Алтайдын Чолмоны

Академ санат ла ӱредӱ бир тизӱде болзо…

11.06.2020

Кӱндӱлӱ Айана Ивановна!

Алтай Республиканыҥ бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» деген государственный эл театрыныҥ öмöлигин Россияныҥ бијениҥ эҥ артык, талдама деген 10 театрларыныҥ тоозына киргениле акту  кӱӱнимнеҥ уткуп турум.

Слер алтай биjениҥ энчизин ончо jанынаҥ шиҥдеп, чеберлеп, öзÿм бергенер. Албатыбыстыҥ культуразыныҥ jаркынду бÿдÿмдерин jаҥы тынышла, jаҥы ууламjыла jедимдÿ апарганар.

Кӧп јылдардыҥ туркунына башкарып јаткан јайаандык ӧмӧлигер Тöрöлистиҥ ле öскö ороондордыҥ  муҥдар тоолу кöрööчилерин бактырып, Алтайыстыҥ адын телекейлик кемине jетиргени учун сÿÿнедис, оморкойдыс.

«Алтам» театрга ачык јолдор, профессионал öзÿмин оноҥ ары элбедип апарзын деп кӱӱнзейдим.

Тоогонымла, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Алексей Тюхтенев

Алтай Республиканыҥ бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» деген государственный эл театрыныҥ башкараачызы, баш балетмейстери, Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады, калыктар ортодогы кӧрӱ-маргаандардыҥ алтын медальдарыныҥ ээзи Айана ШИНЖИНА кычыраачыларга јеткен једимдери ле амадулары јанынаҥ куучындады.

Туризм аайынча ууламјыныҥ эксперттери кӧрӧӧчилердиҥ ле сайттарда онлайн-трансляциялар аайынча, онойдо ок социальный соцсетьтерде јарлалган јетирӱлерди кыракы ширтеп-шиҥжӱлеп, оныҥ турулталарына тайанып, ороонныҥ бијениҥ эҥ артык деген театрларыныҥ ла ансамбльдарыныҥ ады-јолдорын адаган.

Байгалу баштапкы јерге Москвадаҥ бијениҥ «Гжель» деген государственный академ театры, экинчи ле ӱчинчи јерлерге Татарстанныҥ кожоҥныҥ ла бијениҥ государственный ансамблине ле Екатеринбургтаҥ эмдиги ӧйдиҥ хореографиязыныҥ «Провинциальные танцы» деген театры чыктылар. Россияныҥ эҥ артык, талдама деген 10-ТОП-ыныҥ тоозына онойдо ок Ростов-на-Донудаҥ Донныҥ казактарыныҥ кожоҥдорыныҥ ла бијелериниҥ Квасовтыҥ адыла адалган государственный академ ансамбли, Ставропольедеҥ казактардыҥ кожоҥныҥ ла бијениҥ «Ставрополье» деп государственный ансамбли, Севастопольдоҥ бијениҥ Вадим Елизаровтыҥ адыла адалган академ театры, Липецктеҥ бијениҥ «Казаки России» деп государственный театры, Алтай Республикадаҥ бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» государственный эл театры, Вологодский областьтаҥ (Череповец) бијениҥ ле пантомиманыҥ «Транс-Театр» деп театры кирген.

—Текши Россияны алар болзо, бијениҥ ады-чуузы јер-телекейди ӧткӧн театрлары сӱреен кӧп. Олордыҥ ортозынаҥ эҥ ле, эҥ ле дегендерин талдаары, байла, кӱчке келишкен. Тӱрк калыктардаҥ јаҥыс бис, Алтай Республика, киргенис, байла, тегиндӱ эмес. Мынаҥ ары бу бӱдӱмјини, ижемјини керектӱ кеминде тудуп иштеери каруулу керек деп айдар керек.

Учурал келижерде, база бир солун ла тузалу кӧдӱриҥи, ондо кӧдӱрилген, кӧрӱлген сурактар јанынаҥ кыскарта айдып берейин.

Кӱӱк айдыҥ 27-чи кӱнинде Казаньныҥ (Татарстан) культураныҥ государстволык институдыныҥ хореография санадыныҥ факультединде ӧткӧн калыктар ортодогы «Хореография санадыныҥ ла ӱредӱлигиниҥ курч сурактары» деп адалган билим-практикалык конференцияныҥ ижинде туруштым. Мында ок дистанционный ээжиле кӱрее-куучын ӧткӧн.

Кӱрее-куучында Татарстанныҥ культура министерствозыныҥ, ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ башкараачылары ла баш специалисттери, ыраак ла јуук талалардыҥ (Санкт-Петербург, Алтай, Тува, Казахстан, Лос-Анджелес, Нью-Йорк, Азербайджан, Македония, Туркмения, Узбекистан, Турция) баш профессионал ӧмӧликтериниҥ башкараачылары, вузтардыҥ, ссузтардыҥ, ӱзеери ӱредӱликтиҥ учреждениелериниҥ, башка-башка ведомстволордыҥ хореографиялык ӧмӧликтериниҥ башкараачылары, студенттер ле аспиранттар туруштылар.

Ӧткӧн кӧдӱриҥиниҥ амадузы — эмдиги ӧйдӧ хореография ӱредӱлигиниҥ ле хореография санат факультедин божоткондорды ишле јеткилдеериниҥ туура салбас сурактарын элбеде, тереҥжиде шӱӱжери.

Бис, он эки кижи, конференцияныҥ ижинде спикер болуп туруштыс. Мен туружаачыларды «Алтай Республикада академ санаттыҥ ӧзӱмдӱ јолыла коштой профессионал артисттерге-хореографтарга јарамыкту айалганы тӧзӧӧри» деп адалган јетирӱле таныштырдым — деп, А. Шинжина куучындады.

Айана Ивановнаныҥ айтканыла, ол кӧп јылдардыҥ туркунына балеттиҥ артизи, педагог-репетитор, балетмейстер, режиссер, художественный башкараачы болуп иштеп, ченемели де, билгири де артыгынча-јеткилинче бар. Айдарда, ол бойыныҥ билериле, билгириле, ченемелиле ӱлежет, ыраада-тереҥжиде кӧрӱп, келер ӧйгӧ амадуларыла база таныштырат.

Конференцияныҥ туружаачылары таланыҥ хореография бӧлӱгиндеги курч сурактарды ајарулу,  лапту уктылар. Нениҥ учун дезе текши ороондо јаҥжыкканы аайынча операныҥ ла балеттиҥ театрлары эмезе бијениҥ театрлары, бијениҥ је ле деген ансамбльдары бар болзо, ол ло талада, калада эмезе тӧс калада бијениҥ училищези бар. Эмезе тала кемин алза, ондый училище кыйалтазы јогынаҥ иштеп јат. Темдектезе, Бурятияныҥ Кӱнчыгыш-Сибирь академиязында Акай ла Айхан, алтамчылар ӱренген. Ондо балеттиҥ ле операныҥ театры бар, айдарда, бијениҥ училищези база бар. Керектӱ аҥылу ӱредӱлӱ специалисттерди ондо ло белетеп јат. Байа кайда да ыраакта, темдектезе, Москвада, Санкт-Петербургта, керектӱ артисттерди белетеери јанынаҥ сурак курч турбай јаткан деп айдарга јараар. Бу суракты тала кеминде чечерге јеҥил. Бир сӧслӧ айтса, олордо профессионал заведениелер ле ӱредӱлик учреждениелер бирлик колбуда, бир тизӱде кӧнӱ барат.

—Бисте, республикада, бу сурак курч турат. Је бойыныҥ ӧйинде бисте ондый иш, ченемел болгон. 2003 јылда культураныҥ ла санаттыҥ колледжи ачылган. Колледжти ачарда, хореографияныҥ бӧлӱги болбогон. Таланыҥ ол туштагы башчызы М. И. Лапшин јондыкла туштажарда, мен ол јанынаҥ сурак бергем. Ол меге ондый бӧлӱкти ачсын деп јакылта берген эди — деп, Айана Ивановна эске алды.—Бис колледжте ол бӧлӱкти ачканыс, аргаларыс јеткенче иштегенис. Ӱредӱни «Алтам» театрдыҥ эҥ артык артисттериле кожо ӧткӱргенис. Онойып, тӱӱкилик учурлу баштапкы бӧлӱкти ӱредип чыгарганыс, олор биске «Алтамга» иштеп келген. Иштеерге јеҥил болгон. Бис ӧмӧ-јӧмӧ «Сынару» деген балетти тургусканыс. Бӱгӱнги кӱнде бисте колледжле колбу јок. Онызы карамду.

Бистиҥ талада академ санатты тӧзӧп ӧскӱрери јанынаҥ иштеерге сӱреен кӱч. Шылтактары бар ла. Темдектезе, республика јаан городтордоҥ, культураныҥ ла санаттыҥ баш тӧс јерлеринеҥ ыраакта турат. Талалык компонентти ајаруга алза, бӱгӱнги кӱнде бисте операныҥ ла балеттиҥ театрын тӧзӧӧр, иштедер арга јок. Иштеер улусты кайдаҥ алар деген јаан сурак чыгып келет.

Шак оныҥ учун театр кептӱ эдип, бис бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» деген государственный театрын тӧзӧгӧнис. Амадузы јаҥыс та хореографияны профессионал кемине чыгарары эмес, је онойдо ок талада элдиҥ бойыныҥ су-алтай бијезиниҥ профессионал сценический алтай бије-хореографиязыныҥ ӱлекер-моделин орныктырып, ӧзӱмдӱ јолына чыгарары болгон.

Је мындый јайаандык ишке школ керек. Бир јанынаҥ «Алтамды» тӧзӧгӧниниҥ база бир шылтагы — шак мындый лабораторияны тӧзӧӧри ӧйдиҥ некелтези болгон. Оныҥ учун бистиҥ бијелерди кӧргӧн кӧрӧӧчилер алтай албатыныҥ чӱм-јаҥын, јаҥдаган јаҥын бистиҥ лабораторияныҥ тӧзӧгӧзи деп танып, кӧрӱп јат.

Бис бијени-хореографияны билим деп кӧрӧдис. Айдарда, бијелер куру јердеҥ табылбаган, чыкпаган ине. Олордыҥ кажызында ла тӧзӧгӧзи, тазыл-тамыры бар. Билимчилердиҥ шиҥжӱлӱ иштери бар. Бис олорды чаракчадаҥ јууп, јайаан ижисте тузаланадыс. «Алтам» ондый амадула тӧзӧлгӧн. Бӱгӱнги кӱнде национальный хореографияны бис академ кемине чыгарып салдыс. Онызын бистиҥ калганчы тургускан «Кан-Кереде» деген баледис лапту кереледи (бу балет керегинде таҥынаҥ куучын болор).

Бистеҥ озо хореографтар профессиональный ансамбльды тӧзӧбӧгӧн деп айдарга јараар. Биске тӧзӧӧргӧ, иштедерге келишти. Ол јаҥыс та бијениҥ ансамбли эмес, је оны лаборатория, кузница, локомотив деп айдарга јараар.

Алтай бијениҥ ӱлекерин чаракчадаҥ кыракы јууп ла тӧзӧп, бис келер ӧйгӧ иштейдис, бедиренедис, ченейдис. Нениҥ учун дезе талада биске болушкадый профессионал школ до јок, хореографияныҥ артисттерин де белетебей јатканы бӱгӱнги кӱнде ајаруга алгадый курч сурак. Курч сурак ӧйинде чечилбезе, ӧзӱм болбос, бир ле јерде тепсениш болор ине.

Чын, бис балдардыҥ школын тӧзӧп салганыс, ол таҥынаҥ школ болуп јат. Балдарды белетеп јадыс, азыйгызы ла чылап, ӱредӱчи бар, ӱренчиктер бар. Онойдо ло мен иштеп јадым. Бис кӧп тоолу ӱренчиктерди балетный училищелерге ӱренерге аткарганыс ла аткарадыс. Олор бӱгӱнги кӱнде, темдектезе, орус балеттиҥ Ваганованыҥ адыла адалган академиязында, база Новосибирскте, Астанада ӱренгилеп јат. Је олор ӱредӱзин тӱгезип, кайра јанбай, ӧскӧ јерлерге барат. Шылтактары ол ло. Јаан калалардаҥ ыраакта, операныҥ ла балеттиҥ театры јок. Бијениҥ театры бар, је штатта единица јок…

Артисттерге ӧзӧргӧ, кожо бийелейтен улус јок. Мен республикада бије культураныҥ эмдиги айалгазын кыракы ширтеп, курч суракты илезине чыгарып, бойымныҥ јетирӱмде кӧргӱстим. Бир јанынаҥ курч сурактар кӱӱле, костюмдарла база колбулу. Је суракты тургузала, оны чечетен, оноҥ чыгатан аргаларды база кӧргӱзер, айдар керек. Бисте бијеле колбулу айалганы ајарып, талада бойыныҥ ӧйинде ачылган колледж јанынаҥ база айттым.

Бис сегизен јылдарда балетный училищеде ӱренип божотконыс. Оныҥ кийнинде тогузон јылдарда мен балдарды студияла аткаргам. Олор «Алтамныҥ» баштапкы составы болгон. Оныҥ кийнинде СССР јайрадыларда, айалга кубулып, ӱредӱ учун тӧлӧӧр керек болгон. Оноҥ улам ӧскӧ талалардыҥ студияларын ӱредерге кӱчке келишкен. Хореограф артисттерди ӱредери, таскадары јанынаҥ бир канча ууламјы, эп-аргалар, шӱӱлтелер табылган, айдылган…

Темдектезе, бӱгӱнги кӱнде хореографтар сӱреен кӧп. Хореограф деген оҥдомолдо кӧп учур бар. Керек дезе хореографтар кезикте бойыныҥ профессиязыныҥ башказын, аҥылузын јакшы билбей де јат. Мында профессионализация ла профессионализм деген эки башка оҥдомол бар. Педколледжтиҥ хореография бӧлӱгин эмезе культураныҥ институдын божоткон улус бойлорын профессионал бијечи деп чотоп јат. Је профессио-нал бијечи (танцовщик) болорго, школдыҥ бир бӱдӱмин — хореографияныҥ училищезин божодор керек.

Темдектезе, Бурятияда, Татарстанда, Башкортостанда бойлорыныҥ хореографиялык училищелери бар. Башкортостанда бистиҥ студияныҥ ӱренчиги Алина Адарова ӱренет. Келер јылда ӱредӱзин тӱгезер. Јети јыл ӱренип салды. Кажы ла јайгыда бистиҥ «Алтам» театрда иштеп јат.

База бир темдек. Тывада операныҥ ла балеттиҥ те-тары јок. Олордо — бијениҥ ансамбли, бисте дезе бијениҥ театры бар. Совет ӧйинде олор балдарын ороонныҥ хореографияныҥ училищелеринде ӱреткен. Бис Кыргызстанда 12 бала ӱренгенис ле јӱк ле беш кижи божотконыс. Ончозы ла бойыныҥ ижинде артпаган. Тувиндер дезе балдарын кажы ла јыл студияла ӱреткен, кичееген. Оныҥ учун олордыҥ ансамбли тыҥытту. Бӱгӱн олор культураныҥ ла санаттыҥ колледжиниҥ ордына «Исполнительское искусство» деген училищени ачкан. Ондо тӧс предметтерди ансамбльдыҥ ченемелдӱ артисттери ӧткӱрет. Олордо академ санат бӧлӱгинде иш база тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрилет.

Балетте балдар 8 јыл ӱренет, он јаштаҥ ала он сегис јашка јетире.Темдектезе, эл театрга артисттерди Моск-вада Щепкинниҥ адыла адалган театрал училищеде белетеп јат. Балдарды 10-20-деҥ студияла аткарып јат. Јаҥжыккан система бар. Бисте дезе јок. Бу суракты республиканыҥ башкарузы кеминде тургузып ийзе, ол јолын алынар деп иженедим. Бисте, республикада, бијениҥ культуразында кадровый политиканы тӧзӧп, профессионал бијечилерди белетеери сӱреен керектӱ. Алтай Республиканыҥ албатызыныҥ культуразына, јаҥжыккан јаҥжыгуларына, чӱм-јаҥына, кӧгӱс байлыгына јилбӱ јаан ине.

Бис, бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» театры, алтай бијениҥ школын тӧзӧп, иштедип јадыс. Оныҥ теориязы, методиказы иштеп јат. Ого тайанып, алтай бијени сценага чыгарарын билим тӧзӧгӧлӧ апарадыс.

Бис «Кан-Кередени» тургустыс, онойдо ок «Жизельди» де тургузар эдис. Је Акай ла Айхан — экӱле де, олорго бијелеерге бӱткӱл труппа керек ине. Балеттиҥ артисттериниҥ јайаандык ижи, јолы јурукчыларга, кожоҥчыларга кӧрӧ, кыска, он беш ле јыл улалат. Албаты бијезиниҥ ансамблинде — «Алтамда» — јирме јыл. Мен амыралтада, иштиҥ ветераны, Байрам база пенсияда. Албаты бијелерин бијелейдис. Бистиҥ ӱйеде ченемел артыгынча, билерис, билгирис бар. Бис мынаҥ да ары иштеерге белен, амадуларыс кӧп. Је иштегедий улус јок. Талада хореографтар кӧп деп ӧрӧ айттым. Је профессионал сценада иштеер улус јогы карамду. Кӧдӱрилген сурак аайынча бир канча шӱӱлтелер темдектедим: культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжте «исполнительское искусство» деп бӧлӱкти ачып, бијениҥ ансамблиниҥ, бије ӧмӧлигиниҥ артистин белетеер. Онойып, колледж ле «Алтам» бир колбуда иштеер эди…

—јайалталу балдарды илелеп, бир бӧлӱкле (студия) культура ла санат колледжте белетеп ӱредер, ӱредӱчилердиҥ тоозына бијениҥ «Алтам» театрыныҥ баш специалисттери база кирер аргалу;

—Алтай Республиканыҥ бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» государственный эл театрында государственный школ-студияны тӧзӧп, балдарды бије санадына ӱредерге јараар. Бу комплексте текшиӱредӱлик ле аҥылу школ, театрда ченемел-практика бир тизимле ӧдӧр эди.

Эл университетте санаттыҥ факультедин ачса, хо-реографтар бойыныҥ ӱредӱзин улалтып, культурологко, искусствоведтерге, педагогторго ӱренерге јарамыкту арга, айалга болор деп айдар керек.

Бу мындый каруулу, учурлу суракта таланыҥ окылу јаҥы, эл-јоны, хореографтардыҥ сообществозы ӧмӧ-јӧмӧ лӧ эрчимдӱ турушса, бисте академ санатта ичкери јол до, ӧзӱм де болор деп иженедим.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген