Алтайдын Чолмоны

Санаада артканы самолет ошкош ӧтпӧк

23.06.2020

Кӱндӱлӱ редакция, мен бу бичимелимде кару энем Мария Давыдовна Мендешеваныҥ бала тужынаҥ алынган ла качан да ундулбас элестерди бичидим. Энебис ӧрӧкӧн 80 jашка jедип калган, ортобыста эзен-амыр отуры. Ол бастыра jӱрӱмине колхозто мал-аштыҥ эмчизи, онойдо ок управляющий болуп ак-чек иштеген.

Энебистиҥ јаш тужы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарына келишкен.

Ол ӱйениҥ балдарын «јууныҥ балдары» деп айдып, олорло оморкоп јӱредис.

Онойдо ок Тӧрӧлис Jеҥӱниҥ 75 jылдыгын темдектеп турар ӧйдӧ кӧгӱсте туулган ӱлгерлеримле таныштырадым. Карган ада, карган таай деп сӧстӧрди бу jажымда качан да айтпаган эдим. Је ондый ӱлгерлер чӱмдедим.

1945 jылдыҥ јазы. Jер полду кичинек турачак. Тураныҥ ичинде самтар jуурканныҥ алдына jаан оору келин онтоп jатты.  Келинниҥ оорыганы удай берген. Сары таҥ бозорып jарып келееткени jантык тураныҥ кӧзнӧгинеҥ иле билдире берди. Коштой уйуктап jаткан кызычагыныҥ тӱжӱп калган jуурканын jаап, Пастыктыҥ бажын карыкчылду санаа бийлеп ийди. Канчын jиит ӧйинде кижиге келгени, канча балазы ак-jарыктаҥ ыраап барганы, 7-8 баладаҥ  эки ле бала ак-jарыкта арткан. Эҥ оогожы бу кызычагыныҥ jӱрӱми-салымы кандый болор? Кӱч-торо jылдарды ӧдӱп болорыс па, jок по?

Кызычак уйку аразында куучынданып, jуурканын ача тебеле, ары баштанып уйуктай бергенин энези кӧрӱп, уур санаалардаҥ уйкузы чыкты. Пастык кызычагыныҥ  куучынданып jатканын угуп, ичи ачыды: олор бӱгӱн  ӱчинчи кӱн ооско курсак салбаган.  Пастык тӧжӧккӧ jатканы экинчи jыл барып  jат. Олор экӱни кире-чыга айылдаштары кичееп кӧрӱп турган. Кызы jаҥы ла беш jашту. Энелӱ-кыстуныҥ ак-jарыктыҥ ӱстинде чӱми jок jӱрӱми jерлештеринеҥ камаанду болгон. Айылдаштары бир кичинек курсак экелзе, экӱ ӱлежип jиир. Кӧп сабада Пастык балазын азыраар, капшай jылу кӱндер келетен болзо, коштой аркадаҥ маҥыр, кандык, саргай казып, бир кичинек курсакка jедине берер. Канайдар, jакшы jӱрген болзо, колхозко иштеп, нек-сакла азыранып jӱрер эдис деп сананып, улу тынды.

Давыд ӧбӧгӧни тирӱ бе, та кажы талада jӱрген, та качан jер-Алтайына jанып келер? Давыд jууга тӧртӧн бир jылда барала,  jаан  шыркалу jанып келген. Удабай ла, тӧртӧн эки jылда ойто алдырган, ол ло барала, суру jок jылыйган деп бичик келген. Jе Пастыктыҥ бӱдер кӱӱни jок. Санаазында эш-нӧкӧри Давыд кайда да тирӱ, удабас ла jанып келер деп, бойын мекелеп, ичинде  каран иженип jӱрген. Пастык jиит ӧйинде омок,  иштеҥкей келин болгон. Кандый иш этпеген. Эмеш бичикчи де, орустап та куучындап билер. Оныҥ да учун jерлештери бу омок келинди женсоветтиҥ jаанына кӧстӧгӧн. Оору-jоболго бастыртып, улустыҥ колын сакып, кызычагын да бойы азырап болбой jӱрерим деп кем билген. Корондузын  кемге айдар!

Марыс ойгонып, куру ичи калырап-кӱлӱреп jатканына чыдажып болбой, тӧжӧктӧҥ туруп, нени-нени таап jиирге айак салгыш јаар басты. Ондо не келер: айылдаштарыныҥ экелген бир кичинек жмыкты кажы алтайда jип салган. Бӱгӱн ӱчинчи кӱн, кем-кем келер болор бо, энелӱ-кыстуны азырап. Айак-казанды ӱзе кӧрди, ооско ло салар неме табылбады. Тышкары    чыгып, айылдар керийин дезе, ӧдӱк jок. Ӧдӱк атту неме туку кажы чакта jыртылып калган. Ӧдӱк jок базайын дезе, кар jетире кайылбаган. Кече ле тоҥып калган тоштыҥ учкур кырына будын кестирип алган. Канайдар, кӱн эмеш jылыганча, айылда отуратан эмтирим деп  сананды. Мынайып отурала, кече jуртта качы болуп иштеп турган Чымылчы аймактаҥ колында бӧскӧ ороп салган тудунчакту  келип  jатканы санаазына кирди. Айдарда,  бӱгӱн Чымылчыныҥ балдары Сырга ла Ӧлӧштӧй колында ӧтпӧктӱ ойноп келетен эмтир.

Бир эмеш ӧй ӧткӧн кирезинде jер полду jантык тураныҥ эжиги кайра ачылып, колында бир тилим ка-лажын тудунган Ӧлӧштӧй лӧ Сырга кӧрӱнди. Эжикти табышту jаап, Ӧлӧштӧй: «Сен, Марыс, качан-качан са-молет деп неме кӧргӧҥ бӧ?» — деп сурады. Марыстыҥ санаазыла, «самолёт» ол jӱк ле Ӧлӧштӧй лӧ Сырганыҥ колында ӧтпӧк. Марыс суракка каруу бергелекте, Сыр-га ла  Ӧлӧштӧй колында «самолётты» кӱӱледип, jер полду тураныҥ ичине учурта берди.

Кичинек кызычактыҥ ичи тыҥ табыштанып, ажанар кӱӱни оноҥ тыҥ келди. Кӧзине кӧрӱнип турган неме — балдардыҥ колында ӧтпӧк «самолет». Качан-качан кижи мындый ӧтпӧкти амзап кӧргӧй не  деп, ичиниҥ калыражына чыдажып болбой отурган Марыс бойында сананды. Ого jӱк оодыгы не тӱшпейт,  кандый мындый ӧтпӧк  «самолет» болгон.

Эки бала санаалары jеткенче ӧтпӧк «самолетты» учуртала, jаман jаҥыртыктыҥ ӱстинде кӱрежип баштады. Марыстыҥ эки кӧзи «самолетто»: качан ла оодылып-сынып тӱжер, бу кандый  мындый  «самолет».  Кудай!  Ажанар кӱӱни оноҥ тыҥ  келди. Jе  эки бала тойгончо ло ойногылайла,  jанар деп шыйдынгылай берди. Колдорында «самолетторын» кӱӱледип-шууладып,  эjелӱ-ийнилӱ эжик блаажып чыклады.

Марыс jаҥыртыктаҥ тура jӱгӱреле, балдардыҥ ойногон jаҥыртыктыҥ ӱстинеҥ «самолёт ӧтпӧктиҥ» оодыгын бедиреди. Качашкан чылап, бир де оодык  тӱшпеген.  Ол ӧтпӧктиҥ амтамы кандый не? Оны jип  кӧргӧн кижи деп, аштаганына чыдашпай, кызычак jабыс jантык jаҥыртыктыҥ кырына отурды. Ӧтпӧк кӧскӧ кӧрӱнип те турза, колго тудуп jип кӧргӧн эмес, ӧтпӧктиҥ амтамын кайдаҥ билзин. Марыстыҥ санаазыла, «Мениҥ адам качы болгон болзо, экелген калажын мен аштап jӱрген ончо балдарла кожо ӱлежип  jиир эдим». Jе ӧскӱс кичинек кызычактыҥ   санаазында адазы удабас ла jедип келер. Ол тушта тойгончо ло ӧтпӧкти jиир. Jантык туразыныҥ ичи де jылу болор эди. Мындый санаага бастыртып, энезиниҥ онтузын да укпай отурды. Энези кӧӧркий канайтсын, балазыныҥ аштап-суузап jӱргенин билип те отурза, нени берзин, аргазы  jокто.

Кичинек Марыстыҥ энези алты jыл тӧжӧккӧ jадала, уур оорудаҥ улам божогон. Байла, jуу-чактыҥ кӱч ӧйлӧри энезиниҥ jӱрӱмин тӱрген кыскарткан. Ӧскӱс кижи канайдар, кайда барар. Ырыс болуп, качы келин бойыныҥ айлына jаттыргызып алган. Ӧтпӧк ак калашты баштапкы ла катап бу айылдаҥ амзап турбай. Качы кижи кичинек  Марысты калаш быжырарга, тура  черетеерге,  кийим кӧктӧӧргӧ ӱредип туратан. Качы келинниҥ энези айылдарга jӱрген ӧскӱстиҥ jӱрӱмин оҥдоп, килеп туратан.

Марыс ажанган кийнинде айактарды jунала, калаш салган айакты уйуктап турган орынныҥ бажына салып алар, тӱнде улус уйуктап калза, оноҥ калаш алып jиир. Айылдыҥ ээзи билип те турза, нени де  айтпайтан. Кандый jакшы, јалакай, јымжак, килеҥкей улус болгон. Байла, аштаган-суузаган баланыҥ санаазында дезе ол  «ӧтпӧк самолёт» онойдо ло артып калган.

 

Карган адама

Кичинек тушта оҥдобойтом

«Карган ада» деген сӧстиҥ учурын.

Jылдар ӧткӧн — эмди оҥдодым

«Карган ада» деп сӧстиҥ эркетенин.

Кайран мениҥ карган  адам

Канду jууга барала,

Кайра jанып эбирип келбеген.

Кара башту уулчактарыныҥ

Карузып баштарын сыймабаган.

Канду jууга кирерде,

«Камчы сынду Алтайым» деп,

Кайра фашисттерди сӱрӱжип,

Кызыл канын ол тӧккӧн.

Темир октоҥ jалтанбай,

Тӧжин ичкери ол туткан.

«Тӧрӧлим, албатым, балдарым» — деп,

Jер-энени jастанып jыгылган.

 

Сыгыт ӱлгер

Кайда да кичинек алтай jуртта

Ӧскӱс балдар адазын jоктогон,

Эзен jанып келген адалар

Эбиjоксынып, кӧстӧрин jажырган.

«Канду jууныҥ чагы» деп,

Карган эмеген уур ӱшкӱрген.

Тул арткан jаш келин

Тулуҥын сыймап, балдарын мекелеген.

«Кандый ырыс jок мен!» – деп,

Карыгып ачу сананган.

Уулын jылыйткан эне 

Улу тынып, тӱштӱкти аjыктаган.

—Кайда да ондо, jердиҥ тӱбинде

Уулым эзен болор бо? — деп иженип сакыган

Кӧӧркий эне нени кӧрбӧгӧн?

Канду jууныҥ шыралу jӱрӱми.

Jаҥыс уулын jууга ӱйдежип,

Кайра jанарын энчикпей сакыган.

«Кайран уулым эзен ле jӱрзе,

Кайда барар колхозтыҥ ижи.

Кара бажы тирӱ ле болзо,

Кайдак оныҥ jаҥыс уйы».

Кӧӧркий энениҥ jеерен уйы

Кату jасты чыгып болбой,

Кыра сӱрӱп кӧдӱртип ӧлгӧн.

Jарманныҥ јуузы божозо,

Jонныҥ jӱрӱми jаранар эди.

—О-о-о јайла, кайран эжим! —

Кайда да ачу кыйгы угулган.

Jиит келин балдарын кучактап,

Айдынып болбой, ачу ыйлаган.

Э. ДЕЛДОШПОЕВА,

библиотекарь, Келей јурттаҥ