Сниффинг ол не, балдарга незиле јеткерлӱ?

23.06.2020

Токсикомания — алкоголизм ле наркомания ошкош оору. Балдарда бу оору кандый бир психоактивный веществоны јыткарарга тузаланган тушта башталат: јелим-клейди, бензинди, айыл-јурттыҥ (бытовой) газын ла о. ӧ. Сниффинг — токсикоманияныҥ бӱдӱмдериниҥ бирӱзи — бу учуралда јиит улус айыл-јурттыҥ газын јыткарат. Азыйда бензинниҥ пар-буузы эмезе клей јарлу болгон болзо, эмди кажы ла толыкта садылып турган зажигалкалардыҥ ла туристический баллондордыҥ ӧйи келген. Олордыҥ ичинде стандартный немелер болот — пропан, бутан, изобутан. Олорды тынары тегин ле кейди тынганындый јеҥил болот, тынган кижиниҥ рецепторлоры углекислый газтыҥ кӧп кемине реагировать эдет, је пропан-бутанга эмес. Оныҥ да учун кижи оны кӧп тынып алза, эди-каны ого буудак тургуспайт. Тынышла кижиниҥ ӧкпӧ-канына кирген газтар кислородтыҥ кемин астадат, јоголтот. Мынаҥ улам кижиниҥ меезинде гипоксия башталат — кислород једишпей барат.

Кезик балдар газты «јакшы кӱӱн-удовольствие» аларга тынып баштайт. Газты тузаланган тушта психоделичный эффекттер болор — кижи сагыжыла кайдаар да јӱре берет, фантазия, галлюцинация башталат. Мынаҥ улам кыска ӧйгӧ эйфория да болгодый. Газтаҥ улам кижи психологический јанынаҥ тыҥ камаанду боло берет. Айыл-јурттыҥ газы — психоактивный вещество, ол кижиниҥ меезине ол ло тарыйынча камаанын јетирет. Оны јакшы кӱӱн јетпей турган балдар тузаланат.

Бала андый не-немелерди јыткарып баштаганын ада-энелер канайып сезип ийер аргалу? Ајарыҥкай ада-энеге онызын сезип ийери кӱч неме эмес. Озо ло баштап, баланыҥ кийиминеҥ ле чачынаҥ веществоныҥ јыды тыҥ јытанар (јелимниҥ, ӧскӧ дӧ не-немелердиҥ јыды). Экинчизинде, баланыҥ јӱзи-чырайыныҥ ӧҥине ајару эдер керек: чырайы кызыл болзо, онызы газты тынып алганын керелейт.Ӱчинчизинде, кандый бир наркотический веществоны тузаланган соҥында кижиниҥ кӧзиниҥ зрачокторы јаандап калат. Газты тынып алган бала эзирик кижидий боло берет, је бойынаҥ аракы јытанбас.

Баланыҥ психический айалгазына база ајару эдер керек: слердиҥ балагар бодоп ло ӧйинеҥ ӧткӱре кӧӧрӧп турза, эмезе ачынчак боло берзе, эмезе тын јок боло берзе, онызы бала кандый бир наркотический веществоны тузаланганыныҥ темдеги болор аргалу.

Корондолыш-интоксикацияныҥ кийнинеҥ бала кузуп баштаар, бажы айланар — сагыжын ычкынганча јетире. Гипоксия соҥында качан да јакшы немеге экелбес. Керек дезе газты бир ле катап јыткарган болзо, ол нервный системага јаан каршузын јетирет — нейрондор ӧлӧт, кижи аайлу-башту сананар аргазын јылыйтат. Газты улай ла јыткарза, кижиниҥ меези ле психиказы ойто орныктырылбас.

Кижиниҥ эди-канына јаҥыс ла кислород јетпей турганы каршулу эмес: кажы ла зажигалкадагы газтар кижиниҥ тӧс нервный системазына база каршузын јетирет — канныҥ микроциркуляциязын бузуп ла клеткаларды ӧлтӱрип. Мынаҥ улам кижи божоп то калар аргалу. Ӧйинеҥ ӧткӱре јаан «дозаны» тузаланза, кижи тумачыланар, меезинде, ӧкпӧзинде отек башталар, кускунаҥ улам кижиниҥ тыныжы буулар. Оныҥ да учун јондык ишчилер зажигалкаларды ла газовый баллондорды балдарга садарын капшай кирелендирерин некейт.

Газ-немени тынган кийнинеҥ кӧп ӧй ӧткӧн соҥында бала газты тынганын-тынбаганын билип алары кӱчке келижет — тынган газтыҥ јыды јоголып калат. 11-15 јашту балдар школдо ӱредӱниҥ кийнинеҥ, кандый бир јерде јажынала, газты тынгылайт. Эмезе ада-энези айылында јок болзо. Је бу да учуралдарда баланыҥ газты тынганын-тынбаганын сезип ийер арга бар: бажы изӱ болот, јӱзи тижип, тумчыгы кызарып калат, оозыныҥ эриндериниҥ кырлары чамыркаган јӱрет, ӱни тунган боло берет ле о. ӧ. айалга-темдектер бар. Балада андый темдектер бар болгоны билдирзе, эмчиликке, врач-наркологко баштанарын качан да удатпагар. Эмчиликте балага толо кеминде медшиҥжӱ ӧткӱрилет, анализтер алылат, балдарла психолог иштейт. Бала кандый веществоны јыткарганы јарталбаза (эди-канынаҥ чыгып калза), ада-энезинеҥ јӧп алала, баланы учетко тургузып, аҥылу шиҥжӱге алып јат. Баланы кажы ла ай сайын кӧрӱп, анализтерин алып, оныла психолог иштейт. Психологтыҥ ижиниҥ учуры јаан. Балдар-токсикомандар кӧп лӧ сабазында депрессияныҥ, неврозтыҥ айалгазында болот.

Сагыжын ычкынып койгон баланыҥ јанында зажигалка эмезе газовый баллон јаткан болзо, баланы капшай ла ару кейге чыгарар керек. Оноҥ кижини белине јаттыргызып, кийимин божодо чечип, буттарын кӧдӱрип, тынарга нашатырный спиртти берер керек. Бала санаазына кире берзе, ого ол ло тарйын уйуктаарга бербес, амтамду койу чай ичтиртер керек.

Кӱндӱлӱ ада-энелер, балдарыгарды јаҥыс ла слер бойыгар аргадап алар аргалу! Балагар таҥкылабай, аракыдабай турганы кандый да чочыду чек јок болгонын керелебейт. Слердиҥ балагар јаантайын ајаруда болзын. Ол школдыҥ кийнинеҥ нени эдип турганын, оныҥ најылары кандый улус болгонын билип јӱрер керек. Газтыҥ јеткерлӱзин ого быжулай, газ јыткарганынаҥ улам кижи божогоны керегинде чокым темдек ажыра јартап беригер. Андый јартамалду иш слердиҥ балагарды кандый бир неме јыткарарынаҥ аргадап та алар аргалу.

И. КАРПОВА,

АР-дыҥ «Психиатрический эмчилик»

БУЗ-ыныҥ баш врачы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина