Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Кобыга толо ак-боро мал келген…»

23.06.2020

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында Кан-Оозы аймактыҥ укту јылкы мал ӧскӱрген Јабагандагы заводынаҥ фронтко, окылу јетирӱлерле, јууда тузаланарга амадап белетеген 1,5 муҥ кире аттар аткарылган.

Бу завод 1931 јылда тӧзӧлгӧн лӧ СССР-дыҥ коруланар министерствозыныҥ башкартузына кирип, аҥылу, јуучыл ээжилерле иштеген предприятие болгон. Байла, оныҥ да учун ол керегинде јетирӱлер сӱрекей ас. Ол „Јылкы мал  ӧскӱрген 78-чи номерлӱ завод“ деп адалганын сананза, јууда тузаланар аттар ӧскӱрген мындый заводтор ороондо база да болгон. Олордо уур јуучыл јепселдерди тартар, мылтыктардыҥ јаан табыжынаҥ ӱркӱп чочыбас  ӱредӱлӱ аттар ӧскӱрген. Буденныйдыҥ болушчызы болгон Марков деген кижи иштиҥ чыҥдыйын шиҥжӱлеерге Јабагандагы заводко келип јӱргени керегинде јетирӱ Алтай Республиканыҥ архив-кӧмзӧзинде арткан.

Алтайдыҥ атту-чуулу аргачызы Аргымай Кульджинниҥ ӧскӱрген укту аттары кайда барганыла сонуркап, азыйда Јабаганныҥ совхозында ветврач болуп иштеген, Горно-Алтайсктагы ветстанцияны башкарган Валерий Саадакович Кичеевле куучындашкам. Аргымайдыҥ укту аттарын адазы Саадак Клерович КИЧЕЕВ јаш тужында јууныҥ јылдарында Јабаганныҥ мал ӧскӱрген заводында иштеген ӧйлӧрдӧ кӧргӧнин ле Новосибирск јаар айдаганын ол куучындаган. Саадак Клеровичтиҥ куучыны — тӱӱкибисти сӱрекей солун јетирӱлерле толтырып, јуу-чактыҥ коркышту ӧйлӧринде јерлештеристиҥ ат-нерелӱ ижин керелейт.

—Мениҥ адам Саадак Клерович Кичеев 1928 јылдыҥ кочкор айыныҥ 17-чи кӱнинде Јабаганда, Арынур кӧлдиҥ јанында, агаш айылда чыккан — деп, Валерий Саадакович куучындайт. —Оноҥ, Чакыр деген ӧзӧктӧ јурт Совет тӧзӧлӧрдӧ, бу јерге кӧчкӧн. 1931 јылда СССР-дыҥ коруланар министерствозыныҥ јылкы мал ӧскӱрген  Јабагандагы 78-чи номерлӱ заводы тӧзӧлӧрдӧ, алтайлар Экинур, Кырлык ла о. ӧ. јурттарга кӧчкӧн болтыр.

Адамныҥ энези Малташева Паапай, адазы Кичеев Келер деген улус болгон. Келер Кичеев 1-кы телекейлик јууда турушкан кижи, ол јууга 1916 јылда барган. Ол ӧйлӧрдӧ алтай улусты, орус тил билбес деп, Белоруссияда кӱрлер туттурган. Кышкыда сууга тӱжӱп, ӧкпӧзи оорыйла, ол јанып келген ле 1933 јылда јада калган.

Кожо јуртаган кижи божоп каларда, адамныҥ энези Јабаган кӧчкӧн. Адам Јабаганныҥ школында 1936 јылдаҥ ала 1942 јылга јетире ӱренген.  Јакшы ӱренген болор, ол ӧйлӧрдӧ школдо алган Мактулу грамота бисте эмдиге бар. 1943 јылда 6 классты божодоло, иштеп чыккан. Энези ӧскӧ кижиге барарда, кичинек балдарлу болгон. Барган кижизиниҥ ӧбӧкӧзи Озошев болгон, ол Ада-Тӧрӧл учун јууга барып, јанбаган.

Адамныҥ ишмекчи  јолы Шиберти ӧзӧктӧ башталган. Ол беелердеҥ айрып койгон сарбааларды азыраган. Энези тӱнде мал кабырып, «ночной табунщик» болуп иштеген.

Совхоз кӱнине јиирге 300 грамм калаш беретен. Энези уй туткан, ол уйдыҥ тӧрӧӧрин бис коркышту сакыйтаныс деп, адам куучындап туратан. Јасак аайынча, бир билеге бир ле уй тударга јараар болгон. Ого салган каландар јаан: 52 кг эт, 235 литр сӱт, 300 салковой акча табыштырар керек, ишјалдаҥ «подоходный» калан тудуп јат. Јылкычыныҥ ишјалы айына 200 салковой  болгон (1961 јылдаҥ ала ол 20 салковой боло берген).  „Заем“ деп туткан акча кайда. Колго 130 салковой акча келижер.

1940 јылда адамныҥ энезине, балдары оогош деп, јуртта суу тартар иш берген. Адам школдоҥ келеле, энезиниҥ ордына суу тартатан, суу апаратан јерлер – контора, школ, эмчилик, база јамылулардыҥ айылдары. Атка јеккен абрада 40 сабат суу кирер агаш бочко. Ого сууны сабатла агын суудаҥ тажып урар керек. Анчада ла кышкыда кӱч болотон: тошты ойып, сууны аларга, тажып урарга. Јамылу улуска сууны айылына кийдире колло тажыыр керек…

Јууныҥ кӱч ӧйлӧринде энезиниҥ балдары корогон. Эртен тура 6 сааттаҥ ала тӱнниҥ 10 саадына јетире улалган ишке чыдашпай, арыганына тӱште уйкуга бастырып, энези јыгылып калатанын адам эске алып тура-тан. Курсак та коомой ине.

Јабаганда совхозты тӧзӧӧр ӧйлӧрдӧ Кеҥидеҥ Аргымай Кульджинниҥ малыла озо баштап 200 јылкы мал экелген. Оноҥ Кеҥидеҥ база мал келген ле улустаҥ аттар јууган. Јууныҥ учына јетире совхозто јылкы малдыҥ тоозы 10 муҥга једе берген. 70 бригада бол-гон деп, адам айдар. Бир бригадада – 100-150 мал. Кӱскиде айгырларды айрып, малды кожуп ийер.

Адам Јаш Бадин деген кижиниҥ бригадазында «ночной табунщик» болгон эмтир. Бир бригаданыҥ малын эки јылкычы тӱни-тӱжи кабырып јат. Бригаданы бригадир башкарып јат, ол мал кабырбас, улус канайда иштегенин кӧрӧр. Ӱч-тӧрт бригаданыҥ бажында „смотрительдер“ деген улус туруп јат. Олор јакшы атту, мылтыкту јӱрер, база улустыҥ ижин шиҥдеп-ширтеп кӧргӧн улус. Јабаганда јуу ӧйинде «смотритель» болуп Алтыбай Сумин, Зоя Шатина,  Јеен Тайтыков, Былый Койдоноров, Эчен Сурусманов, Федор Чулунов, И. И. Жуков, Семен Чуликов ло ӧскӧ дӧ улус иштеген, кӧбизи јуудаҥ келген фронтовиктер.

Јылкы ӧскӱрген заводто эҥ јаан јамылу кижи – директор, оны ээчиде парторг, начкон (начальник конной части, эмдигизиле, баш зоотехник болор), ветврач, смотрительдер, рабочком. Мал кабырган јерге начкон эмезе смотритель, ӧскӧ дӧ јамылу келзе, тура јӱгӱреле: «Товарищ начкон! Бригада Бадина Јаш, 150 голов лошадей. Все хорошо. Докладывает табунщик Кичеев» — деп айдар керек болгонын адам эске алатан.

Заводтыҥ 70 бригадазы кобылар сайын турган. Улус чӧбрӧлӧ јапкан агаш айылдарда јаткан. Кийими тере тон, јаргак штан. Кышкыда ол тонды ла штанды кондыра  соокко чыгарып койор, эртен тура бийдин кактап, кийип алар. Мылча деген неме кезик ле јерлерде, кажы ла кобыда кайдаҥ келзин.

Сарбаалар кабырып турар ӧйдӧ адам 13 јашту болгон. Јаскыда сууга айдап сугарар. Кандык айда кар кайылза, шыра деген неме мында: арык јаш мал суу ичип јадала, јыгылар. Ӧлгӧлӧктӧ, оны суудаҥ чыгара тартар керек.  Ол ӧйлӧрдӧ  сууга да тӱжӱп ӧлгӧн  мал учун јаргылап, айдуга апаратан. Адам Садучин Гриш деп уулла кожо иштеген. (Ол кижиниҥ уулдары Садучиндер, Кан-Оозында эмди ле јуртап јат). Уулчактар тыш кийимин, ӧдӱгин меҥдей-шиҥдей уштуп, тошту сууга кирип, сарбааны јаратка чыгара тартар. Оноҥ бирӱзи јылынып-кургадынарга јӱгӱрер, бирӱзи сарбааларды кабырар, кийнинеҥ экинчизи барып кургадынар деп, адам куучындайтан.

1942 јылда, јаскыда, адамды Адаткан деп ӧзӧктӧ Бадин Јаш деген кижиниҥ бригадазына мал кабырарга ийген. Кожо иштеген уулдар Эртей Кундуев, Кару Наев. Кыштыҥ тӱнине, аттаҥ тӱшпей, малды кабырар керек болгон. Мал обоодо ӧлӧҥгӧ кирзе, мойныҥа салар эмезе јаргыга берер. Јылкычылар малын селижип кӧрӧтӧн, бирӱзи кабыруда малды атту айланып јортып јӱрзе, экинчизи от одырып, шуурган-салкын болзо, отты учурбазын деп јанында каруулдап отурар деп, адам айдатан. Карды казала, ого кирип, јылынып та турган учуралдар ас эмес болгон. Кийим уйан, эски ине, јаҥыс кат чамчаныҥ ӱстине кийген эски тон, јаргак штан…

Оноҥ адамды, эмеш кӱчтӱ деп, конюшняда малга ӧлӧҥ тартсын деп јакару келген. «Јылу јерге конотон эмтирим деп мениҥ сӱӱнгеним коркышту…» – деп, адам айдар. Ӧлӧҥ тартып, оныла кожо Јоргомой (Николай) Бултаков деп уул иштеген.

«Кышкыда таҥ јарып ла келзе, аттарды комуттап, азыралда турган айгырларга 7 км ыраакта  Кичинек Сары кобы деген јердеҥ ӧлӧҥ тартарыс.  Бир кижиде эки чанакту ат. Ӧлӧҥди чанактарга колло салып, јетирип турганча, тал-тӱш боло берер. Ажанарга 300 грамм калаш берип јат. Оноҥ эҥирге јетире база бир катап барып келерис. Мынайда тӱжине 8 чанак ӧлӧҥ тартылар. Олорды сеновалга обоолоор керек, оноҥ аттардыҥ комуттарын алып, азырап турганча, караҥуй тӱн боло берер. Эҥирде куру чай ичериҥ. Клапту турада уйуктап болбой, тӱниле тырманарыҥ…»— деп, адам куучындайтан.

Јуу ӧйинде кыштар сӱрекей кату, јаан сооктор болуп туратан эмтир. Бир катап кышкыда адама Јабаганга, Јабаган-Бажына, ыраагы 10 км јерге, аш апарзын деген јакылта болгон. Ашты уруп алзаҥ, јолой кайда да кирерге јарабас, смотрительдер кӧрӱп јат. Јабаганга тӱжеле, оноҥ 40 градус соокто Јабаган-Бажына једип турганча, адамныҥ эки јаагы ӱжӱп калган. Эки јаакты таҥып алып иштеерге келишкен. Кӧргӧн болзо, аттарды кӱнине ӱч катап азырап турган эмтир: 2 кг сула, морковь, кайнаткан јымыртка берип турган. Улуска дезе бир ууш сула аларга јарабас!  Јаҥ кату болгон.

Јабаганда Чачак Тобошев деген кижи јаткан, ӱйи Јинјиш. Ол кижиниҥ карындажы  Бозу деп уул болгон. Ол уул эки карманына эки ууш аш сугуп экелеле, талкан эдип јиир деп турала туттуртып алган. Оны управляющий болгон Семен Игнатьевич Логинов тудуп алган. Ол уулды јаргылаган, эки јыл берген, ол уул ойто јанып келбеген.

Ол ӧйдӧ Јабаганда милиционер болгон Баштык Быкин деген кижи аш куурган (талканга) айылды каруулдап, тӱни-тӱжи базып јӱрер болгон.

Ол ӧйлӧрдӧ арка-тууда элик, сууда балык кӧп болгон. Је элик адар мылтык јок. Каа-јаа улуста бир катап адар алтай мылтык болгон. Совхозтыҥ јаандары, смотрительдер дезе карабин бешадар мылтыкту, эмдик јакшы аттарлу. Эликти адып алза, барып атка артып бер деп айдар, је качан да эт бербес. Јайгыда суудаҥ балыкты колло тудуп јийтен. Јамылулар уулчактарга балык туттуртар, бойлоры калаш, чочконыҥ јуузын, ӧскӧ дӧ курсакты јип ажанып отурар. Биске, балдарга, качан да бербейтен деп, адам куучындаар болгон…

Алтай кижи тӧрӧӧндӱ, је деремнедеҥ, бригададаҥ чыгар, туура базар арга јок болгон.

Адамныҥ энезиниҥ эјези Экинурда јаткан, база тӧрӧӧндӧр јок болгон. Ол Ӱтӱй Аларушкин деген кижиле јуртаган. Олордо Кӱндӱй ле Кичеекпей деген уулдар болгон. Кӱндӱй таайымда адазыныҥ бир адар алтай мылтыгы болгон. Ол кижи тӱнде келер, эликти адамдарга адып береле, ойто јӱре берер деп, адам айдатан. Оноҥ, јууныҥ кийнинде, адам кижи аларда, Кӱндӱй таайым колхозтоҥ бир кой алала экелген. Ол ӧйдӧ бу эдип болбос керек не, је сӱрекей эпчил, тӧрӧӧнзӧк кижи болгон. Ол койдыҥ тӧжиле той эткен, белкенчегиле белкенчек јетирген.

Беш-Ӧзӧктӧ адамныҥ адазыныҥ уйа јаҥыс карындажы Кырачы Малташев деп кижи јаткан. Ол кижи Тӱкейде эликти адала, адамдарга экелеле, ойто тӱнде јана беретен. Оноҥ ол кижи јууга барган. Јаҥ кату, иштеҥ айрылар арга јок, јаҥыс караҥуй тӱнде айрылар.

1944 јылдыҥ јайында ол фронтовик Пильтин Аднардыҥ бригадазында ӧлӧҥ обоологон. Кожо метчик болуп Владимир Мамрашев деп уул иштеген (оныҥ баркалары эмди Горно-Алтайскта јадып јат). 15-16 јашту уулчактар. «Бригадир барып элик адар, оноҥ суп азар. Кере тӱжине иш јаҥыс караҥуй кирзе токтоп јат. Арыйла, айруушты тудуп болбой јыгылып турарыс. Нормаҥды бӱдӱрип ийзеҥ, эки порция суп, 50 грамм мӧт берер. Бир метчик 50 центнер, эки кижи 100 центнер ӧлӧҥ обоолоор учурлу. Смотрительдер канай иштеп турганын кӧрӱп туруп јат, амыраар арга јок» — деп, адам куучындап туратан.

1943 јылдыҥ сыгын айында Новосибирскке, Коченево деген станцияга 25 мал јетирер јакару келген. Адамла кожо Киржек Чечееков деп уул барган (кий-нинде ол Оро јуртта скотник болуп иштеген). Олорды баштаарга, Новосибирсктеҥ Семен Шарапов деген карган орус келген. Ол абралу атту барган. Абрада тус, курсак, кийим, аш болгон. Совхоз азык эдип бир кой берген. Чӧл јерлерди ӧдӧргӧ кӱч болгон, эбире аш ӧскӧн јалаҥдар, тӱниле уйуктабай, малды селижип каруулдап баргандар.

«Мынайып Новосибирскке 18 кӱнге јеткенис, оноҥ Коченево станцияга јетире 85 км јол ӧдӱп, малысты табыштырганыс. Новосибирск городтыҥ ичиле малды айдаарга коркышту кӱч болгон» — деп, адам куучындаган.

Јанар тушта эки уулды Новосибирск-Бийск поездке отургузып ийгендер. Бийскте Јабаганныҥ базазы болгон. Курсак божогон, јиир неме јок. Анайып турганча, ырыс болуп, Јабаганнаҥ машина келген. Ол машина јолой Кеҥиниҥ ары јанына сынып калган. Оноҥ ары јойу баскандар. Коркобыга конордо, бир карган орус јаанак јолго эки картошко берген. Оны бир эмештеҥ јип, Јабаганга јеткенис деп, адам куучындаган. Бийсктеҥ ажанбай, суу ичип, 3 кӱнге келген болтыр.

1945 јылдыҥ ӱлӱрген айында база ла Новосибирск јаар мал айдаар јакару келген. Јуу божогон, мал айдаш токтогон ӧй. Кӧрӧр болзо, Аргымай Кульджинниҥ малын Јоло-Кеҥидеҥ калганчызын јууп экелген ошкош. Заводтыҥ тӧс фермазы Јабаган-Бажында болгон. Малды Јабаган-Бажына экелеле, бир кобыга токтодып ийген. Бастыра ак-боро мал, кулундары бастыра ак, ӧскӧ ӧҥдӱзи каа-јаа ла. Ол мал бир кобыга толо берген. Кӧрӱп турзаҥ, ӧкпӧӧрип, тыныжыҥ буулып турар деп, адам куучындаган.

Оноҥ ол малды бескелеген. Беелер кӧп сабазы 500 кг, кезиги 600 кг једип турган (адам кийнинде зооветтехникум божодоло, фермада зоотехник болуп иштеген, ол јастыра айтпаган).

200-теҥ ажыра бу малды Новосибирсктӧӧн беш кижи айдап апарган: бригадири Аднар Пильтин, Саадак Кичеев, Шалба Епишкин, Мария Чичинова, Кара Койдонорова (бу улустыҥ балдары ӱзе Јабаганда јадып јат). Малды јетирер јерине 15 кӱнге апарган. Ӱлӱрген айдыҥ учы, соок, јут-јулакай кӱндер турган, кар јааган. Је 17 јашту улус ол ӧйдӧ јаан улус деп чотолотон.

Кожо рабочком болгон Сергей Ильич Попов абралу барган. Аргымайдыҥ укту малын, туура апарбазын деп, тыҥ каруулдаган ошкош. Једип барарда, олорды сакып турган эмтир. Тӱнде каруулчыктарлу јер чеденге кондырган. Малчылар мылчага кирген, конотон бир кыпту тура берген.

Бу апарган малды укту јылкы мал ӧскӱрген 66 номерлӱ Легостаевский заводко табыштырган.

Кийнинде Советский Союз аҥтарыларда, 1994-1998 јылдарда, аттыҥ заводын приватизировать эдерде, укту малды јанында турган Маслянинский племенной конезаводко табыштырып берген эмтир…

Јууныҥ кийниндеги јылдарда Јабаганныҥ заводында аттардыҥ тоозы кезем астап, онойдо ло орныкпаган. Укту јылкы мал ӧскӱрери, оны кичеери ле азыраары чӱмдӱ ле чыгымы јаан иш. Ороондо јууныҥ шыркаларын јазып, тӱреҥидеҥ чыгар јаан иштер турган. Укту мал ӧскӱрер Јабагандагы завод 1953  јылда ижин токтоткон, совхозто мал ижиниҥ тӧс ууламјызы кой ӧскӱрери боло берген.

1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 24-чи кӱнинде Москваныҥ Кызыл тепсеҥинде ӧткӧн Јеҥӱниҥ парадында СССР-дыҥ эки катап Геройы маршал  К. К. Рокоссовский Кеҥидеҥ апарган айгырды минип, парадты баштаганын, СССР-дыҥ тӧрт катап Геройы маршал Г. К. Жуков дезе Јеҥӱниҥ парадын база Алтайдаҥ апарган ак-боро атту уткыганын Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Горно-Алтайскта јуртаган Федор Конюхов деген кижи 2012 јылда „Звезда Алтая“ газетте „На стороне правды“ деген бичимелинде бичиген эди. Ӧрӧкӧн эзен јӱрерде, бу јетирӱлерди кайдаҥ алганын сурап укпаганыма бойыма ачынып јӱредим.

Јууныҥ туружаачыларыныҥ, „јууныҥ балдарыныҥ“ эске алыныштарын бойыныҥ ӧйинде јазап угуп, кичееп бичибегенис ачымчылу. Јууныҥ-чактыҥ кату јылдарында оогош балдар болгон улус эмди 80 јаштаҥ ашкан ла оноҥ до јаан јашту ӧрӧкӧндӧр. Олордыҥ да тоозы јылдаҥ јылга астайт. Је јаандарыныҥ айтканын уккан, ундыбай сананып јӱрген бала-барка ас эмес. Олорго, ол тоодо Валерий Саадакович Кичеевке, адазы керегинде куучыны учун быйан айдадыс.

Јуу токтогоны 75 јыл ӧткӧн. Је ол ӧйлӧрдӧ јӱрген, кызыл каныла, ачу териле ороонын олјочы фашисттердеҥ корып алган ӱйениҥ ачузы ла нерези качан да ундылбас.

Кӧмӱрчи Петешева

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина