Алтайдын Чолмоны

Ойгор башчы, тереҥ санаалу башкараачы

16.06.2020

Кичӱ изӱ айдыҥ 11-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ Эл Курултайында парламенттиҥ депутаттарыныҥ турушканыла Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы, Эл Курултайдыҥ председатели, Россия Федерацияныҥ Федерал јууныныҥ Федерация Совединиҥ турчызы болгон Валерий Иванович Чаптыновтыҥ чыкканынаҥ ала 75 јылдыгына учурлай кӧдӱриҥилӱ јуун ӧткӧн.

Кӧдӱриҥини Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин ачып, В. И. Чаптыновтыҥ јӱрӱмине ле ижине учурлалган докладты кычырган. Ол В. И. Чаптыновтыҥ чыкканынаҥ ала 75 јылдыгын темдектеери керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны чыккан деп айткан. Ӧткӱретен бастыра керек-јарактар анда чокым темдектелип калган. Бӱгӱн болуп јаткан јууннаҥ ӧскӧ республиканыҥ баштапкы башчызыныҥ чыкканынаҥ ала 75 јылдыгына учурлай Эл театрда элбек кемдӱ кӧдӱриҥилӱ јуун ӧдӧри база темдектелген.

Алтай Республиканыҥ башчызы Леонид Хорохордин тергеениҥ баштапкы башчызы керегинде бойыныҥ куучынында «Валерий Иванович тӱӱкиге Алтай Республиканыҥ тӧзӧӧчизи болуп кирген. Ол республиканы јеҥил эмес ӧйдӧ башкарган, ол кичӱ тӧрӧлине государственность берген ле оны ӧскӱретен јолдорды ууламјылаган. Бистиҥ санаабыста ол Туулу Алтайдыҥ чындык патриоды, бӱдӱрген керегиниҥ профессионалы, ойгор кӧгӱстӱ ле тереҥ санаалу башкараачы болуп арткан»— деп темдектеген.

Кӧдӱриҥилӱ јуунда Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин,  Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јетинчи ле оноҥ озо болгон тудууларыныҥ депутаттары, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ турчылары, иштиҥ ветерандары, Валерий Ивановичле кожо иштеген улус, Россия Федерацияныҥ Федерал Јууныныҥ Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Гигель, Государственный Думаныҥ депутады Иван Белеков, Валерий Ивановичтиҥ эш-барааны Антонина Чаптынова ла кожо чыккан сыйнызы Валентина Чаптынова турушкандар.

Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин бойыныҥ докладында „республиканыҥ эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱми јылдаҥ јылга там ла јаранып јат. Јаҥы ӱлекерлер тургузылып, ишке кийдирилет. Олор  јаан туза јетирет. Тергеениҥ ийде-кӱчи дезе — оныҥ эл-јонында деп айткан. Республиканыҥ ишкӱчиле јаткандары эмдиги ӧйдиҥ обществозын тӧзӧӧр, бойыныҥ тӱӱкилик јаҥжыгуларын ла культуразын чеберлеп алар кӱӱндӱ. Бойыныҥ ӧйинде оныҥ тӧзӧлгӧзин шак Валерий Иванович Чаптынов салган“ деп ајарган.

Республиканыҥ башчызы В. И. Чаптыновтыҥ чыкканынаҥ ала 75 јылдыгына учурлай тергееде кӧп тоолу керек-јарактар темдектелген деп айткан. Коронавирустыҥ табылганыла колбой, олордыҥ јарымызы онлайн бӱдӱм-форматла ӧдӧр. Кезиктери дезе ӧскӧ ӧйгӧ кӧчӱрилген. Республиканыҥ баштапкы башчызыныҥ кубогы учун футболло болуп турган јаҥжыккан маргаандар база кӱскиде ӧдӧр. О. Хорохордин бис В. И. Чаптыновтыҥ бӱдӱрген јакшынак керектери Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизинде, ады-јолы дезе республиканыҥ эл-јоныныҥ эземинде ӱргӱлјиге артсын деп, кичеенип иштеерис деген.

О. Хорохордин анайда ок  В. И. Чаптыновтыҥ эземин керестеер амадула башкаруныҥ туразыныҥ јанында оныҥ сӱри јуралган стела тургузылган. Мында кижи кайкагадый не де јок. Чаптыновтый башкараачылар тергеениҥ сӱр-темдеги болуп јажын-чакка артар деп темдектеген. Олег Леонидович кӱскиде каланыҥ кӱни ӧтсӧ, Эл Курултайдыҥ паркыныҥ јанында кӧдӱриҥилӱ айалгада республиканыҥ баштапкы башчызына учурлай кереес-памятник ачылар деп айткан.

Олег Хорохордин бойыныҥ куучынын тӱгезип, „бис В. И. Чаптыновтыҥ амадаган кӱӱн-санаазын јӱрӱмде бӱдӱрери учун мынаҥ да ары эрчимдӱ иштеерис. Оны эске алынып,  атту-чуулу кижи болгон ады-јолын кереестеп јӱрерин качан да ундыбазыс. Бу кижи керегинде эзем јӱректеристе јажын-чакка артар“, деп айткан.

Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин бойыныҥ куучынында бӱгӱн болуп јаткан тӱӱкилик учурлу јуун биске ӧткӧн ӧйгӧ, косколоҥду ол јылдарда болгон јаҥыртуларга кайра кӧрӧр арга берип јат деп айткан. Јарлу политик јерлежиске, ойгор кӧгӱстӱ башкараачыбыска тӱӱкиниҥ  сыраҥай ла кӱч ле кызалаҥду ӧйинде иштеерге келишкен деп темдектеген.

Парламенттиҥ спикери: „Мен Кӧксуу-Оозы аймакта чыккам ла ӧскӧм. А Валерий Иванович дезе бойыныҥ иштеги јолын Кӧксуу-Оозында аймактар ортодогы укту мал ӧскӱрер  станцияныҥ директорыныҥ јамызынаҥ баштаган. Ол ӧйдӧ бу  станция Кӧксуу-Оозы ла Кан-Оозы аймактардыҥ јурт ээлемдерин јеткилдеген. Республиканыҥ баштапкы башчызыныҥ иштеги баштапкы алтамдары бистиҥ аймактаҥ башталганына мен јаантайын оморкоп јадым“ — деп айткан.

Спикердиҥ айтканыла, В. И. Чаптыновты ол ӧйдӧги башкараачылары партийный ишке оныҥ ойгор санаалу, ишке кичееҥкей болгонын кӧрӱп кычыргандар. В. Тюлентин бойыныҥ докладында ичкери кӧрӱмдӱ башкараачы Алтай Республиканы тӧзӧӧринде, оныҥ экономикалык ла јонјӱрӱмдик айалгаларын тыҥыдарында, је анчада ла тергеениҥ јасакчы јаҥын тӧзӧӧринде јаан камаанын јетирген деп темдктеген.

Кӱч ле кызалаҥду 1990-чы јылдарда ол кӧп тоолу учурлу документтерге кол салган. Докладчиктиҥ темдектегениле, Валерий Иванович субъекттердиҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык курч сурактарыныҥ аайына чыгарга олорго элбек чыдулар берери учун  база јана баспай тартышкан. Ол анайда ок тергееде јаткан башка-башка укту калыктардыҥ кӧгӱс санаазын ла национальный культуразын байыдып ӧскӱрерине јаан учур берген.

Эл Курултайдыҥ председатели Валерий Ивановичти јууктада билген ле оныла кожо иштеген улус оныҥ ачык-јарык кылык-јаҥын, кижи кӱӱндӱ болгон килемјик кӱӱн-табын ла кемзинчегин аҥылап јадылар деп темдектеген.

В. Н. Тюлентин бойыныҥ докладында „Туулу Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱмин јӧмӧӧри керегинде“ јарлыгына јаан ајару эткен. Бу јарлыкты ороонныҥ президенти 1993 јылдыҥ  тулаан айыныҥ 2-чи кӱнинде чыгарган. Владимир Николаевичтиҥ айтканыла, „1756 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 2-чи кӱнинде Елизавета Петровнаныҥ кол салган јарлыгынаҥ ӧскӧ, Чаптыновтоҥ озо ло оныҥ кийнинде мындый бийик учурлу јарлык бистиҥ тӱӱкибисте бир де болбогон. Бу јарлык аайынча Кош-Агаш ла Улаган аймактар баштапкы ла катап Јака Тӱндӱктиҥ јерлериле тӱҥейлелген, оноҥ улам пенсияга чыгар ӧй астадылган, аймактардыҥ коэффициенттери 1,7 ле 1,9 катапка кӧдӱрилген, кредиттер аларына јаан јеҥилтелер эдилген. Ӧскӧ аймактардыҥ эл-јоны ајару јок база артпаган. Ол тушта ишјалдыҥ, пенсияныҥ, стипендияныҥ ла јонјӱрӱмдик пособиелердиҥ кеми 40% бийиктеген“.

Владимир Николаевич бойыныҥ куучынында анайда ок баштапкы тӱрк каганаттыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 1450 јылдыгы темдектелген ӧйдӧ республиканыҥ баштапкы башчызы оны ӧткӱретен тӧзӧмӧл кӱреениҥ башкараачызына тегиндӱ тудулбаганы керегинде айткан. Ол тушта В. И. Чаптынов карындаштык республикалардыҥ бастыра башчыларын јууп, Москвада јаан конференция ӧткӱрген. Баштапкы каганаттыҥ јуунында турушкан лидерлер ол тушта Алтай Республиканы бийик тооп, оны тӱрк элдиҥ энчи-кабай тӧрӧли деп адагандар.

Эл Курултайдыҥ председатели Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ В. И. Чаптыновко кереес-памятник тургузары аайынча эткен баштаҥкайын јӧмӧп турганы керегинде айткан. Спикер адакыда „Туулу Алтайдыҥ эҥ ле јарлу деген государственный ла политический ишчилериниҥ бюсттарыныҥ галереязын белетеп тургузатан концепцияны парламенттиҥ бӱгӱнги тудуузыныҥ депутаттары, айса болзо, белетеп чыгарар деген ижемјизин айткан.

„Бойыныҥ ӧйиниҥ пассионарийлери“

Бу јуунда Россия Федерацияныҥ Федерал јууныныҥ јетинчи тудуузыныҥ Государственный Думазыныҥ депутады, Туулу Алтай Республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады, Алтай Республиканыҥ тӧртинчи, бежинчи ле алтынчы тудууларыныҥ Эл Курултайыныҥ председатели Иван Белеков В. И. Чаптыновтыҥ республиканы тӧзӧӧринде јетирген учуры керегинде база айткан.

Госдуманыҥ депутады оныҥ алтай калыктыҥ государственнозын ӧскӱреринде бӱдӱрген ижи  айдары јок јаан учурлу деп темдектеген. „Алтай Республика оныҥ башкартузыла тӧзӧлгӧн лӧ баштапкы алтамдарын оныҥ башкартузыла эткен. Ол — Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы. Шак ла бу јылдарда Валерий Иванович бойын чындык российский государственник ле федералист деп јарт кӧргӱскен.

Иван Белеков 2020 јыл тӱӱкибисте јаан учурлу јыл болуп јат деп темдектеген: Быјыл улу алтай јурукчы, јарлу јондык ла государственный  ишчи, алтай калыктыҥ государственнозына тӧзӧлгӧ салган Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ле державник-федералист, Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы болгон В. И. Чаптыновтыҥ чыкканынаҥ ала 150 ле 75 јылдыктары темдектелип јат. Олор бойыныҥ ӧйиниҥ пассионарийлери болгондор. Бу эки улу кижи бистиҥ калыктыҥ нация кемине јетире ӧзӧтӧнине бек тӧзӧлгӧлӧр берген“. Ол бӱгӱн республикада јаҥныҥ бастыра бӧлӱктери бир ууламјыда иштеп јатканын  аҥылап темдектеп,  республиканыҥ баштапкы башчызыныҥ юбилейи бисти келер ӧй керегинде санандырар ла јаш ӱйени таскадарында јаҥы ийде-кӱч кожор учурлу деп айткан.

„Ийделӱ, ойгор политик ле улу башкараачы болгон“

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ баштапкы тудуузыныҥ депутады болгон Людмила Чиконова В. И. Чаптыновло кожо иштеген јылдарын эске алынган. Ол ӧйдӧ ол Эл Курултайда јасак, правопорядок ло јербойында бойы башкарынары аайынча камыстыҥ ижин башкарган. Л. Чиконова Валерий Ивановичтиҥ јасактар чыгарар јайалтазын, оныҥ бу ууламјыда бийик билгирлерин аҥылап темдектеген. Ол тушта  јиит республикада јердиҥ приватизациязы, аҥылу коруулда турган јерлер, јербойыныҥ тургун калыктарыныҥ федерал кеминдеги тап-эриктери јанынаҥ јасактар белетелип чыгарылган.

Ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрген иштер Алтай Республиканыҥ Конституциязын јӧптӧп чыгарганыла тӱгенген. Ол ӧйдӧ бастыра республикалар бойлоры Конституциялу болгондор. Бу документте тергеелердиҥ башчылары президент деп адалгандар. Л. Чиконова:  „Бу јанынаҥ бистиҥ депутаттар ортодо блааш-тартышту куучындар башталган эди“ – деп эске алынган. „Је Валерий Иванович бойыныҥ ойгор санаазын кӧргӱзип, президент деген аттаҥ мойноп ийген. Ол ийделӱ ле ойгор политик, јайалталу башкараачы болгон“ — деп темдектеген. Людмила Валентиновна куучынын тӱгезип, республиканыҥ башкараачыларына Кош-Агаш јуртта В. И. Чаптыновтыҥ адыла адалган школдыҥ материально-технический айалгаларына ајару эдер керек деп баштанган.

Гран-кыйуда турган Кош-Агаш аймакты ӧскӱрерге

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ алтынчы тудуузыныҥ депутады Укмет Альпимов бойыныҥ ӧйинде база В. И. Чаптыновло иштеген. Оныҥ айтканыла, бу кижиниҥ јаан ченемели государственный тӧзӧлмӧни јаҥыртып, бистиҥ тергееге бийик учур берерин тӧзӧгӧн. КПСС-тыҥ Тӧс Комитединиҥ  общественный наукалар аайынча академиязында ӱредӱзин тӱгезерде, Валерий Ивановичти ишке Кош-Агаш јаар аткаргандар. Анда ол партияныҥ райкомыныҥ баштапкы качызы болуп иштеген.

Ол ӧйдӧ бу бийик аймакты электроотло јеткилдеер, телкем јерлерин сугарар ла малдыҥ тын-тоозын кӧптӧдӧр сурактарда кӧп уур-кӱчтер болгон. Кош-Агаштыҥ малчылары јылдыҥ сайын јӱс муҥга шыдар оок малды ӧскӱрип, олорды государствого табыштыратандар. Малчылар койлорды Бийскке јетире айдап, оны эткомбинатка табыштырарга бир айдаҥ ажыра сакыйтандар. Валерий Иванович бу сурак аайынча партияныҥ обкомыныҥ баштапкы качызы Ю. С. Знаменскийге баштанган. Јаан удабай Алтай крайдыҥ ла Туулу Алтай автоном областьтыҥ јаандары јаба „Гран-кыйуда турган Кош-Агаш аймакты јонјӱрӱмдик ле экономикалык јанынаҥ 1981-1985 јылдарга јетире ӧскӱрери керегинде“ јӧп чыгаргандар.

Бу јӧп бийик јерде турган аймактыҥ эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарга јаан камаанын јетирген. Ол  ӧйдӧ Ийиннеҥ ала Кош-Агашка јетире электрооттыҥ јаҥы линиязы тудулган, малды Бийскке јетире кӧлӱкле тартып баштагандар, аймактыҥ тӧс јуртында јаҥы школ тудулган. Кийнинде бу школ В. И. Чаптыновтыҥ адыла адалган. Укмет Альпимов Кош-Агаш аймактыҥ эл-јоны республиканыҥ баштапкы башчызыныҥ олорго јетирген килемјизин ле ајарузын качан да ундыбас деп айткан.

Башка-башка јилбӱлерди ајаруга алган

Эл Курултайдыҥ јетинчи тудуузыныҥ депутады Радмила Пекпеева ол кӧмзӧ-архивтиҥ материалдарыла јилбиркеп таныжып турганы керегинде куучындаган. Качан В. И. Чаптынов Ӱстиги Советтиҥ председатели болуп иштеерде, оныҥ адазы Сергей Тимурович Пекпеев депутат болгон. Бу биле Валерий Ивановичтиҥ ижин оноҥ ло бери бийик баалап јат. Ойгор кӧгӱстӱ башкараачы јиит кадрларды ӧскӱрерине база јаан ајару эткен. Радмила Сергеевна бӱгӱн олордыҥ кезиктери бу залда отурып јат деген. Оныҥ айтканыла, В. И. Чаптынов улустыҥ кӱӱн-санаазын јакшы оҥдогон. Ол јилбӱлери башка-башка улусты бойыныҥ јанына тартып, олорло текши тил табыжып, ӧмӧ-јӧмӧ иштеген. Р. Пекпеева „Сӧстиҥ јайымыныҥ ӧйи шак Валерий Иванович иштеген ӧйлӧрдӧ“ — болгон деп темдектеген.

В. И. Чаптыновтыҥ адыла адалган фондтыҥ јааны Александр Алчубаев Валерий Иванович республиканы сӱрекей кӱч ӧйдӧ башкарган деп айткан. Ол јылдарда ишјоктордыҥ тоозы кӧп болгон, экономикада јаан кызалаҥдар башталган, таш кӧмӱр, электроот учун тӧлӱлер кеминеҥ ашкан. Кату бу ӧйдӧ Валерий Иванович тӧс јерге баштанып, „Туулу Алтай“ деген эколого-экономический зонаны ачарын јеткилдеген. Бу зона кызалаҥды једимдӱ ӧдӧрине јаан болужын јетирген.

ЭЭЗ-ти ачарга јеҥил эмес болгон. Је Валерий Иванович бастыра арга-кӱчин тузаланып, оны ачкан. ЭЭЗ иштеп баштаарда, республиканыҥ бюджеди билдирлӱ бийиктеген. Улустыҥ ишјалы ӧйинде тӧлӧлгӧн, строительдер ле јол тудаачылар ишке ойто чыккандар. Ол тушта Сибирь тергееде јолдор ло кӱрлер  јаҥыс ла бисте тудулган. Мындый јарамыкту айалгаларда улус республикага бӱдӱп баштагандар.

Адакыда сӧсти Валерий Ивановичтиҥ эш-барааны Антонина Иосифовна Чаптынова алып,  ол керегинде бойыныҥ эске алынганын куучындаган, республиканыҥ баштапкы башчызыныҥ тӧрӧӧн-туугандарыныҥ адынаҥ оныҥ чыкканынаҥ ала 75 јылдыгына учурлай ӧдӱп јаткан бу керек-јарактарды тӧзӧгӧн улуска јаан быйанын айткан. Алтай Республиканыҥ ветерандар совединиҥ председатели Борис Кӱндӱлеевич Алушкин В. И. Чаптыновтыҥ  чыкканынаҥ ала 75 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуунда ойгор башчыныҥ ижи керегинде эске алынганыла база ӱлешкен.

Алтай республиканыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы