Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ӧштӧп келген ӧштӱни јеҥген албаты

16.06.2020

Канду јуу башталып, адалар Алтай јерин артыргызып, канду јууга атанып турарда, мен бир јашту болгом. Ол ӧй керегинде нени де айдар аргам јок. Энелердиҥ, эјелердиҥ тӱни-тӱжи амыры јогынаҥ иштеп турганы, олордыҥ кожоҥы эмдиге јетире ундылбайт. Чадыр айылда уйуктап јадып укканым јажын-чакка мениҥ кӧксимде арткан.

Эмдиге ле уур салдаларла кыра тартып, аш кезетен аттарга јегип салган машинаныҥ кийнинеҥ сыр јӱгӱрӱкле иштеп, сноп буулап турган он тӧрт-он беш јашту уулчактар, кызычактар  кӧзиме кӧрӱнип турган.

Тӱнде чадыр айылдыҥ јуугында бӧрӱлер улыыр болзо, кийнимнеҥ кирип келгедий деп коркып, арай ла отко кирбейтем. Монгол јеринеҥ мал айдаган улус  мылтыктаҥ атканы угулза, сагыжым јарыйтан. Ол, байла, 1945 јылдыҥ кыжы болор. Адам 1945 јылдыҥ куран айында Кемеровский областьтаҥ, эмдиги Новокузнецк каладаҥ шахтада иштейле јанып келген.  Сопо Эземей акам 1942 јылда Воронеж каланыҥ јанында божогон. Мен јуу ӧйиниҥ балазы болорым, оныҥ учун бу ӱлгерди албаты-јоным кычырзын деп,  тӧрӧл «Алтайдыҥ Чолмоны» газедиме аткардым.

Јалтанбас јуучылдар

Олјолоп келген оору фашисттер

Орозын бойлоры казарга келишкен.

Оодо соктыртып ойлогон тужында

Орус черӱ јаба једишкен.

 

Ӧштӧп келген ӧштӱлерди

Ӧлӧҥ чилеп кескен ӱлдӱниҥ курчы.

Базынып келген фашисттерди

Балбара баскан черӱниҥ кӱчи.

 

Теҥериге јеткен јалбышты,

Телекейлик јууны јеҥген.

Ӧштӧп келген фашисттиҥ

Ӧргӧӧзин де јемирген.

 

Согушта кайра баспаган,

Совет черӱ согушкан.

Аҥсырап келген ӧштӱниҥ

Канын-јинин агыскан.

 

Албатызын аргадап,

Алтай да уулдар тартышкан,

Калык-јонын корулап,

Кайра баспай согушкан.

 

Ороондорго јайым берген

Орус черӱге ӱргӱлјикке мак!

Аш-курсакла јӧмӧшкӧн

Албаты-јоны кандый нак!

 

Эчки-койын кабырган

Энелердиҥ шыразы.

Арка-белде таҥынган

Адалардыҥ шырказы.

 

Эзен арткан адалар

Эбирип јанган ырысту.

Эрке балдарын чыдаткан

Эне кӧӧркийлер алкышту.

 

Балтыркандап, ӧркӧлӧп,

Бала-барка чыдаган.

Фашисттерди ӧмӧлӧп,

Бастыра калык јеҥген.

 

Улу јууныҥ балдары

Карып јадыс јаш јаанап,

Кату ӧйдиҥ јылдары

Кайра келбес там ла ыраап.

 

Кату јылдар

Кату јылдарда курсак болгон

Кандык, маҥырды кем ундыйтан.

Бала тужыста батпаганча јиген

Балтырган ажысты не јибейтен.

 

Кӧчкӧлӱ тайгадаҥ кӧжӱне ӧскӧндӧ,

Кӧӧркий балдарга јаан арга.

Куу туман турбаган јайда

Кузук беретен Ак-Туру тайга.

 

Ӧчӧмик јылдарда ӧрӧ тарткан

Ӧркӧ кӧӧркийдиҥ эди, терези.

Уур јылдарда шыралап ӧскӧнин

Ундыбаган болбой, јонныҥ кӧбизи.

 

 Укту ӧдӱкти ушта тебип,

Учурта беретенис ӧркӧ сӱрӱжип,

Сооро-мара тудужып,

Согужып та турбай, чапкы блаажып.

 

Јинји чилеп тизилип калган

Јиилек ӧскӧн телкем кобылар.

Колдоҥ тудужып кожо ӧскӧн,

Кожоҥдожып јӱрген кару балдар.

 

Чаҥдала јапкан чадыр айылда

Чарчап јаанаган акалар кайда?

Томон курсакту торолоп ӧскӧн

Торко чачту эјелер кайда?

 

Калык-јонго шыра экелген

Кату ӧй качан да келбес.

Карындаш эједий кожо ӧскӧн

Кару балдар качан да ундылбас.

 

Эјелерге

Јолдоп баскан орык јолдорды

Јаткан салкын кӧмӱп салды.

Јонго јӱрген омок бойысты

Јобол-оору ыраадып салды.

 

Карга баскан кату јолысты

Кандык ай кайылтып салды.

Карындаш, эје кару бойысты

Кайра келбес јол ыраатты.

 

Ӱч эјемди ӱйдежип салала,

Изӱ јӱрегим тоҥып калгандый.

Калганчы эјемди апарып салала,

Канду јӱрегим кадып калгандый.

 

Айылга толу балдар азырап,

Албаты-јонго кошкон до эдигер.

Акка толу мал азырап,

Албаты-јонго мактаткан да эдигер.

 

Эне-Алтайга  јай ла келзе,

Эки ӧдӱк јок јалаҥда јӱргенер.

Эрлер, адалар јууга барарда,

Эмдик аттарлу кыра да сӱргенер.

 

Ол туштагы омок балдарды

Оорубас, аштабас оны кайкайдым.

Ойто келбес ол кату јолды

Орчылаҥ јайаган, оны оҥдойдым.

 

Кобыда ӧскӧн чечектер

Комыргай болуп кадып калт.

Кожо чыккан карындаштар

Комыдап, ыйлап артып калт.

 

Ӧзӧктӧҥ чыккан чечектер

Ӧрт јигендий саргарды.

Ӧскӱрип салган балдарар

Ӧксӧп, ыйлап артып калды.

 

Ӱлген кудай болушсын

Ак мӧҥкӱлӱ Ак-Туру тайгам,

Ару кейиҥди албатыга сыйла.

Ак ӱрӱстӱ алтын айакту

Алтай јериҥди албаты байла.

 

Эмдӱ-тусту Эре-Чуйым

Эли-јоныҥды оорытпай эмде,

Ырысту јаткан калык-јоным

Ый кӧрбӧзин, эмдеп кичее.

 

Арчын јытту Алтайысты

Артадарга баскындар келет.

Чубажып келген баскындарды

Чуйдыҥ јолы ӧткӱрбей кезет.

 

Улу Алтай Улаган јери

Урулып келер баскындар бери.

Калык јуртаган Кату-Јарык,

Кайра сӱрзеҥ баскынды.

 

Телекей кайкаткан Алтын-Кӧл

Тербезендерди јууктатпа.

Бажырып ӧткӧн байлу јол,

Баскындарды бастырба.

 

Ӱч-Сӱмер, Кан-Чарас

Ӱлген кудай бистиҥ ӱстисте.

Ӱзӱт, кӧрмӧс бери ӧтпӧс,

Ӱргӱлји јӱрӱмис бистиҥ алдыста.

СОПО КЕРЕК,

Россия Федерацияныҥ Бичиичилер

биригӱзиниҥ турчызы

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина