Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Олорды Тӧрӧли ундыбас

16.06.2020

Быјыл орооныс Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ 75-чи јылдыгын темдектеди. Јуу-чактыҥ текши тӱбеги кажы ла  билеге тийген. Јуу башталып турарда, бистиҥ Кош-Агаш аймакта јуртаган улустыҥ тоозы 8000-га јуук болгон, јууга 1990 кижи барган, корогоны, јылыйганы — 1048, јуунаҥ јанганы 407 кижи (28 %). Кӧргӧндӧ, кажы ла тӧртинчи кижи јууга барган болтыр.

ган, јанганы – 53, кӧбизи канду јуудаҥ јанбаган, 62 кижи сурузы јок јылыйган. Олордыҥ тоозында јеҥ јастанып јыгылган, мӧҥкӱзи табылып салынган улус: Мамыш Ачубаев, Адар Бидинов, Макарий Конгунов, Чаймаш Кумаров, Шлуу Лепетов, Чокпор Матпин, Кӧккарак Санин, Самбу Темдеков, Манчин Турдубаев, Петпей Чуков, Манчин Юнхунов, Оруспай Яйтынов.

Сурузы јок јылыйган, мӧҥкӱзи кайдазы јарты јок: Сурик Аланкунов, Юрнай Аскараков, Чыҥдый Баданов, Егор Бидинов, Кечил ле Яков  Балдановтор, Тӧрбӧт ле Керек Бойдоевтор, Саха Дилеков, Ая, Бадарчи ле Кӧк Енхуновтор, Кару Ерленбаев, Андруш ла Марјаҥ Ивановтор, Постой Керекјоков, Прокопий ле Герман Кудачиновтор. Онойдо ок  Майма,  Тенек, Тыдый, Антон Майхиевтер, Кӱчӱк Матпин, Какыш Мардянов, Кӱрге Михайлов, Петр Мудаев, Кӱнгее Оргунов, Платон Очурдяпов, Ӧлӧт Очуров, Гаврик Самунов, Кайсыр Самудаев, Захарий Конгунов, Тади Сандыков, Янкос ла Тӧкпрек Сахиляновтор, Григорий ле Темир Синдиновор, Яманкӱчӱк  Суразов, Семен Темдеков. Ол тоодо: Тостокул ла Малтабай Шавдуровтор, Јундуй Юдин, Эренчеҥ Юнхунов, Тоголок Яйтынов, Муклай, Тосток, Ябатай Якпуновтор, Иван Ялбачев о. ӧ. (Кош-Агаш аймактыҥ Эземниҥ «И помнит мир спасенный» деп бичиги, 2015  јыл).

Бу улустыҥ ады-јолдорын ончозын не бичидим дезе, эмдиги ӱйе олорды билбес, билер јаан улус артпаган. Айдарда, угы-тӧзинеҥ бала-барказы билип јӱрзин, аргалу болзо, мӧҥкӱзи кайда калганын  бедирезин, айса болзо, табылар.

Јуу башталарда, эҥ ле озо 1941 јылда куран айдыҥ 8-чи кӱнинде ӧлӧҥ ӧйинде јууга атанган улустыҥ тоозында Бадарчы Енхунов – «7-й съезд Советов» деп колхозтыҥ председатели болгон. Кызы Таајы эјебис эзен јӱрерде, эске алынган эди: «Узун-Талда («7-й съезд Советов» колхоз) эҥ ле озо адам јууга атанган, оны Ябатай Емедеков ӧрӧкӧн ӱйдежип, колынаҥ тудуп, окшоп туратан…».

Кийнинеҥ баргандардыҥ тоозында: Ая Енхунов, Кӧккарак Санин, М. Турдубаев, Манчин Юнхунов, Керек Бойдоев, А. Иванов, П. Керекјоков, Майма, Тенек, Тыдый Майхиевтор о. ӧ.

 

Адам

Эмди адам Кертик Сергеевич Майхиевтиҥ салымын бичип ийейин. 1925 јылда чыккан. Кӧп балдарлу биледе ӧскӧн. Сергей таадабысты «антисоветчик», «контра» качарга туру деп коптожып, 1937 јылда кӱчӱрген айда  айдай берген. Ол ло јыл јаҥар айда Ойрот-Турада адып салган, оноҥ бир ай озо Алексей аказын база аткан.  Јуу ӧйинде ол экӱниҥ 9 уулы јуулашкан.

Адабыс 1943 јылда чаган айдыҥ  3-чи кӱнинде кураалаш алты уулла кожо јууга атанган: Аблай Баталов (Актал), Кинаубай Турханов (Тӧбӧлӧр), Боробаш Чуков (Михаил Садаевич – Кӧкӧрӱ). Боробаш Чуковты училищеге ийген, минометчик. Оноҥ кадровый военный болгон, подполковник, карыганча службада болуп, Новосибирск калада јаткан. А. Баталов јаан шыркалу кенек, Кинаубай јети јыл јӱрӱп, Тӧбӧлӧр јуртына јанган. Адам ӱч јыл Белорусский фронтто 371-чи стрелковый дивизияда турган эмтир. Бу јуукта табылган «Память народа» сайттыҥ (ЦАМО) јетиризӱле: «…Выбыл из части 19.11.1943 году. Причина выбытия – убит. Место захоронения: Белорусская ССР, Витебская область, Дубровский район, д. Костино» деп бичип салган.

Алтай-Кудайга баш – адам 1944 јылда јаан шыркалу, госпитальда јадып, јанып келген. 1994 јылда јада калган. Калганчы јуу  јанынаҥ ол мынайда куучындайтан: «Тӱште коркышту тыҥ јуу болгон. Атакага барганыс. Бисти немецтер танктарла аткылаган. Бирде олор, бирде бис атакалап барганыс. Тӱнде окопто јадып, эмеш уктай бертирим. Кенетийин теҥери  јарый берген. Чочыйла, тура јӱгӱргем. Эбире ончо кӱӱлеп турган. Оноҥ ло ийниме уур неме тийген чилеген, сагыжымды ычкынгам. Билинип келзем, абрага салып, апаргылап јаткан. Оноҥ бир јылга јуук госпитальда эмдениш. Ок оҥ ийнимнеҥ кирип, кӧгӱс-тамагымды јарып чыга бертир. Ӱн чыкпас, кӧксиме, кејириме операциялар эткен. 1944 јылда кенек болуп јандым.  Јанып келеле, «7-й съезд Советов» (Узун-Тал) колхозымда иштей бердим. Опран Ябатаевнала 1944 јылда кӱскиде той эттис. Јаан кызыбыс Зоя оорып, јашта божоп калды. Оноҥ Виктор уулым чыккан. Он бала бӱткен болгон, эмди јетӱзи эзен. Ончозы бала-баркалу.

Колхозто председательдиҥ ордынчызы, ферманыҥ јааны болуп јӱрдим. Председатель —  Канапья Отепов, коркышту кӱч ӧйлӧр болгон, иштеер улус једишпес, бар јогы 20 кире ле кижи. Малда карган-тижеҥ ле ӱй улус, курсак неме једишпес, улус ач. Кар, соок тыҥ. Бу ла јӱрген ол тушта јаш кыстар: Томон Термишева, Јыргал Иртаева, Мӧндӧлӧ агаш јыгып, одын белетеер. Онойып бир сыйным агашка бастырып ӧлди.

Колхозтыҥ  койлоры јетпес, јиген, ӧлтӱрген деп коптожып, тӱрмеге бардым. Канапьяга 25 јыл, меге — 15 јыл. Томский областьта Колпашеводо агаш кестим. 1953  јылда  Сталин ӧлӧрдӧ, амнистияга кирип, јандым…».

Адам бичик-билик билер кижи болгон, КПСС-тиҥ турчызы, бичижи јараш, счетко сӱрекей тыҥ, ревизионный комиссияныҥ турчызы болуп турар, колхозто кандый ла иштер бӱдӱрген: кой-ийнек кабырган, ӧлӧҥ ижинде — звеневод, заправщик, калганчы јылдарда – сторож. 1994  јылда уур оорудаҥ улам јада калды.

 

9 карындаш

Кожо чыккан карындажы Первей акабыс база јеҥил јӱрӱм јӱрбеген. 1945-1952 јылдарда черӱде болгон. Японияла јууда, Маньчжурияда јуулашкан. 1999 јылда  ак-јарыктаҥ ырап калды. Јеҥемле кожо база кӧп балдар азыраган.

Текши алза, Майхый јуртынаҥ тогус карындаш Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан. Тӧрт кижи јеҥ јастанып, сурузы јок јылыйган. Олор: Алексейдиҥ балдары – Майма, Тыдый, Тенек, Антон. Јангандары: Бырчый, Тӧкпӧр (Степан), Чокпор (Федор) — Алексеевичтер, Кертик ле Первей —  Сергеевичтер. Улдалары тӧрт кижи (1930-1937 јј.) «албатыныҥ ӧштӱзи» деп ададып, јӱрӱмнеҥ калас бардылар, уулдары Тӧрӧлин ӧштӱнеҥ корып, ады-јолдоры элен-чакка артып калды.

Бу јӱк ле бир уктыҥ-билениҥ салымы. Ондый ок салым ондор, јӱстер тоолу улуста болгон. Јуук тӧрӧӧн-туугандарыс, јерлештерис. Бӱгӱн олордыҥ ады-јолын эзедип, канайып адабас: атту-чуулу кайучыл Чагандай Карманов, беш карындаш Шонхоровтор — Наир, Беуји, Кечил, Михаил, Јундуй; Турдубаевтер: Яков, Владимир, Манчин; тӧрт карындаш Енхуновтор; Тазымай, Тоголок, Оруспай — Яйтыновтор; Самуновтор: Гаврил, Поркоп, Сергей; Боктор Очурдяпов, Бокту Санин, Јалбак Каланчинов, Алтай Бахтуев, Тосток Акчинов, Заркым Мекенбаев, Кару Саланханов, Сойт Ялбачев. Аймакисполкомныҥ председатели Яков Яйтынович Турдубаев, колхозтыҥ председатели болгон Јыргал Саланханов („Кызыл-Таҥ“), Јалбак Каланчинов, Тазымай Яйтынов (Ортолык), Поркоп Самунов (Кызыл-Мааны), Улупсыҥ Чичинов („7-й съезд Советов“), Николай Тайлунов (Кызыл Аркыт).

Командирлер болгон офицерлер: Семен Мандыбаевич Темдеков, Чӱнкреш Никитич Параев, Михаил Садаевич Чуков (подполковник), Яков Яйтынович Турдубаев ончозы ордендерле, медальдарла кайралдаткан. Јуу ӧйинде, оныҥ кийнинде кату јылдарда колхозторды кӧдӱрген, бала-барка ӧскӱрген, мал азыраган карган адалардыҥ-энелердиҥ, эјелердиҥ ады-јолдорын канайып ундыыр! Олор: Кадыр Ачубаев, Боростой Саланханов, Мекийтен Тайлунов, Петр ла Елена Чоюновтор, Боксу Баданов, Иван Майхиев, Данила Михайлов, Сергей Бойдоев, Ябатай  Емедеков, Марфа Бидинова, Тайты Майхиева, Сойон Иванова, Сур Челтуева, Тырыс, Сойоҥ Майхиевтер, Ыйлакпай Мудаева, Екатерина Параева, ӱредӱчи М. И. Кыстаева, јииттер И. Б.  Баданов, Багай Солтанбаев, Сапаш Джаткамбаев, Удуга Ачубаева, Кӧчӧр Курдяпова ла о. ӧ. Ончогорды  бу кичинек статьяда адаар арга  јок, оныҥ учун буруумды таштагар. Слердиҥ эткен керегеер элен-чактарга артар!

 

Јеҥӱниҥ кӱнине

…Канду јууны ӧдӧлӧ,

Кайра эзен јандыгар.

Сталинградтаҥ Берлинге

Јеҥӱлӱ јолды ӧттигер.

 

Калапту согуш јалаҥда

Канча карындаш арткалды.

Кара бажыс эҥчейип,

Эземин эзеп салаактар.

 

Эрјинелӱ Чуйыска

Эбирип эзен јандыгар.

Ӧскӱс арткан бойысты

Ӧскӱрип эмди салдыгар.

 

Сакылталу сӱӱжерге

Санап кайра јандыгар.

Бала-барка чыдадып,

Байлык јӱрӱм јӱрдигер…

 

Ӧйлӧр ӧдӱп, јылдар јылыжар, ӱйени ӱйе солыыр. Баланы балазы солып, јӱрӱм улалып барып ла јадар.

Адалар-энелер, бистиҥ јӱректе слер

Ондый ла кару артараар!

Туура-Тууны турналар јасла кожо эбирер,

Агару куштар ак куулар Алтайысла айланар.

Слердиҥ сӱнеегер, Эки Ыйыгыс

Эне-Чӧлисти элен-чактарга корып турзын!

Јер-Алтайыска качан да шакпыртту јӱрӱм келбезин, ӱстисте кӧк-теҥери, амыр-энчӱ болзын!

В. МАЙХИЕВ,

АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи,

Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥтурчызы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина