушкан да болзо, је балдарымды бойымныҥ эки колымныҥ кӱчиле, эп-аргамла, тапканымла азырап, кийиндирип, колго-бутка бойым ок тургускам. Балдарым чыдаган сайын оны оҥдоп, баалап, мени тооп ло меге јуук јӱргӱлейтен.
Балдарым оогош тушта бир уй, тоолу кой туткам. Олор экӱ чыдай берерде, эки уй, куш, кас, ол эмезе суукуш тудатам, кажы бир јылда садарга болуп, чочко до тудатам. Јурт јерде јаткан балдарлу кижи малды канайып тутпас? Налог то јаан болгон, је чырмайгам ла. Ишке барзам, экилезине јакыырым:
— Бозуларды јакшы каруулдагар, уйларды эмиспегер. Эмип салза, кышкыда сарју јок отурарыс. Картошконы неле каарып јиирис? Балдар ойынга кирип, кезикте ундып, уйларды эмизип те салатан учуралдар болгон. Кородоп, јааны аайынча Валерага кадалып, алакандап та ийетем, Валя абазыныҥ адаанын алып, меге удура болор:
— Эне, абама тийбегер! База абамды сабалгандазаар, наанамга экӱ јӱре берерис.
Валера чек удурлашпас, кижини кучактай алар, сыймаар, јалынар:
— Эне, эртеннеҥ ары бис бозуларды ӧйинде чедендеерге ундыбазыс. Кӧрзӧгӧр, бӱгӱн от кӧҥжидерге такпай терип экелгенис, эртен оноҥ кӧп экелерис.
Баламныҥ ондый кылыгын кӧрӱп, сӧзин угуп, јымжай тӱжерим. Ӧчӧжӧтӧн, тескерлейтен, ӧштӧжӧтӧн кылык Валерада јаштаҥ ала јок.
Ол тушта балдар ойногодый ойынчыктар эмдигизиндий јӱзӱн-јӱӱр ле кӧп болбогон. Валера кузницага барар, ондо иштеп турган улустаҥ керек јок темирлер сурап алала, туразыныҥ јанына ойноор. Валяга эскиниҥ ӧӧнинеҥ кукла болчоктой јазап, кӧктӧп берерим. Балам оны бир орынныҥ ӱстине апарар, экинчизине апарар, јайгыда мааланыҥ оок тажын эдегине јууп, шымыранып-шымыранып, завалинкага јуур, ойто маалага апарар. Таадазы кышкыда агаштыҥ чочогойын, малдыҥ кажыктарын јууп экелип берзе, экӱ уй-кой эдип ойногылаар. Валяга магазинниҥ ойынчыктары једишкен, а Валераныҥ јажы јаандайла, ого келишпеген.
Јажу ла Герман јаскыда кыра ижине јӱргӱлеерде, Кара-Јарыктыҥ оозына Валераны кожо кондыра апаргылап, момонго, ӧркӧгӧ чакпы тургузарга ӱреткилеп салган, оноҥ сойорын ла агашка кере тартарын кӧргӱскилеп берген. Заготконтораныҥ заготовители ажыра беш чакпыны садып бергем. Валера бойы кобы-јикке барып, чакпыларын тургузар, момонды, ӧркӧни сойып, јалбак агашка кере тартып кургадала, оны чоттоп табыштырар. Баштапкы ла катап терелер табыштырала, бир эмеш кулур ла тараан экелген. Тапкан курсагын јӱктенип экелеле айткан:
— Эне, ол кулурдаҥ ла тарааннаҥ таадамга ла наанамга база једиштирек, олор карган не.
Бир эмештеҥ салып берзем, сӱӱнип, оны бойы јетирер. Тӧрт классты божоткончо момондоп, оны садып, балыктап, балам бисти јаштаҥ ала азыраган. Валера бир катап нааназынаҥ јанып келеделе сураган:
— Эне, ол наанамныҥ ла таадамныҥ чадыр айлыныҥ ары јанында какпарк па, пакпарак па деп айдып турган не кучыйактар болотон?
— Ол куучыйактар, балам, аш јакшы бӱтсе, «батпадым, батпадым» деп кӧп катап ӱнденер, аш коомой бӱткедий јыл болзо, эки-ӱч ле катап ӱнденеле, токтоп калар.
— Бу јылда айса, эне, аш јакшы бӱдер.
Нааназы талкан базар тушта Валера чарактаҥ сурап алала, батпадымдарды азырап барып јадым деп нааназына айдала, чаракты тӧҥгӧ себеп салар болгон. Ондый кылык-јаҥга ол бойыныҥ ла сагыжыла јӱткийтен. Апшыйактуга сыйныла кожо 1997 јылда калганчы катап јӱреле, ол ондо болгон эмтир. Валя јанып келеле, меге алаҥ-кайкап куучындаган:
— Эне, бу абам та нениҥ де учун ол чыккан јерине барып, оны ајыктап, ол тӧҥдӧ азырап турган кучыйактардыҥ барына сӱӱнип, олорго тараан карманынаҥ алып себеп берген. Ӱкӱ отуратан агаш кургап калганына кородоп, кырлаҥды, меестерди ајыктап, тӧҥниҥ эдегинде ӧзӧтӧн карганаларды јоктоп, мени коркыдатан ӱкӱзи јылыйганына ачуурканып, чыккан-ӧскӧн јери олор јокко ээнзирегендий ого билдирген. Эне, абамныҥ ол јорыгы мен бойым да јартап болбос ајыкту ла саҥ башка кайкамчылу санаалар меге артырды.
Уулым Алтайына бурылбазын сезип, ары јанынаҥ чыккан-ӧскӧн јериле калганчы катап барып јакшылажып, онойып кереестенгени сыйнына саҥ башка ајыкту болгоны тегин учурал болбогон эмтир.
Деремнениҥ балдары, јас, јай келзе, бозомтык эҥир, тӱн киргенче ойногылаар. Валера кичинек болордо, балдарла ойноп, айлынаҥ ырай берзе, нааназы ла мен оны ол ӱкӱле коркыдып, айлына јандырарыс. Таадазы баланы коркыдышла эмес, мекеле јандырар керек, тӱнде тӱжине кирип, бала чочыҥкай болор деп арбанар.
Уулым чыдаган. 1952 јылда школго барган. Колло тегин бӧстӧҥ сумка кӧктӧп бергем. Керектӱ бичиктерин, тетрадьтарын, арткан не-немелерди бӱткӱл садып бергем. Школго јилбиркеп барган. Јакшы ӱренген, сӧсуккур ӱренчик болгон. Ол јылдарда балдар ончозы сӧсуккур. Качылары балдарды јакшы ӱредетен – Анна Мефодьевна Куранакова ла Мария Тимофеевна Кужлекова, оныҥ учун тетрадьтарына, айылга берилген ижине киришпейтем. Бир келтейинеҥ бош то јок болгон: бозом эҥир киргенче иште, оноҥ келзе, айылда мал, балдардыҥ кийимин јунар, курсагын белетеер керек. Валера бойы ла ӱренген, Валя школго барарда, абазы болужатан.
Валера јаскаары јай балыктаарга кармак сураган, Шабалиннеҥ алдыртып бергем. Сууларыс алдында балыкту. Барза ла, 5-6 чараан тудуп экелер, оны тузап, јымыртка кожуп, каарып јиирис. Балдар айылында малын азырап, сугарып, кабырып јӱрер болушту боло берген. Айыл ичиниҥ ижин Валя чокырайта да болзо, албаданып эдер. Меге јеҥил боло берген. Валера алты, јети класстарда ӱренип, јаскы каникулга келзе, деремнениҥ аҥчылары элик агыртып берзин деп сурагылаар. Уулым кожо барар ла, куру келбес – аҥчылар ӱлӱзин једиштиретен. Јастыҥ катузында энезин ле сыйнын онойып та азырап јӱретен. Бир катап тыҥ арыйла келген, оноҥ ло бери уулымды карамдап, бойым ийбейтем. Андреев Михаил агаштаҥ эткен јуунак колчанак тудунала экелген:
— Шура, уулыҥ меге чанак јакыган, ал.
Акчазын тӧлӧп береле, алып алдым. Балдарым сӱӱнгилеген. Сыйнын кийиндиреле, чанакка отургызала, бистиҥ тураныҥ јанында јабыс тӧҥди ӧрӧ тартып апарала, оноҥ ойто тӧмӧн јерге экӱ отурала јыҥылап тӱшкилеер. Школго барза, чанакты сындырар деп бербейтем, уулым бойы да албай айдатан:
— Эне, бис школдыҥ јанында тӧҥнӧҥ мениҥ кулун терези тонымды јайала, уулдарла кожо јыҥылап јадыс.
Школго барар јыл нааназы ого јеерен кулунныҥ терезин уужайла, тон кыптап берген. Ол тере јылбыркай, јыҥылаарга эптӱ. Валераны арбабадым, ол тоны элей берзе, бӧс јаҥы тон алып берерим деп сананала.
Кандый ла керектеген не-немени Валера јаштаҥ ала улустаҥ кемзинбей, јалтанбай сураар, ол эмезе јакыыр, сурулап бойы угар. Соня Пьянковадаҥ јаскыда огурчынныҥ ӱренин бойы ла сурап экелген, экӱ оны отургызып туратаныс. Огурчын, ӧскӧ оок-тобыр маала ажы јакшы бӱдетен.
Келер кышта тошко јыҥылазын деп конек садып бергем, бойы тӱрген ӱренип алган. Оноҥ чана алып бергем. Сыйнын јединип алала, тошко апарып, конекло јыҥылаарга ӱреткен, Валя јыгылала, конекторды керектебей барган. Валя эҥ бийик јерге чыгып, чанала учуртарга сӱӱйтен.
Валера оорып, ӱредӱнеҥ астыгып та калза, балдардаҥ соҥдобойтон. Ол тушта эрикпезин деп домино, шашка алып берерим. Торколой бӧлӧзи, Кымыскай эјези келип ойногылап, кӧп катап јеҥдирткилеп туратан. Бойы коштой јаткан Кергилова Сараны айбылаар. Сара бойы иштӱ, кӧп балдарлу кижи Валераныҥ кӱӱнин соотпоско, эҥир сайын келип, кожо ойноор. Экӱ тал-табышта, сыр-каткыда. Сара бойын бойы арбанар: «Кӧс јок таҥма, јолымды туйуктадып алдым» деп. Сыйнын ӱредерге албаданар, онызы арай кичинек, аайланбас. Је кийнинде ӱредип алала, кожо домино, шашка ойногылаар. Шахматла ойноорын Шабалинниҥ школына кӧчӧрдӧ, ондо ӱренген. Сыйнына бастыра јӱрӱмине кару болгон, ого бир сабар тийгиспейтен. Бойынаҥ кичинек туш балдарды тийбес, оныҥ учун јурттыҥ оок уулдары Валераны айланыжар. Балам олорды јууп алала, агашка пионерский галстукты, ак бӧсти буулагылап алала, кырдагы таштарга кызылдар ла актар, Чапай болуп ойногылаар. Тогузынчы класста ӱренип, јаскы каникулга келерде, Јака акабыс кокырлаган:
— Је, Валера, ол Аришканы, Мишканы, Олегти, Андрейди јууйла, Чапай болуп ойноор керек.
— Олор эмди бойлоры аайланып, ойноп ийбей – деп кӱлӱмзиренер. — Биске Валяла кожо одын томырып, јарып ла кулаштап салар керек.
Эҥирде иштеҥ келзеҥ, уулым кӱлӱмзиренип, удура келер: «Эне, бис одынныҥ учына чыктыс, уйларды, бозуларды чедендеп салганыс, курсак белен, эмди кожо отурып ажанарыс». Тураныҥ ичин, тыштын ару эттире јуунаткылап алала, мениҥ келеримди сакыгылап отурар. Кийнинде Кӧксууда, городто эки кыпту јакшынак квартираларда јадарыста, отура тӱжӱп, ӧткӧн ӧйди сананып, Апшыйактудагы јаткан бир кып кичинек, болчок турадаҥ артык тура јок деп ӱчӱ јӧпсинижетенис.
1950 јылдыҥ чаган айынаҥ ала мени колхозтоҥ сурап алала, Апшыйактудагы сарјусырзаводтыҥ мастерине тургускан. Авдотья Ивановна Тодошева болушчы болгон. Экӱ колхозтыҥ, туш улустаҥ јуулган сӱтти јаан сеператорго толгоорыс, јаан сбойканы экӱ јӱк арайдаҥ кыймыктадып, эбирип сарју согорыс, сарјуны флягаларга салып, јаан казанда кайнаган сууга тургузып кайылтала, Шабалинниҥ заводына аткарарыс. Отчет тургузарга, ӱредӱм ӱч класс деп болбойтом, тоолорды бичип салзам, Шабалиннеҥ технолог бойы келип тургузатан. Бисти сӱреен мактагылаар, чыҥдыйы бийик сарју аткарып турганыгар деп. Керек дезе, технический сыр эткенис. Јакшы иш учун ол тушта Грамотала кайралдайтан. Валера бичип, кычырып ӱренип аларда, Грамотаны кычырала айткан:
— Эне, бу Грамотада Слердиҥ ӧбӧкӧгӧрди јастыра бичип салган.
Чын, јазап ајыктап кычырзам, јастыра бичилген, ол тарыйын оны ајыктап кычырбагам. Уулым школдоҥ јанза, меге болужарга келер. Соок јердеҥ барзын деп сӱрерим, ол чек болбос, болужарга албаданар. Чек барбаза, сепаратордыҥ тарелказын салып берзем, оны јунала, марляла кургада арчыыр. Валера бир де кичинек болушканына сӱӱнип баратан. Агын тоҥмок суу заводтыҥ ичиле агып турар эттире јазалган, оныҥ учун заводтыҥ ичи соок. Сӱтти, сливканы ол сууга тургузарыс. Ол уур флягаларды Авдотья Ивановнала кожо кӧдӱрерис, кезикте јаҥыскандыра јылыдып, тоолодып, эптеерге келижетен. База кӱч ле иш болгон эки ӱй кижиге. Ол сарјусырзавод керектӱ ле улуска тузалу: јаҥы сааган сӱт бир кичинек ачыбаган, фляганыҥ јыды ӧтпӧгӧн, ол ло тарыйын ишти ээчий-теечий бӱдӱрип турганда, сарјуныҥ чыҥдыйы бийик болбой. Туш улус табыштырган сӱди учун сарју алатан. Ол ал-камык саар уйларды, заводты јоголткылап салды.
Јай келзе, кӧп сӱт аларга, саар уйларды ӱч айдыҥ туркунына ӱч башка ӧлӧҥдӱ јерге кӧчӱрер. Озо баштап Шаптыйак-Оозына кӧчӱрер, экинчи айда Сыграрга, оноҥ Кызыл-Таш јаар чыгарыс. Бис олорло кожо кӧчӧрис. Агашты тӧзине јетире кезеле, тазылы бек тегерик јалбак агашка сепараторды ээреп бергилеер, ол агын суула коштой болотон учурлу. Ол ло кӱн ишти кӧндӱктирерис.
Уйларды бир кӱнде ӱч катап саазын деп ӱстинеҥ тӧмӧн јакылта келген. Баш ла болзын, ол ӱстинеҥ келетен јакылталарга. Ӱч катап уйларды саайтаны – база бир јаан јастыра. Эртен тура уйларды саагылайла, уй саачылар ӧлӧҥ чапкылаар, тал-тӱште ойто јанып, уй саар, оноҥ ойто ӧлӧҥ ижине баргылаар. Ӱч катап саар бажынаҥ эки иштиҥ бирӱзи де оҥду јылбас. Малды кӧк-албанла јуур, сӱт тартылган. Ол ортозында бистерге бойыска ӧлӧҥ чабып тургузатаны кайда. Шыра болгон. Ол булгалып турала, ойто эки катап саарына кӧчкӧн. Уй саачыларда, бозу азыраачыларда бир амыр јок. Келиндер, кыстар јиит тужында колхозтыҥ кандый да ижин кичееп иштегилейтен. Олор: Майманова Акуна, Сурлай, Тодылай, Белбӱре, Мария, Капшуун, Соенова Оймок, Маня, Нина, Мундусова Кӱндӱчи, Тажуур, Иркитова Эртечи, Майманова Байыҥ, Азенова Галя, Сартаева Умчы, Майманова Алтын, Кергилова Алчибай, Майманова Шура, Чаптынова Аракы. Колхоз, совхоз тужында кӧӧркийлер тыҥ иштегилеп, су-кадыгынаҥ артагылап, кӧптӧри бу јеристеҥ ыраап барган. Иштеп те јӱретенис, бойыстыҥ кемиске јыргап та јӱретенис. Клубка јуулып, концерт те кӧргӱскилейтен. «Алтын-Кӧл», «Яблоня» ла оноҥ до ӧскӧ кожоҥдорды кожоҥдоп туратаныс. Галя Азанова ла Маша Майманова экӱ кожоҥдогон «Пастушок» деп кожоҥды јакшы угатам, бойым да кожоҥдоп јӱретем, сӧстӧрин эмдиге јетире ундыбагам. Авдотья Ивановнаныҥ уулы Сергей клубта иштеп турарда, «Снежные сибирские белые поля» деп кожоҥды сӱреен јараш кожоҥдоор. Ол ӧйдиҥ кожоҥдорыныҥ сӧстӧри де јӱрӱмнеҥ алынган, кӱӱзи де јараш. Мен бойым јиит тужымда, бисти кӧкӱдип кожоҥдоор:
Раньше было танцевали в Петербурге и в Москве,
А теперь мы все танцуем в каждом городе, селе.
Оноҥ полька, краковяк, кадриль деп танецтерге ӱредетен. Валерага ла Валяга кӧргӱзеримде, олорго кадриль јараган. Оны канча-канча кижи эштежип танцевать эдер. Турабыстыҥ ичи тапчы да болзо, ӱренгилеп туратан. Культпередвижканыҥ улузы келип, Павел Кучияктыҥ бичигени аайынча пьеса да кӧргӱзетен. Майманов Айрууш балалайкала, икилиле ойноор, чуранала кӧп-кӧп улус ойнойтон. Мундусова Зоя ӧскӱс эмес болгон болзо, ады јарлу артисттердиҥ бирӱзи болор деп бодоп јӱретем.
«Алтайдыҥ Чолмоны» 1 июль 2010 ј.
(Оноҥ арыгызы келер номерде)
ТОП
Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай
УТВЕРЖДАЮ Приказом и.о. главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» от _____________ № Кудачина Э.В. Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины ТЮГАЙ Объявлен Конкурс на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай. Организатор: редакция республиканской газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» (далее Редакция). К участию приглашаются обучающиеся 4-11 классов общеобразовательных школ Республики
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым
Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар
Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир