«Россияла бис jажына»

16.06.2020

Бу мындый сöстöр Алтай Республиканыҥ Конституциязында айдылган. Биске бу jÿрÿмдик учурлу, салымдык jайаанду улу сöстöр. Бистиҥ öбöкöлöрис бойыныҥ кÿÿниле Россияга кирер тужында бу мындый сöстöрди чертенип айдынган. А нениҥ учун дегежин, jакшы билерис: ХVIII чактыҥ ортозында, качан манjылар бисти бастыра jанынаҥ кыстап-кырып келерде, ичкери баратан jолыс туйуктала берерде, Арасей каандык адаанысты алып, аргадап келген, Бала-Каан аҥылу Jарлык чыгарган (1756 j.).

Бÿгÿн öй öскö, айалгалар да башка. Jе jÿрÿмде jаантайын туратан бир сурак бар эмей: ичкери баратан, jÿретен jолыс кандый болор? Кажы ла кижини ол бÿгÿн öйкöдип jат. Кажы ла калык-jонды да, бÿткÿл ороонысты да. Шак оныҥ да учун Конституция (Тöс јасак) бу сурактардыҥ аайы-тööйин чокымдап jат.

Jирме-одус jыл мынаҥ озо, улу Советский Союз ороон jайрадылып каларда, эмдиги Арасей Федерация jаҥы Конституциязын jöптöгöн. Оноҥ бери Арасей тöрöлис бойы да jайрадыларыныҥ кажы jанынаҥ ойто колго-бутка бек туруп, телекей ÿстинде озогы тоомjызын орныктырган. Тöрöлистиҥ Конституциязына эмди jаҥырту-кожулталар эдери — ол öйдиҥ некелтези болгоныла колбой бистиҥ президент Владимир Владимирович Путин сÿрекей јолду баштаҥкай эткен.

РФ-тыҥ Конституциязыныҥ эмдиги jаҥыртуларыныҥ эҥ ле учурлузы – улустыҥ jÿрÿмин канайып jарандырары, Тöрöлисти корулап тыҥыдары, jаан jаштуларды кичеери, ар-бÿткенисти чеберлеери, культурабысты кöдÿрери, тÿÿки-историябысты корыыры ла öскö дö jÿрÿмдик учурлу сурактар. Бÿгӱн бастыра ороон ичинде, ол тоодо Алтай Республикада, бу сурактарды кöп лö сабазында jарадып шÿÿжедилер.

Бис ончобыс арасейлер: башка-башка тилдерлÿ, jе салым jаҥыс; башка-башка jаҥдарлу, jе jÿрÿм jаҥыс. Бу ончозы «Орус телекейдиҥ» эҥ jаан ийдези. Конституцияда чокымдаганыла, ончобысты орус тил бириктирет, карындаштык калыктарды улу орус калык кöдÿрет.

Мен алтай кижи. Öбöкöлöрим айдынган алтай тилим бар, чактардаҥ келген чÿм-jаҥдарым бар, адам-энем бажырган Алтай-Кудайым бар. Бу ончо мениҥ байлыктарым, öскö дö алтай улуска чылап ок, Россия Федерацияныҥ Конституциязыныҥ jаҥырту-кожулталарына кирген бе? Кирген! Ол керегинде, темдектезе, мынайда айдылган:

—Россия Федерация бойыныҥ калыктары тöрöл тилдериле куучынданатан арганы быжулаар, оны ÿредерин ле öскÿрерин кичеер;

—Республикалар бойлорыныҥ государственный тилдерин јӧптӧӧр аргалу.

Бÿгÿн ончобыска текши jарт: тил барда, калык та болор; калык барда, тил де болор. Качан тöрöл орооныс андый jаан арганы биске, алтайларга, берип турарда, бойыстыҥ салымыс кöп сабазында бойыстаҥ камаанду. Jе ол башка куучын…

…Бир канча jылдар мынаҥ озо мен бистиҥ jарлу бичиичи ле билимчи Бронтой Бедюровло кожо Кыдат jеринде Синьцзян-Уйгур автоном райондо Канас кöлдиҥ jанында Ак-Кобы деп jуртта болгом. Jердиҥ аайыла болзо, ол Кош-Агаш аймактыҥ Jазатыр тайгазыныҥ ары jанында. Бис ондо бистий ле ок кажаан-чадыр айылдарлу алтай улуска jолукканыс. Олор манjыларла от-калапту jуу-согуштыҥ кийнинде бистеҥ артып калган улус эмтир. Бойыстыйы ла ошкош, jе тÿҥей ле башка. Та не де jаҥыс jерде туруп калган ошкош. Газеттеҥ, радио-телевизордоҥ болгой, школдордо тöрöл тил jок. Кайдаҥ анда Эл Курултай, республиканыҥ башкарузы, «Алтайдыҥ Чолмоны», «Эл Алтай» телекомпания, Кучияктыҥ адын аданган театр, Анохинниҥ адын аданган музей, Плакастыҥ адын аданган гимназия…

База ла катап санандым: бистиҥ öбöкöлöрис ол тушта кандый ойгор алтам эткен. Ол алтамныҥ учуры Россия Федерацияныҥ Конституциязында бÿгӱн jарт айдылган: Россияла бис jажына. Оныҥ учун бу сöстöрдиҥ тереҥ учуры öбöкöлöристиҥ эки jÿс-jарым jыл мынаҥ кайра чертенгенин керелеп, јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде Бастырароссиялык ÿнбериште эрчимдÿ турушканыла кöнÿ колбулу.

Jыман БЕЛЕКОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина