Алтайдын Чолмоны

Јуртыныҥ от-очогын, кӧстиҥ чогын корулаган эпши

18.06.2020

Алтай Республиканыҥ Врачебно-физкультурный диспансеринде иштеген Су-кадыктыҥ тӧс јери тӧзӧлип, ижин баштаганынаҥ ала бийик профессионалдар, тереҥ билгирлерлӱ ле јаан ченемелдӱ врачтар иштейт. Тургуза ӧйдӧ  ол Алтай Республиканыҥ «Медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» деп  адалып, ижин элбедип турган эмтир. Тӧс јерди баш врач Вера Федоровна Кучукова башкарат. Медицинаныҥ ишчилериниҥ байрамында тӧс јердиҥ јозокту иштӱ врачы керегинде бичиир јакылтала, ого кирдим.

Онойып, таныжалы:  бийик категориялу врач-офтальмолог, Су-кадыктыҥ отличниги Вера Ивановна Самыкова. Мынаҥ озо ол узак јылдардыҥ туркунына республикан эмчиликтиҥ офтальмология бӧлӱгинде озо тегин врач, оноҥ заведующийи болуп иштеген. Амыралтага чыгала, иштеҥкей эпши Су-кадыктыҥ тӧс јерине иштеерге барган.

Угы-тӧзи, чыккан-ӧскӧн јери

Вера Ивановна Ыраак Кӱнчыгышта Приморский крайдыҥ Кавалерский районыныҥ Зеркальное јуртында чыккан.  Оныҥ адазы хакас укту, энези куманды укту улус деп угала, бу улус ыраак талада канай таныжып, јурт тӧзӧгӧниле јилбиркедим. Вера Ивановнаныҥ куучыныла, Японияла јууныҥ кийнинде  Ыраак Кӱнчыгышта черӱчил кӧп частьтар турган. Вера Ивановнаныҥ хакас укту адазы, Иван Сергеевич Тумереков, ондо службазын ӧткӧн. Энезиниҥ, Елена Михайловна Сатлаеваныҥ, ада-энези Ыраак Кӱнчыгышта службазын ӧдӱп турган эки уулына кӧчӱп баргандар. Јӱрӱм токунай берерде, эки уулы Алтайына јанып келген. Ада-энези артып калган эмтир.

Вера школдыҥ кийнинде акаларын ээчий Алтайга келип,  мындагы медучилищеде ӱренген. Аказы Барнаулда политехнический институтты, эјези Горно-Алтайскта пединститутты божоткондор. «Мен Хакасияда адамныҥ тӧрӧӧндӧрин эки јыл кайра таап алгам, барып јӱргем. Адамныҥ чыккан-ӧскӧн, чыдаган јерлериле јорыктагам.  Олор мени быјыл база кычырып турулар, је эпидемияла колбой барып болорым та јок. Бу туштажуныҥ кийнинде менде адамла јолыккамдый сезим болгон»  – деп, Вера Ивановна кӧстӧри јашталып айдат.

Салымныҥ јолы – Каспага

1965 јылда  јиит кыс медучилищеге кирип ӱренген. Ӱредӱниҥ кийнинде ол Шабалин аймактыҥ Каспа јуртыныҥ фельдшерский пунктында иштеерге  барган. Амадузында ӱч јыл иштейле, оноҥ ары бийик ӱредӱге барары болгон. Ол тушта ӱч јыл иштеген кийнинде, бийик ӱредӱге алатан. Каспада ижи-тожыныҥ баштапкы ченемели керегинде Вера Ивановна мынайда куучындады:

– Каспа Шабалин јурттаҥ 45 километр ыраагында јурт. Медпункттыҥ туразы эски болгон, ондо Чендекова Маня деп санитаркала экӱ иштегенис. Јаан оору улусты тӧс јуртка јетиретен транспорт то јок, јакшы јол до јок болгон. Ырыс келишкенде, тракторло тартатаныс.

Јуукта меге бир ӱй кижи туштажып, Каспада иштееримде, кызын табарга болушканымды эзеткен, кызына эмди тӧртӧн јаш эмтир. Мениҥ санаама ол учурал јакшы кирет. Ол тушта ӱй улус балдарын айылында табатан. Мен ол айылга акушерствоныҥ бичигин тудунып бардым ла. Бичикте бала чыгары баштапкы, оноҥ экинчи ле оноҥ ары этап-бӧлӱктерле ӧдӧри айдылган. Је ӱй кижи бичиктезинеҥ чек башка, јастыра ла эдип туру ошкош. Мен бичиктӧӧн јӱгӱредим, ойто ӱй кижидӧӧн болодым… Ол кижи мениҥ маҥзаарганымды кӧрӱп айтты: «Сен сандыраба, мен бойым ла чыгарып аларым». Ол кижи бежинчи балазын тапкан болгон. Онойып, баштапкы баланы колго тудуп, кин эне болгон эдим.

Каспаныҥ јашӧскӱрими сӱреен јайалталу, иштеҥкей, ӧктӧм болгон. Јаҥыс Вениамин Тадинов кандый јаан јайалта болгон! Комсомолдор бис деп, кандый бир керекти баштаар, туружар. Артисттер деп, конкурстарда туружар. Москвага да јетире јӱргендерин слер билбей.

Вера Ивановна Каспада бир ле јыл иштеген. Бу јуртта ол салымын, јажына кожо отурар эжин, јаҥы тӧрӧӧндӧрин тапкан. Иштеҥкей, кеберкек ле шулмус кыс Каспада Самыковтордыҥ укту-тӧстӱ јуртына јарап, келин болуп кожулган.

Бийик ӱредӱниҥ кӱч ӧйи

Эш-нӧкӧри, Василий Тордоевич Самык, Горно-Алтайскта иштеген учун, јаҥы биле калага кӧчкӧн. Вера республикан эмчиликте иштеп, бийик ӱредӱ алар амадузын артырбаган. Ол билгирлерин орныктырып, ишмекчи јашӧскӱримниҥ школында бир јыл јӱрген. Оныла кожо Улаганда иштеген орус ӱӱрелери база ӱренген ле кожо 1978 јылда Алтайский государственный медицинский институтка киргендер.

«Мединституттыҥ преподавательдери бийик профессионалдар, јаан билгирлерлӱ улус болгон — деп, Вера Ивановна куучындайт. — Эки јылдыҥ кийнинде Эрик уулым чыгарда, бир јылга академ отпуск алгам.   Бир јылдаҥ ӱренип јӱреле, уулым оорый берерде, ойто ло  академге баргам. Экинчи катап ӱчинчи курска келеримде, албаска санангандар. Је мениҥ академ алган шылтактарым коомой ӱредӱдеҥ эмезин билип, ӱчинчи курска алгандар. Мен бийик стипендия аларга, онойдо ок институтта берип турган билгирлерге ӱзеери ӱредӱ аларга чырмайып, кычырар залдарга да барып, ӱренип туратам. Эмдиги ӧйдӧ мединституттыҥ преподаватели Александр Яковлевич Коломеец бистиҥ студенттердеҥ мени сурулап, јакшы студент болгон деп мактаган болуптыр.

Кожо ӱренген студенттер сӱреен нак ла јакшы улус болгон. Јуукта юбилейлӱ јажымда общежитиеде кожо јаткан ӱӱрелерим (бис эмдиге јетире колбу тудадыс) меге телефон согуп уткыгандар. «Тӧрт јыл слер мени азыраганаар учун јаан быйан!» – деп, акту кӱӱнимнеҥ айткам. Олор Барнаулда ла оноҥ ыраак јокто јаткан кыстар болгон. Олор меге удура айдышты: «Бис сенеҥ амадуга јӱткиирине, турумкай болорына ӱренгенис!»

Мениҥ эҥ артык ӱӱрем, Ольга, Барнаулда јаткан. Бир катап олордыҥ айылына барзам, Оляныҥ карган энези, энези ле сыйны кӧктӧнип отурдылар. Олор меге платье кӧктӧп турган эмтир, кажызы ла башка ижин эдет. Ол платьени мен узак ла кийген эдим.

«Меге јӱрӱмимде јаантайын ла јакшы улус туштап јат.  Каспада   биле тӧзӧгӧн тоомјылу јурттаҥ баштайла, кожо ӱренген, иштеген, эмдиги кожо иштеп јӱрген улуска јетире…» – деп, Вера Ивановна бу куучыныныҥ учында айтты.

Иш ле ойто ло ӱредӱ, ӱредӱ…

Мединститутты јеҥӱлӱ божодып, Вера Ивановна ресэмчиликтиҥ офтальмология бӧлӱгине иштеп келген. Ол тушта бу бӧлӱктиҥ заведующийи болуп баштапкы алтай врач ӱй кижи, атту-чуулу Тамара Андреевна Каташ иштеген. Оныҥ кийнинде заведующий  Юрий Васильевич Косарев болгон. Вера Ивановнаныҥ куучындаганыла, ол оноҥ озо Кош-Агаш аймактыҥ Јазатыр јуртында иштеген. Казах тилди јакшы билетен, Кош-Агашта кӧп најыларлу болгон. Калада иштеп турарда, олорло колбузын ӱспеген, ыраак аймактыҥ улузына улай ла болужып јӱретен. Вера Ивановна командировкаларда јӱргенде, оныҥ операция эткен улузына эмдиге туштап јат. Юрий Васильевичтиҥ иштеген ӧйинде медицина ичкери ӧзӱм алынган, операциялар эдери, темдектезе, кӧстиҥ искусственный чогыныҥ имплантын  тургузары јаҥы эп-аргала, јаҥы аппараттарла, ол тоодо микроскоптор ажыра эдери башталган.  Врачтарга јаҥы эп-аргаларга ӱренерге, билгирлерин улайын ла бийиктедерге келишкен.

Вера Ивановна кӧстиҥ ооруларыныҥ башка-башка ууламјыларыла ӱредӱлерди кӧп калалардагы озочыл иштӱ, ченемелдӱ клиникаларда ӧткӧн. Ол тоодо кӧстиҥ шыркаларын эмдеериниҥ јаҥы эп-аргаларына Москва-да кӧстиҥ ооруларыныҥ Гельмгольцтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдында  ӱренген. Новосибирскте кӧстиҥ микрохирургиязыныҥ клиниказында офтальмологияныҥ тӧзӧгӧлӧри јанынаҥ специализацияны тӧрт айга ӧдӱп, институттагы да некелтелердеҥ  кату некелтелӱ ченелте-экзамен ӧткӧн. Академик Святослав Николаевич Федоровтыҥ Москвада «Кӧстиҥ микрохирургиязы» деп МНТК-зында эки катап ӱредӱ ӧткӧн, микрохирургия ла кӧстиҥ чогыныҥ искусственный имплантады јанынаҥ. Красноярсктагы офтальмология клиникада офтальмологиялык болуш јетирерин тӧзӧӧрине ӱренген. Санкт-Петербургта, Новокузнецкте ле Барнаулда база ӱредӱлер, специализациялар ӧткӧн. Онойдо ок кайда ла озочыл ченемел, јаҥыртулар јанынаҥ конференцияларда турушкан. Барнаулда крайдыҥ офтальмологиялык эмчилигиле улайын колбу тударга келижет: кемди де операцияга јаттыргызар, консультация-шӱӱлте угар ла ӧскӧ дӧ туура салбас керектер јанынаҥ.

«Бистиҥ республикада кӧстиҥ оорулары јанынаҥ шиҥжӱлӱ иштер эдилген бе, олордыҥ тергеебистиҥ ар-бӱткениниҥ айалгазынаҥ, ук-тӧстӧҥ камаандузы шиҥжӱлелген бе?» деп суракка Вера Ивановна  мындый каруу берди.

— Алтайда кӧстиҥ ооруларын шиҥжӱлеер ишти Новокузнецкте врачтардыҥ квалификациязын бийиктедер институттыҥ јааны Анатолий Владимирович Колбаско ӧткӱрген. Ол јаан иш ӧткӱрип, кандидат диссертациязын корулаган. Ооруларды аймактарла, сӧӧктӧрлӧ шиҥжӱлеп, кан-ук ажыра энчиленип, таркап турганына база ајару салган. Кан-ук ажыра ӱйелерге таркап турган оорулар, темдектезе, кӧстиҥ сетчаткаларыныҥ, нервтериниҥ оорулары болгоны јарталган. Алтай улус сӧӧктӧрлӧ алыжарын чын јаратпай јат, ӧбӧкӧлӧрис не-немени тереҥжиде кӧргӧн эмей. Ондый бир сӧӧктӱлердиҥ, тӧрӧӧн уктардыҥ бириккени кан-укла таркап турган ооруларга экелип турганы јарт.

Јаҥы јерде иш

Кажы ла кижини кожо иштеп јӱрген улузынаҥ артык кем билер. Мен Медициналык профиликатиканыҥ тӧс јеринде болуп, ондогы ишчилерле  тушташтым.

Тӧс јердиҥ заведующийи Татьяна Николаевна Ередеева:

— Вера Ивановнаны мен јаштаҥ ала јакшы билерим. Ол  бистиҥ јеҥебис. Иштеҥкей, кандый ла ишти јакшы бӱдӱрерге чырмайар, јаан каруулу ишчи. Ол офтальмология бӧлӱктиҥ заведующийи болуп узак јылдарга иштеген. Юрий Васильевич Косаревле кожо ижинде инновациялар, јаҥыртулар тузаланып, чӱмдӱ ле кӱч операциялар эткен, канча кижиге кӧстиҥ чогын јандырган.

Бистиҥ тӧс јерге иштеерге беш јыл кайра келген. Аймактарла командировкаларда јурт јаткандардыҥ су-кадыгын шиҥдеер ишке сӱреен каруулу болуп јат. Ол улусты кыракы шиҥжӱлеп турганыныҥ ла тереҥ билгирлериниҥ шылтузында јаҥыс ла кӧстиҥ ооруларын илелеп турган эмес. Темдектезе, бир аймактыҥ  кижизиниҥ кӧстӧрин шиҥжӱлеп, ондо кату оору барына серемји эткен ле телефон согуп, оны ичкери јерлерде шиҥжӱлеери, диагноз чын болзо, операция эдери јанынаҥ јӧптӧшкӧн. Соҥында ол серемји чын болуп калган ла ол кижиге операция эдилген, ӱредӱчи кижи бойыныҥ ижин эмди бӱдӱрип јӱрет.

Вера Ивановна сӱреен јакшы, кӱндӱзек, казанчы эпши. Ол эжиле кожо эки бала азырап чыдаткан, бийик ӱредӱ берген. Эмди Вера Ивановна кӧп унуктарыныҥ сӱӱген ле олорды тыҥ кичееген карган энези. Вера Ивановнаныҥ столында садудаҥ алган курсак-тамак ас туштайт. Ол ончо курсакты билезиниҥ кажы ла кижизине јарамыкту этирте бойы сӱреен амтанду, ток ло јараш  азып, кайнадып ийет. Столго олорды толо салып, билезиниҥ де, кирген-чыккан айылчыларын да кӱндӱлеп отурар эпши. Садтагы иштери кайда… Јеҥебистиҥ нени ле этсе, кандый ла ишти бӱдӱрзе, чынык, јакшы эдери, јалкуурбазы бисти кайкадат. Байрам кӱнде Вера Ивановнадый врачтарга јабыс бажырып, јаан быйан айдар керек.

Тӧс јердиҥ тӧзӧмӧл-методикалык бӧлӱгиниҥ заведущийи Марина Владимировна Бештинова:

– Мен Вера Ивановнаныҥ бийик профессионал, јаан ченемелдӱ врач-офтальмолог болгонын кожо иштеп јакшы билдим. Шиҥжӱ ӧдӧргӧ, оорузын кӧргӱзерге кӱӱнзеген улус ого коркышту кӧп келип туру. Нениҥ учун дезе, врач-офтальмолог ло дезе, улус јӱк Вера Ивановнаны јолду эске алынат. Ол Тӧс јердиҥ ижи аайынча республикала командировкаларга айында 1-2 катаптаҥ јӱрет, улустыҥ су-кадыгын коркышту каруулу шиҥжӱлейт. Бир кӱнде 100-ке шыку улусты кӧрӱп јат. Кандый бир туура салбас учурал болгондо, тургуза ла оору кижини јаттыргызары, шиҥжӱлеери ле эмдеери јанынаҥ јӧптӧжип ийет. Вера Ивановна оору улусты эмдеери јанынаҥ клиникаларла јӱк јӧптӧжип койып турган эмес,  ол кижиге операция эдилип те калза,  оныҥ оноҥ арыгы јӱрӱмиле, су-кадыгыла јилбиркеп јӱрет. Мындый врачтардаҥ јаш ӱйениҥ врачтарына јозок алар керек.

***

Мен Вера Ивановнала эрмек-куучын ӧткӱреримде, ол телефонын улайын јанында тутканын ла кандый да кижи телефондоордо, оны поликлиникада шиҥжӱлеери керегинде јӧптӧшкӧнин айтканын угуп, оныҥ коллегаларыныҥ сӧстӧри санаама кирди…

Н. Бельчекова