Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јаманды ла јакшыны ылгап јӱрели…

18.06.2020

Раиса Модорованыҥ 90-чы јылдарда «Кижи болгон бийик адыста јаманды, јакшыны ылгап јӱрели» деп кожоҥы сагыжыма эбелди. COVID-19 деп тымуу-јоболло бистиҥ тергее улузы  Арасей ичинде эҥ калганчы оорып баштаган тергее болгон. Јербойында југуш оору Оҥдой амактаҥ башталган да болзо, Кадын ичинде  оорыган улустыҥ тоозы ас. Калганчы ӧйдӧ эҥ чочыдулу айалга Эре-Чуйда болуп калды. Кош-Агаш аймак — оорыган улустыҥ тоозы јанынаҥ Алтай Республика ичинде баштапкы јерде. Оору-јоболго алдырткан улустыҥ тоозы кӱннеҥ кӱнге кӧптӧп барганыныҥ шылтагын билерге, бӱгӱн бис  Кош-Агаш  аймактыҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Валентина Каруловала, эмчиликтиҥ баш врачы Роза Чалгинбаевала, Роспотребшиҥжӱниҥ јербойындагы тӧс јериниҥ јааны  Аржан Иташевле телефон ажыра куучындаштыс.

Роспотребшиҥжӱниҥ Кош-Агаш ла Улаган аймак-тар аайынча тӧс јериниҥ баш врачы  Аржан Иташев: 

—Бӱгӱнги кӱнде Кош-Агашта, лабораторияныҥ шиҥдегениле,  146 кижи јаҥы коронавирусный инфекцияга алдырткан. Ол тоодо 30 бала. Роспотребшиҥжӱниҥ тӧс јери  ле Кош-Агаш аймактыҥ администрациязы бек колбу тудуп, кажы ла кижиниҥ бажына тоҥдолтор эдип јартамалду иш ӧткӱрерине амадайдыс.  Мында кӧп кӱч неме јок: улусла тушташпас, айылда отурар, ары-бери чыкса, маска, перчатка кийип, антисептикле колды арутаар, бой-бойынаҥ бӱдӱн-јарым метр ыраак туруп садыжар ла оноҥ до ӧскӧзи. Бис бу керегинде буклеттер чыгарып ӱледис, газет ажыра јарладыс. Кӱнӱҥ ле рейдтер ӧткӱрилет. Эмди бу кирелендир ишти ончо улус билер. Кажы ла кижиниҥ су-кадыгы бойыныҥ колында. Айлынаҥ чыкпаган улус ооруга алдыртпаган. Је ондый да болзо, оору улустыҥ тоозы кӧптӧйт.  Бистиҥ служба инфицированный  улус ортодо шиҥжу ӧткӱрип, мынаҥ ары канайып иштеериниҥ јакылталарын тургузып алат.

Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохординниҥ јакарузыла кичӱ изӱ айдыҥ 10-чы кӱнинеҥ ала Кош-Агаштыҥ јолы бӧктӧлгӧн. Бери јаҥыс ла  мында пропискалу улус кирерге јараар. Аймактаҥ улусты чыгарбас.

Бистиҥ аймакта оору улустыҥ тоозы кӧптӧгӧниниҥ шылтактары кӧп. Ӧткӧн эки айдыҥ туркунына  кезик улус бу ооруны немеге бодобой, келин јууп, толо јажын, чыккан кӱндерин темдектеп, оноҥ до ӧскӧ билелик байрамдарды ӧткӱргендер. Кижиниҥ мӧҥкӱзин кӧдӱрген јерлерде база кӧп тоолу улус јуулып, кӧп сабазында санитарный кирелендириштерди бӱдӱрбегенине јуук болгон.

База бир шылтак — ол Кош-Агаш аймактыҥ улузыныҥ билелери ончозына јуугы кӧп балдарлу. Ӧскӧ тергеелердеҥ иштеҥ, службадаҥ јанган улус айылдарында база бир де отурбай, туйказынаҥ айылдагандар.

Бир кижиниҥ анализинеҥ оору бар деп јарталза, бис оныла колбу туткан улустыҥ тоозын чокымдап, бу улустаҥ ончозынаҥ тест-анализ алзын деп, Кош-Агаш аймактыҥ эмчилигине аткарадыс. Оору улусла  колбуда болгон улуска баш санитарный врачтыҥ колы салынган јӧп табыштырадыс. Олор айылдарынаҥ чыкпай, бойлоры чеберленип турган ба деп, участковый полицейскийлер олорды аҥылу ајаруга алып, шиҥжӱ ӧткӱрет. Он кӱн ӧтсӧ,  бу улустаҥ база анализ алылат, экинчи анализи оору јок деп кӧргӱссе, бу улустаҥ кӱсет-шиҥжӱ алынат.

Аймактыҥ штабы, ол тоодо бис, кӱнӱҥ ле  рейдтерди аптекаларда, магазиндерде, оноҥ до ӧскӧ саду точкаларда, организацияларда ӧткӱредис.  Кӧп тоолу улус дистанционный ишке аткарылган. Ӧлӱм-чыгым болзо, улус чогулбазын деп, бис айдып болбозыс. Је ондый да болзо, колдоҥ тудужып эзендешпезин, јазалган спирттӱ сууларла колдорын јунзын, саду болгон јерлерде, ишмекчи  организацияларда маскаларын, перчаткаларын кийип, бистиҥ ончо некелтелерди бӱдӱрерин некейдис.

 

«Кош-Агаш аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Валентина Карулова:

—Тулаан айда, бу COVID-19 деп тыму-јоболло тартыжар иш текши Арасей ичинде башталарда, бистиҥ муниципалитет  штаб тӧзӧгон. Бери  администрацияныҥ бӧлӱктериниҥ, организациялардыҥ јаандары, МВД-ныҥ бӧлӱгиниҥ, ЦРБ-ныҥ, Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилери ле јаандары кирдилер. Ончо ишти бистиҥ аймактыҥ јааны С. М. Кыдырбаев башкарып апарды.

Кандык айдыҥ 18-чи кӱнинеҥ ала 20-чи кӱнине јетире ӧйдиҥ туркунына Кош-Агаштыҥ бойында пост болгон, оноҥ 21-чи кӱнинеҥ ала кӱӱк айдыҥ 19-чы  кӱнине јетире бистиҥ штаб Курайдыҥ јолын јабып, мында јолды штабтыҥ улузы  кӱсетедилер. Ары-бери ӧткӧн улустыҥ тоозын киреледип, эпидемия ӧйиниҥ некелтерин бӱдӱртип бастылар.  Бу пост јабылган, нениҥ учун дезе тергеениҥ башчызы јолды јапсын деп јарлыкты ол тушта чыгарбаган болгон. Кезикте мен сананзам, тулаан айда бис арай эрте бу ишти баштап, улусты  арай эрте айылдарына отургызып ийгенис. Олор отура-отура келеле, бӱтпей, мындый оору јок то деп айдышкандар.

Бистиҥ штабтыҥ эткен база бир  ижине  мыны база кожор керек: бу ватсап, Интернет ажыра јӱзӱн-јӱӱр фейктер салып, тегин де коркыган, санааркаган улусты оноҥ ары чочыдып турганын кирелендирип, бир-эки кижиге кезедӱ эдеристе, бу неме јоголо берген.

Кӧп саба организацияларды «удаленкада» иштеер эдип,  кезик улусты самоизоляцияга отургызып саларыста, олор бу ӧйлӧ тузаланып, кем де акчага јалданып тура тудуп, кезиги дезе бойыныҥ айылдарында ремонт эдип, јайымжырай берген. Строительный магазиндерде јаан очередьтер болуп, бу ла «Айсауле» магазин улусты эки-ӱчтеҥ, маскалу кирер эдип кирелеген. Федеральный, тергеелик ончо организациялар улуска справкаларды, документтерди ончо онлайн аайыла јазадылар.

Је сакыбаган јанынаҥ, бистиҥ аймакка ооруны Акташка турбаза тудуп барган алты кижи эҥ баштап экелди. Бу алты кижинеҥ југуш оору ончо аймак ичине таркап барды. Нениҥ учун дезе бу улустыҥ билелери јаан. Баштап бир канча ӧбӧкӧ болгон, оноҥ олорго ака-карындаштарыныҥ, эје-сыйындарыныҥ билелери, кудалары кожулып баштады.

Бистиҥ штаб амыры јогынаҥ иштеген. Бис Кош-Агаштыҥ бойындагы конор тураларды кӱнӱҥ ле шиҥдеп, улустыҥ прописказын, документтерин сурап басканыс. Конор туралардыҥ ээлери бисле тартыжып, ачыныжып турган ӧй болгон. Аргачылар, акчага болуп, келген улусты јажырып турдылар.

Оноҥ бистиҥ волонтерлордыҥ ижин база темдектеер керек, ончо јаба он кижи. Олор јаан јашту, оору улуска болужын јетирип, кӧп балдарлу ла јаан јашту улуска продуктовый наборлор ӱледилер. Аргалу кезик улус бис болуш албаганыс деп јарбынар болгон, је наборды береристе, берген немегер бу ла ба деп,  ачыныжып турар. Торт алтын-мӧҥӱн ӱлеп турган деп бодогон болбой…

Кичӱ изӱ айдыҥ 10-чы кӱнинеҥ ала тергеениҥ башчызыныҥ јарлыгыла Курайдыҥ посты ойто иштей берди.  Је самолёт учуп ла јат, келер кижи келип, барары барып ла јат. Бисте албатыныҥ Конституцияла берген  јайымын айрыйтан учурыс јок. Ол неделеде бис «Аргачылык коронавируска удурлажат» деп акция јарлап, кийим-тудумныҥ, строительный материалдардыҥ кӧп саба магазиндерин, базарды ӱч кӱнге јаптырганыс. Бир ӱй кижи мениҥ билем оорыбай јат, оныҥ учун мен садыжарым деп айткан. Чын ла, улус бу оору бойлорыныҥ бажына келбегенче, бир де оҥдобой турган.

Оноҥ база бир неме айдып ийейин. Кезик оорыган улус аргалу-чакту, олордыҥ айылдарында баалу-чуулу мебель, јылтыраган стене, пол. Ол улус айлыска дезинфекция эттирбезис деп база тартышкан. Полиция ээчидип, бу айылдарды јӱк ле арайдаҥ арутап турдылар.

Мусульман улус, Ораза байрам божогон деп, бой-бойлоры база чайлашкандар.

Кезик улус аймактыҥ администрациязы иштебей јат деген куучын-эрмек те чыгаргандар. Администрация карантинге јӱре берген де деп айдышкандар. Мында ас-мас улус изоляцияга барган да болзо, ончозы ижи-тожын ак-чек бӱдӱргендер. Штабка кирген улуска чын ла бажырып, быйанымды айдарым. Бис кӱнӱҥ ле тӱнниҥ 11 чазында штабка јуулыжып, оору улустыҥ тоозына канча кижи кожулган, мыныҥ шылтагы неде, эмди кандый ишти эртен ӧткӱрерис деп шӱӱжип турганчас, тӱн ортозы болуп калат. Мен айлыма эки часта јанып јадым.

Кичӱ изӱ айдыҥ бажынаҥ ала бала-баркалу улуска президенттиҥ јарлыгы аайынча  акча-манат берип баштаарда, ол јаан јӧмӧлтӧ болды. Је оныла коштой аракы ичер билелер анчада ла алтай јурттарда кӧптӧй берди. Эки биле балдарын айрыттырарга једе берди. Јажы эр кемине јетпегендердиҥ керектери аайынча комиссияныҥ каруулу качызы  Эмил Енхуновко баштаткан комиссия база амыр билбей барды, не дезе, јурт јердиҥ анчада ла јиит билелери аракыга кире берди. Оныла коштой бистиҥ аймакта ӧлӱм, јеткер болоры база кӧптӧди. Бу јуукта  Жана-Аулда  великле јолдо барып јаткан эки оогош бала машинага табартып, республикан эмчиликке јаан шыркалу јеттирилген. Бу мындый чочыдулу ӧйдӧ балдар великтӱ јолдо не јӱрер? Эна-адалар балдарын база тыҥ керектебей јат, 18 јашка јетпеген балдар тӱниле баскындажат, улус јажынып, тӱнде јаан байрамдар ӧткӱрет. Кажы ла кижи бойын бойы чеберлебезе, кем олорды чеберлеер, бистиҥ штаб кажы ла кижини тӱни-тӱжиле кӱсӱттеер аргазы да јок. Бу Курайга постко барарга, база јаан чыгым чыгат, улус та једишпей јат.

 

АР-дыҥ «Кош-Агаш аймактыҥ эмчили» деп БУЗ-ыныҥ баш врачы Роза Чалгимбаева:

—Мен баш врачтыҥ ижин кӱӱк айдыҥ 25-чи кӱнинеҥ бери бӱдӱредим. Бистиҥ аймакта мындый санааркадышту айалга боло берерде, эҥ ле озо јаан иш-јӱк бистиҥ врачтарга ла медишчилерге келижип јат. Бир кӱнде  тӱрген медболуштыҥ 5-7 кӧлӱктери Кош-Агаштаҥ Горно-Алтайсктӧӧн оору улус апарат. Бистиҥ тискинчилер, медиктер амырын билбей иштейт. Олор тыҥ ла албадангылайт.

Ончо оору улус республикан госпитальдарга јеттирилип турган болгон. Кичӱ изӱ айдыҥ 18-чи кӱнинеҥ ала симптом јок улусты айылдарында  эмдеер деп јакару келди. Ол база бистиҥ ижибиске јеҥилте болуп калды. Јаҥы табылган коронавирусный оорудаҥ башка бисте ӧскӧ дӧ ооруларга бастырган улустыҥ тоозы кӧп. Бис оорыган, кенек улуска ончо болушты јетиредис. Эмчилик иштеген аайыла ла иштеп јат, јаҥыс плановый иштер, ол тоодо  диспансеризация эдилбей  јат. Балдарга прививка салары кыска ӧйгӧ токтодылган болгон, је эмди педиатрлар улусты бирдеҥ алдыртып, прививкаларын салып ла јат. Не дезе, база бир башка оору баштала берердеҥ айабас.

Бу оору-јоболло кожо бистиҥ эмчиликтиҥ акча-манатла колбулу чыгымы коркышту тыҥ кӧптӧгӧн, ол ло оору улусты госпитальга јетирерге бис эмчиликтиҥ бир јылына тузаланар акчазын тузаланып салганыс. Онойдо ок текши чыгымга ӱзеери  4 миллион салковой акчага маскалар, перчаткалар, аҥылу медишчилердиҥ кийимин, дезинфицировать эдер суулар, эмдер алганыс.

Аймактыҥ ончо ФАП-тары тыҥыда чырмайып иштегилейт. Олор улус ортодо јартамалду иш ӧткӱрип, айлыныҥ ичин, бойлорын канайып чын дезинфицировать эдерине ӱредет. Бистиҥ медиктер ортодо COVID-19 оорула оорыган улус бар, је олор ончозы иште эмес, а билелеринеҥ југужып оорыгандар. Озо баштап бу оору јаҥыс ла Кош-Агаш јурттыҥ улузында болгон, эмди Тӧбӧлӧр, Жана-Аул, Тожоҥты јурттар база кожула берди.

РS.  Бу јаҥы табылган оору-јобол бисти ончобысты тӱҥейлеп салды. Ол оору улустыҥ ук-тӧзине де,  нациязына да, арга-чагына да кӧрбӧди. Кандый да јаман айалга болзо, Кижи болгон бийик адысты тӧмӧн тӱжӱрбей, Кижи болуп јӱрели. Чак келзе, албаты бирлик болзо, бой-бойлорын килеп јӱрзе, тӱбекти ӧдӱп барар. Бир сӧсти айдардаҥ озо, сананар керек. Сӧс кижини ӧлтӱрер, сӧс кижини кӧдӱрер деп тегиндӱ айдылбаган.

 

«Халявага» иженбегер:коронавирустаҥ страховканыҥ иштеер аайы…

Коронавирусла оорып тургандардыҥ тоозы там ла кӧптӧп турарда, улус бойыныҥ јӱрӱмин ле су-кадыгын коронавирусный инфекциядаҥ страховать этсин деген шӱӱлтелер рынокко чыгып келген.  Калганчы кӱндерде Кош-Агаш аймакта коронавирус тыҥ таркап турарда, јербойыныҥ улузы страховканыҥ акчазын аларга болуп, страховканыҥ јӧптӧжӱзин тургузып, бу оорула ӧнӧтийин југужат деген «дийттер» соцсетьтерде јарлалган.

Роспотребшиҥжӱ коронавирустаҥ страховка канай иштеп турганы јанынаҥ јартамал эдет.

«Ковидный» страховой полис јанынаҥ јӧптӧжӱни тургузары-тургуспазы кижиниҥ бойынаҥ камаанду. Роспотребшиҥжӱниҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ темдектегениле, улуска бу страховка канайып иштеп турганын билери јаан учурлу керек болуп јат.

«Озо ло баштап јартап јадыс: COVID-19 оору аайынча страховой полисле слер оорунаҥ эмдешти ӧдӱп болбозыгар. Россияда таҥынаҥ инфекционный стационарлар јок, оныҥ да учун эмдеш јӱк ле ОМС-тыҥ полиси аайынча ӧдӧр. Коронавирусный инфекциядаҥ слер государственный эмчиликте эмденереер.

Коронавирустаҥ страховка «несчастный случайдыҥ» полиси чилеп иштейт. Слердиҥ ооругар COVID деген оорулардыҥ бирӱзиниҥ вирусынаҥ улам болгоны јарталза, слерде финансовый јӧмӧлтӧни алар арга болор.

Страховой учурал дегенине јаан ајару эдер керек! Страховой компания слердиҥ ооругардыҥ тӱӱкизин сӱрекей лаптап туруп шиҥдеп кӧрӧлӧ, кажы учурал страховойго келижип эмезе келишпей турганын јӧптӧӧр.

Полистер бой-бойынаҥ страховой учуралдардыҥ тоозы ла страховой акчаныҥ кеми аайынча аҥыланат. Страховка 100 процент кеминде јӱк ле кижи божогон тушта тӧлӧлӧр.

Иштебеген кӱндер учун тӧлӧмир јӧптӧжӱде кӧргӱзилген страховой акчаныҥ 2-неҥ ала 20 процентке јетире кеминде тӧлӧлӧр. Јӧптӧжӱлердиҥ кӧбизиниҥ ээжилериле болзо, андый тӧлӧш кижиниҥ иштеер аргазы јок болгоныныҥ 21-чи кӱнинде, оныҥ соҥында ӧйдӧ эдилер.

Оорыган кижиниҥ оору-јоболы јеҥил аайыла ӧткӧн, иштеер аргазы јок болгоныныҥ ӧйи 14 кӱннеҥ кӧп эмес болзо, ол тушта страховой полис аайынча кандый да акча тӧлӧлбӧс.

Анайда ок страховка ол ло тарыйынча иштеп баштабай турганын ајаруга алар керек. Кезик страховой компаниялар полистиҥ активациязына ӱч кӱн, кезиги 15 кӱнге јетире берет».

Ӧрӧ айдылганынаҥ кӧрзӧ, јаҥы полисти алардаҥ озо, оныҥ айалгаларын јазап кычырып, шиҥдеп кӧрӧр, бастыра айалга-рисктерди ајаруга алар керек. «Бистиҥ шӱӱлтебисле болзо,  эҥ ле талдама арга-вариант кандый да куулгазын кирелте аларына акча салбай, оору болдыртпазыныҥ бастыра ээжи-некелтелерин бӱдӱргени болуп јат» — деп, Роспотребшиҥжӱ јетирет.

Эмилчи САНИНА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина