Алтайдын Чолмоны

Тӧс јасакка кийдирилген кубулталар

23.06.2020

Јаан изӱ айдыҥ баштапкы кӱнинде Россия Федерацияныҥ Конституциязына кубулталар кийдирерин јарадып турганы аайынча текшироссиялык 

      ӱнбериш ӧдӧр. Бӱгӱн бис газеттиҥ кычыраачыларын ороонныҥ Тӧс јасагына кандый кубулталар эдилип јатканыла таныштырып турус.

1. Билениҥ байлыктары

Биле — россияндардыҥ бастыразына шыдарына — тӧс байлык. Балдар — ороонныҥ государственный полити-казында баштапкы јерлердиҥ бирӱзинде туруп јат.

Конституцияга кийдирилетен кубулталар баланы јакшыга таскадар айалгалар тӧзӧӧр, Тӧрӧлин сӱӱрине ӱредер, јаан јашту улусты тоорына таскадар.

Кубулталар билениҥ јаҥжыккан байлыктарын чеберлейт: эр ле ӱй кижиниҥ алышканын, балдардыҥ јаан улусты тоогонын, билениҥ бир канча ӱйелериниҥ бой-бойына бӱдӱмјизин ле кичеемелин.

 

67.1-чи статья

„Балдар Россияныҥ государственный политиказында учурлу ууламјы болуп јат. Государство балдардыҥ кӧгӱс-санаазын бийиктедерине, олордыҥ нравственный, интеллектуальный, физический таскадузын кӧдӱрерине,  јаан јаштуларды тооп, тӧрӧлчи кӱӱндӱ улус  болуп ӧзӧрине јарамыкту айалгалар тӧзӧйт. Государство биледеги таскадуга јаан учур берип, ада-энениҥ ајарузы јок арткан балдарды кичееп, ада-энелердиҥ молјуларын бойына алынат“.

72-чи статья

„Россия Федерацияныҥ ла Россия Федерацияныҥ субъегиниҥ молјуларына билени корулаарыныҥ, энеликтиҥ, адалардыҥ ла балдардыҥ; эр ле ӱй кижиниҥ биригип, биле тӧзӧгӧн институдын корулайтан, балдардыҥ биледеги таскадузына јакшынак айалгалар тӧзӧйтӧн, анайда ок јажы эр кемине јеткен јиит улуска ада-энелерине болужып јӱретен молјуларды бӱдӱрерин јеткилдейтен сурактар кирип јат…“.

114-чи статья

„Россия Федерацияныҥ башкарузы… Россия Федерацияда бирлик социальный политиканы мындый ууламјыларда ӧткӱрерин јеткилдеп јат… билени јӧмӧӧринде, тыҥыдарында ла корулаарында, билениҥ јаҥжыккан байлыктарын чеберлееринде…“.

 

2. Иштеген кижини корулаар

Иштеген кижи — бойыныҥ билезиниҥ ле бастыра ороонныҥ куйагы.

Кийдирилип јаткан кубулталар аайынча кижиниҥ алып турган ишјалы прожиточный минимумда темдектелген кеминеҥ јабыс эмес болор учурлу, социальный страхование база кыйалтазы јогынаҥ болоры быжулалат. Государство кижиниҥ кӱӱн-табын корулаар ла иштеген кижиниҥ тоомјызын јеткилдеер.

 

75-чи статья

Россия Федерация кижиниҥ ижин баалап, оныҥ тап-эриктерин корулаарын јеткилдейт. Государство кижиге прожиточный минимумныҥ кеминеҥ јабыс эмес минимальный ишјалды тӧлӧӧрине молјонот.

75.1-чи статья

„Россия Федерацияда… граждандардыҥ достоинствозы ла иштеген кижиниҥ тоомјызы корулалары быжулалат…“.

114-чи статья

„Россия Федерацияныҥ башкарузы: …иштиҥ бӧлӱгинде ле оныла кӧнӱ колбулу керектерде социальный партнерство деген принциптерди бӱдӱрерин јеткилдейт“.

 

3. Јонјӱрӱмдик молјулар

Государство эдилип турган јонјӱрӱмдик болуштыҥ кеминиҥ ле јаантайынгы јеткилдештиҥ бир де бӱдӱми эко-номический кызалаҥга ла ӧскӧ дӧ косколоҥдорго алдырышпас деп быжулайт.

Олор пенсиялардыҥ индексацияларына (јылда бир катаптаҥ ас эмес), јонјӱрӱмидк пенсияларга ла ӧскӧ дӧ јонјӱрӱмдик тӧлӧмирлерге келижип јат. Граждандарга ууламјылу социальный болуш јетирери база быжулалат. Кенек улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јарандырары аайынча иштер темдектелет, олордыҥ ары-бери јӱрер аргалары оҥдолор. Россияныҥ кажы ла кижизи ол корулда болгонын билер, государство ого бастыра јӱрӱминде  болуш ла јӧмӧлтӧ јетирерине алаҥзыбас учурлу.

 

75-чи статья

„Россия Федерацияда граждандарды пенсияла јеткилдеер система текши, чындык ла ӱйелердиҥ бой-бойлоры ортодо ӧмӧ-јӧмӧ болгон ачык айалгаларда тӧзӧлӧт, оныҥ чокым ижи јеткилделет, анайда ок федерал јасак аайынча пенсиялардыҥ индексациязы јылда бир катаптаҥ ас эмес ӧдӧт“.

„Россия Федерацияда федерал јасак аайынча социальный страхование кыйалтазы јогынаҥ ӧткӱрилери, граждандарга ууламјылу социальный јӧмӧлтӧ эдилери, социальный пособиелердиҥ ле  социальный тӧлӧмирлердиҥ индексациязы болоры  быжулалат“.

 

4. Кажыгарга ла чыҥдый, јарамыкту медјеткилдеш

Кажы ла россиянин јаткан јеринеҥ камааны јогынаҥ чыҥдый ла јарамыкту медболуш алар учурлу.

Ого ајаруны јаҥныҥ бастыра бӧлӱктери эдер учурлу: федерал кеминеҥ ала тергеелик ле јербойында бойын бойы башкарынар башкартуларга јетире.

 

72-чи статья

„Россия Федерацияныҥ ла Россия Федерацияныҥ субъекттериниҥ кожо ӧткӱрип јаткан ижине …чыҥдый ла јарамыкту медболуш јетирерин јеткилдеери, общественный су-кадыкты чеберлеери ле оны тыҥыдары, су-кадык јӱрӱм јӱрер айалгалар тӧзӧӧри, граждандар бойлорыныҥ су-кадыгына ајарулу болуп, оны бӱдӱрериниҥ культуразын тӧзӧӧри кирет“.

132-чи статья

„Јербойында бойы бойын башкарынатан органдар… медболушты бойлорыныҥ чыдулары јеткенче јетирер“.

 

5. Јаҥда — јаҥыс ла тӧрӧлчи кӱӱндӱлер

Государственная служба — ол элдеҥ ле озо Россияныҥ эл-јонына иштеери.

Россияныҥ сайыт-чиновниктеринде ӧскӧ ороондордыҥ јилбӱлерине иштеер јаҥ јок, олордыҥ алдында Россияныҥ ӧзӱмин тыҥыдарынаҥ ла оныҥ эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарынаҥ ӧскӧ кандый да амадулар јок. Олорго эки гражданстволу болорго ло ӧскӧ ороондордыҥ банктарында счет ачарга јарабас. Мындый токтодулар бастыразына таркадылып јат: государствоныҥ бийик јамылузынаҥ ала јербойындагы сайыт-чиновниктерге јетире.

Бир кезек башкараачы ишчилерге ӧскӧ ороондордыҥ гражданствозын алары база токтодылат ол эмезе олорго ӧскӧ ороондордо јадарга јарабас; федерал јасактыҥ тургускан ээжилери аайынча олорго Россия Федерацияныҥ тыш јанында турган ӧскӧ ороондордыҥ банктарында счет ачарга ла олорды тузаланарга (вкладтар), акчаны, ӧскӧ дӧ средстволорды ла байлыктарды саларга јарабас.

 

Токтодулар мындый улуска эдилет:

Россия Федерацияныҥ субъекттериниҥ эҥ бийик јамылуларына, 77-чи статья;

Федерал государственный органдардыҥ башкараачыларына, 78-чи статья;

Россия Федерацияныҥ президентине, 81-чи статья;

Россия Федерацияныҥ сенаторлорына, 95-чи статья;

Государственный Думаныҥ депутаттарына, 97-чи статья;

Кижиниҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижиге, 103-чи статья;

Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председателине, Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчыларына, федерал министрлерге, бӱдӱреечи јаҥныҥ федерал органдарыныҥ ӧскӧ дӧ башкараачыларына, 110-чы статья;

Россия Федерацияныҥ јаргыларыныҥ јаргычыларына, 119-чы статья;

Прокурорлорго, 129-чы статья.

 

6. Кемнеҥ де камааны јок болоры ла ороонды бӱткӱлинче чеберлеп алары

Тӧс јасак государствоныҥ кемнеҥ де камааны јок болорын ла оны буспазын јеткилдеп алар некелтелерди Россияныҥ башкараачы јаҥыныҥ ижинде тӧс јерге тургузат.

Россияныҥ јерин јеерсип-јеектери аайынча мууканыштар болзо, оны болдыртпас. Тӱӱкилик чындыкты корыыры јеткилделет. Государственный органдар бистиҥ Конституцияга келишпес керектер этсе, оныҥ аайына Конституция аайынча јаргы чыгып јат.

 

67-чи статья

„Россия Федерация кемнеҥ де камааны јок болгонын ла ороонды буспазын јеткилдейт. Россия Федерацияныҥ јериниҥ (Россия Федерацияныҥ государственный гран-кыйузын коштой турган государстволорло делимитация, демаркация ла редемаркация эдер учуралдардаҥ ӧскӧ) кандый бир бӧлӱгин јоголтор ол эмезе андый керектерле колбулу умзаныштарды болдыртпас“.

67.1-чи статья

„Россия Федерация Тӧрӧлиниҥ коручылдарыныҥ эземин кереестейт, тӱӱкилик чындыкты корулаарын јеткилдейт. Албатыныҥ Тӧрӧлин корулаарында кӧргӱскен ат-нерезин јабызадарын болдыртпас“.

69-чы статья

„Россия Федерация гран ары јанында јаткан граждандарына олордыҥ тап-эриктерин, јилбӱлерин ле текшироссиялык культуралык идентичнозын чеберлеп аларына болужат ла коручыл болот“.

79.1-чи статья

„Россия Федерация телекейде амыр-энчӱ  болоры, јеткер болбозы, государстволор ло албатылар бой-бойлоры ортодо амыр-энчӱ јадары, ичбойындагы керектерине киришпези учун тартыжат“.

125-чи статья

„Россия Федерацияныҥ Конституционный јаргызы… федерал конституционный јасакла јӧптӧлгӧн ээжиле башкарынып, Россия Федерацияныҥ албатылар ортодогы јӧптӧжӱлериниҥ ээжилерине тӧзӧлгӧлӧнип, государстволор ортодо органдардыҥ Россия Федерацияныҥ Конституциязына келишпес јӧптӧрин бӱдӱргедий арга керегинде суракты аайлаштырат, анайда ок ӧскӧ ороонныҥ эмезе албатылар ортодо (государстволор ортодо) јаргыныҥ, ӧскӧ ороонныҥ эмезе албатылар ортодо третейский јаргыныҥ (арбитражтыҥ) Россия Федерацияга молјулар салган јӧптӧри Россия Федерацияныҥ публичный тап-эриктиҥ ээжилердиҥ тӧзӧлгӧлӧрине удурлаш болзо,  аайлаштырып јат».

 

7. Стабильность ло ичкери ӧзӱм

Тургузылган системаны буспай государственный јаҥныҥ институттар ортодогы чыдуларды ӱлештирери. Государственный јаҥныҥ органдары ла јербойында бойы башкарынып јаткан тӧзӧлмӧлӧр алдында турган задачаларды граждандардыҥ јилбӱлерине келиштире ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрер аргалу.

Государственный Думаныҥ ла Федерация Советтиҥ чыдулары бийиктеп јат. Россияныҥ парламентиниҥ ӱстиги ле тӧмӧнги палаталары башкаруны тӧзӧӧринде ле ийде-кӱчтӱ органдардыҥ башкараачыларын тударында туружар. Јаҥныҥ органдарын тударында „эки тӱлкӱӱрдиҥ“ эп-аргазын тузаланганы јаҥдагы балансты тыҥыдарга болужар.

 

81-чи статья

„3¹. Россия Федерацияныҥ Конституциязыныҥ 81-чи статьязыныҥ 3-чи бӧлӱгиниҥ бир кижи Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ јамызында канча катап ӧйдиҥ туркунына болорыныҥ тоозын кирелендирип турган ээжизи Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ јамызында болгон ло (эмезе) болуп турган кижиге келижет, келиштирте кирелендириштерди Россия Федерацияныҥ Конституцияга кийдирер тушта бу јамыда болгон ӧйи чотко албастаҥ ла ол кижиге Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ јамызында бу ээжиде айдылган ӧйдиҥ туркунына болгодый арга берет».

83-чи статья

„Россия Федерацияныҥ президенти:

е⁵) Россия Федерацияныҥ Государственный Соведин ороондо публичный јаҥды ӧмӧ-јӧмӧ лӧ бир аай иштедер, Россия Федерацияныҥ ичбойындагы ла тыш јанындагы политиказыныҥ, государствоныҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ тӧс ууламјыларын чокумдаар амадула тӧзӧп јат.

ж) Россия Федерацияныҥ Јеткер болбозын јеткилдеер Соведин ол национальный јилбӱлерди, таҥынаҥ кижиниҥ, обществоныҥ ла государствоныҥ јеткер болбозын јеткилдеер чыдуларын бӱдӱрерине государствоныҥ башкараачызына болушту орган деп тӧзӧп јат…“.

102-чи статья, 1-кы бӧлӱк

„Федерация Совединиҥ чыдуларына кирип јат:

з) Россия Федерацияныҥ президентиниҥ Россия Федерацияныҥ Генеральный прокурорыныҥ јамызына, Россия Федерацияныҥ Генеральный прокурорыныҥ ордынчыларына, Россия Федерацияныҥ субъекттериниҥ прокурорлорыныҥ ижине адаган кандидатуралар аайынча консультациялар ӧткӱрери.

к) Россия Федерацияныҥ президентиниҥ федерал органдардыҥ бӱдӱреечи јаҥдарыныҥ коруланарыныҥ, государствоныҥ јеткер болдыртпазын јеткилдеериниҥ, ичбойындагы керектериниҥ, юстицияныҥ, ӧскӧ ороондорло керектериниҥ, кенейте болотон јеткерлӱ айалгалардыҥ, обществоныҥ амыр-энчӱзин јеткилдеер сурактарла иштеп турган башкараачыларды (ол тоодо федерал минстрлерди),  тударга адаган кандитатуралары аайынча консультациялар ӧткӱрери.

л) Россия Федерацияныҥ президентиниҥ шӱӱлтези аайынча …Россия Федерацияныҥ Конституционный Јаргызыныҥ јаргчыларыныҥ, …Россия Федерацияныҥ Ӱстиги Јаргызыныҥ  јаргычыларыныҥ, … кассационный ла апелляционный јаргылардыҥ јаргычыларыныҥ ижин токтодоры….“.

103-чи статья, 1-кы бӧлӱк

„Государственный Думаныҥ чыдуларына кирип јат: а) Россия Федерацияныҥ президентиниҥ шӱӱлтези аайынча Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ кандидатуразын јӧптӧӧри; а1) Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ шӱӱлтези аайынча Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчыларыныҥ кандидатураларын ла федерал министрлерди јӧптӧӧри…; г1) јылдыҥ сайын Россия Федерацияныҥ Тӧс банкыныҥ отчетторын угары…“.

103¹ -чи статья

„Федерация Совет ле Государственный Дума парламентский шиҥжӱ ӧткӱрер аргалу. Олор анайда ок берилген чыдулар аайынча государственный органдардыҥ ла јербойында бойын бойы башкарынып турган тӧзӧлмӧлӧрдиҥ башкараачыларына парламентский некелте-запростор аткарар аргалу….“.

 

8. Ар-бӱткенниҥ байлыктарын чеберлеп алар

Россия —  јериле, ар-бӱткениле, аҥ-кужыла бай сӱрекей јаан ороон!

Кубулталар башкаруга Россияныҥ ар-бӱткенин чеберлеп алар, экологияны киртитпес, оныҥ ӧскӧлӧрине тӱҥей эмес биологиляк байлыктарын корулап алары аайынча иштер ӧткӱрерин некейт. Мынаҥ ӧскӧ Конституцияда экологиялык јанынаҥ ӱредӱге јаан ајару эдилет.

 

114-чи статья

„Россия Федерацияныҥ башкарузы: …эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарына ууламјылалган иштерди бӱдӱрет, айландыра турган ар-бӱткенге салтар болбозын јеткилдейт, ороонныҥ ар-бӱткен ле биология аайынча кӧп јӱзӱндӱ байлыктарын чеберлейт… граждандарга экологиялык јанынаҥ ӱредӱ ӧткӱрер, экологиялык культура јанынаҥ таскадар айалгалар тӧзӧйт“.

 

9. Тындулар учун каруулу болоры

Су-кадык общество улустыҥ најызы болгон тындуларга чебер болгонынаҥ башталат. Тындуларга  килеҥкей болор культураны тӧзӧӧри сӱрекей учурлу, олорго казыр болорын болдыртпас керек.

Тындуларга каруулу болоры Конституцияга база кийдирилер.

 

114-чи статья

„Росссия Федерацияныҥ башкарузы: …ууламјылалган иштер ӧткӱрет… обществодо тындуларга каруулу болорына ууландырылган иштерди тӧзӧйт…“.

 

10. Волонтерлорды ла НКО-ны јӧмӧӧри

Бистиҥ ороондо гражданский обществоныҥ јаҥы ӧзӱми бойыныҥ кӱӱниле болуш јетиреечилердиҥ институттарыла, волонтерлордыҥ эрчимдӱ кыймыгузыла јуук колбулу.

Волонтерлордыҥ кыймыгузы калганчы јылдарда российский обществоныҥ јаҥы моральный сӱр-темдеги болуп, бойлорыныҥ кӱӱниле болуш јетирер кыймыгуда јозокту керектердиҥ тоозына кожулган. Бойлорыныҥ кӱӱниле јакшы керектер эдерге кӱӱнзегендер кенек улуска болужат, јӱректериниҥ јылузын јаан јашту улуска ла балдарга берет, суулу кӧӧлмӧктӧрди арчыйт, агаштыҥ јаҥы чаалдарын отургузат.

Тӧс јасакка кийдирилип јаткан кубулталар башкаруны волонтерлорды ла НКО-ны јӧмӧӧрине молјойт, государственный политиканыҥ сурактарын бӱдӱрерге гражданский обществоныҥ учурын бийиктедет.

 

114-чи статья

„Россия Федерацияныҥ башкарузы: …гражданский обществоныҥ институттарын ол тоодо коммерческий эмес организацияларды јӧмӧӧри аайынча иштерди ӧткӱрет, олордыҥ государственный политиканы тӧзӧӧринде ле таркадарында туружатанын јеткилдейт, бойлорыныҥ кӱӱниле (волонтерский) быйанду керектер бӱдӱрип тургандарды јӧмӧӧри аайынча иштерди ӧткӱрет“.

 

11. Культураныҥ энчизин чеберлеери

Россияныҥ ийде-кӱчи — культуралардыҥ байлык јӱзӱндеринде, тӱӱкиде салылган государстволык бирликте.

Кубулталар албатылардыҥ культуразыныҥ аҥылуларын чеберлейт, культураныҥ энчизи бисте государствоныҥ корулында болгонын керелейт.

 

67¹ статья

„ Муҥјылдардыҥ тӱӱкизине курчаткан ла бирлик болгон Россия Федерация биске Кудайга бӱдериниҥ ле иженериниҥ энчизин артыргыскан ӧбӧкӧлӧристиҥ эземин чеберлеп, Российский государствоны ӧскӱрериниҥ јаҥжыгуларын буспай, бисте государственный бирлик тӧзӧлгӧн деп темдектейт“.

68-чи статья

„Орус тил Россия Федерацияныҥ бастыра јеринде государственный тил деп јарлалган. Ол государствоныҥ тӧзӧлгӧзинде турган ук-калыктыҥ тили болуп јат. Олор Россия Федерацияныҥ теҥ-тай тап-эриктӱ  кӧп укту албатыларыныҥ бирлигине кирет. Государство культураны чеберлейт ле корулайт“.

 

12. Россияныҥ билимин јӧмӧӧр

Государствоныҥ ла граждандардыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгалары билим-технологияныҥ ийдезинеҥ камаанду.

Кубулталар башкарудаҥ Россияныҥ билим-технологиязыныҥ ӧзӱмин ичкерледерин некейт. Государство информационный технологияларды тапташтырып ӧткӱрерин ле олорды тузаланар ӧйдӧ јеткер болдыртпазын јеткилдеер.

 

114-чи статья

„Россия Федерация …информационный технологияларды тузаланарын… информационный технологияларды ла цифровой данныйларды тузаланар ӧйдӧ таҥынаҥ кижиге, обществого ло государствого јеткер болдыртпазын јеткилдейт“.

114-чи статья

„Россия Федерацияныҥ башкарузы: …Россия Федерацияныҥ билим-технологический ӧзӱмине, оныҥ билим потенциалын чеберлеерине ле ӧскӱрерине государстволык јӧмӧлтӧ јетирет“.

Россия Федерацияныҥ Конституциязына кубулталар эдерин јарадар сурак аайынча текшироссиялык ӱнбериш

2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде Россия Федерацияныҥ Конституциязына кубулталар эдерин јарадар сурак аайынча текшироссиялык ӱнбериш ӧдӧр.

Ӱнбериш ӧдӧр ӧй Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ  „Россия Федерацияныҥ Конституциязына кубулталар эдерин јарадар сурак аайынча текшироссиялык ӱнберишти ӧткӧрер ӧйди темдектеери керегинде“ 354-чи номерлӱ Јарлыгыла темдектелген.

Ӱнбериш ӧткӱрип, ороонныҥ Тӧс јасагына эдилип јаткан куублталар керегинде Россияныҥ граждандарыныҥ санаа-кӱӱнин угар шӱӱлтени Россия Федерацияныҥ Президенти эткен.

Оноҥ озо, 2020 јылдыҥ тулаан айыныҥ 14-чи кӱнинде, Россия Федерацияныҥ Конституциязына кубулта эдери керегинде 1-кы номерӱ федерал конституциялык јасак јӧптӧлгӧн, ого келиштире текшироссиялык ӱнберишти белетеер ле ӧткӱрер чыдулар талдаачы камыстардыҥ системазына берилген. Бу ӧйдӧҥ ала Россияныҥ ЦИК-и ле Россия Федерацияныҥ субъекттериниҥ талдаачы  камыстары ӱнбериш ӧдӧтӧн кӱнге јетире белетеништӱ иштерди ууламјылу ӧткӱрет. Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ 2020 јылдыҥ тулаан айыныҥ 17-чи кӱнинде чыккан 188 номерлӱ Јарлыгыла ӱнберишти 2020 јылдыҥ кандык айыныҥ 22-чи кӱнинде ӧткӱрери темдектелген болгон.

Эпидемиялык кызалаҥ айалгала колбой граждандардыҥ су-кадыгына болгодый каршуларды кыйарга Президент ӱнбериш ӧдӧтӧн кӱнди кӧчӱрер шӱӱлтеге келген, ӱнберишке белетенер иштер дезе Россияныҥ талдаачы тӧс камызыныҥ јӧбиле удурумга токтодылган. Ӱнберишти ӧткӱрер јаҥы кӱн темдектелген кийнинде 2020 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 2-чи кӱнинде Тӧсизбирком текшироссиялык ӱнберишке белетенер ле оны ӧткӱрер иштерди орныктырган.

 

1. Ӱнберишти тӧзӧӧринде ле ӧткӱреринде тӧс учурлу керектер ле тургускан амадулар

Ӱнберишти ӧткӱреринде тӧс учурлу керек граждандардыҥ јӱрӱмин ле су-кадыгын корыырын јеткилдеери болуп јат. Мыны бӱдӱрерге ӱнбериштиҥ ончо туружаачыларына санитарно-эпидемиологиялык јеткер болдыртпазын јеткилдеер  ончо керектӱ иштер  эдилер.

Ӱнбериштиҥ тӧзӧӧчилериниҥ тӧс амадузы — ӱнбериштиҥ турулталары чындык ла легитимный болоры. Граждандарга ӱнин берерге эптӱ ле јеҥил болорын, ӱнбериш арга јеткенче ачык ле јарт болорын јеткилдеген ончо айалгалар тӧзӧлӧр, јондыктыҥ толо кемдӱ шиҥдежи јеткилделер, бастыра бӱдӱм ӱнбериштерде кыйалтазы јогынаҥ шиҥдеечилер туружар.

 

Граждандардыҥ су-кадыгына јеткер болбозын јеткилдеерге корулаарыныҥ бастыра керектӱ иштери эдилер. Ӱн берерге јаҥыс та јеҥил эмес, је јеткер јок болор!

Чеберленер амадула ӱнбериштиҥ кажы ла участогында кижиниҥ эди-каныныҥ аайын (температуразын) шиҥдеген јер ле ӱнин берер јерге кирер эжикте арутаар аҥылу кебистер јайылар.

Ӱнбериштиҥ ончо туружаачылары, талдаачы камыстардыҥ турчылары, ӱнбериш ӧткӧн јерде болгон ӧскӧ дӧ улус таҥынаҥ коруланар эдимдерле: маскаларла, перчаткаларла јеткилделер.

Ӱнбериш ӧткӧн участок кӱн туркунына корулаар чейинтилерле аруталар.

Аҥылу чийӱлер ле темдектер ӱнбериштиҥ туружаачылары бой-бойына јуук јууктабазын, санитар ээжилер бузылбазын јеткилдеер.

Југуш оорулар јайыларын болдыртпас амадула талдаачы камыстарга  башкарынатан ээжилер Роспотребшиҥжӱле кожо белетелген.

 

2. Ӱнберишти ӧткӱрер ээжи: јаҥы алгоритмдер ле ӱзеери аргалар

Текшироссиялык ӱнбериш 2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде јербойыныҥ ӧйиле 8 ааттаҥ ала 20 саатка јетире ӧдӧр. Эпидемиологиялык айалганыҥ аҥылузын ајаруга алып, граждандарга ӱнин берер ӱзеери аргалар берилер:

 

Ӱнбериштеҥ озо ӱнин берери

Ӱнбериштиҥ туружаачылпары ӱнбериш ӧдӧр кӱннеҥ алты кӱн озо ӧйгӧ — кичӱ изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинеҥ ала 30-чы кӱнине јетире  ӱнбериш ӧткӧн участокто ӱнин берер аргалу.

Бу арга талдаачы участоктордо очередьтер болбозына ла кӧп улус јуулбазына керектӱ.  Бодоштыра чотомолдорло, бир саат ӧйгӧ ӱнин берерге келген улустыҥ тоозы 8-12 кижи болор аргалу. Јеткер болдырпас бастыра иштер эдилер.

Ӱнин берерге бир ӧйдӧ кӧп улус келген учуралда, ӱнбериш ӧткӧн кыпта ла ого кирер эжиктеги јерде улусты санитар ээжилерке келиштире кийдирери ле кирген ле чыккан улусты башка кийдирип-чыгарары тӧзӧлӧр.

Айылынаҥ ӱнин берери

Мындый арга айылынаҥ кандый бир шылтактарла чыгар аргазы јок, је ӱнбериште туружар кӱӱндӱ граждандарга кичӱ изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинеҥ ала 30-чы кӱнине јетире эмезе ӱнбериш ӧткӧн кӱнде берилер.

Айылынаҥ ӱнин берерге участковый камыска телефон ажыра баштанарга јараар, эмезе сурагын тӧрӧӧндӧри ле волонтерлор ажыра јетирер, анайда ок баштанузын  электрон бӱдӱмле „Гоуслуги“ деген порталды тузаланып ийеге јараар.

Ӱнбериш канча ла кире ас улусту айалгада ӧдӧр.

Ӱнбериш ӧдӧр ӧйдӧ гражданин бойыныҥ паспортын, санитар ээжилерди буспай, је паспорт оныҥ болгонын кӧргӱзер аргалу эдип кӧргӱзер учурлу. Мыныҥ кийнинде участковый камыстыҥ турчызы гражданинге айылда ӱнин берер комплектти — ого бюллетень, коруланар маска, перчаткалар, авторучка, айылында ӱнин берери јанынаҥ угузу бичик кирип јат — кижиге колыла тийбей берип јат.

Камыстыҥ турчылары ла шиҥдеечилер ӱнбериш ӧйинде санитар ээжилер темдектеген ыраакта турат.

Ӱнин берген бюллетеньди гражданин экелген кайырчакка тӱжӱрет, айылда ӱнин бергенин керегинде угузу бичикти, кол салган кийнинде, аҥылу пакетке салат.

 

Ӱнбериш ӧткӧн јердеҥ башка јерде ӱнин берери

Ӱнбериш ӧдӧр кӱннеҥ алты кӱнге озо ӧйдиҥ туркунына — кичӱ изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинеҥ ала 30-чы кӱнине јетире участковый комиссиялар ӱнбериш ӧткӱрер јер јок эл-јон јаткан јерлерде, ол тоодо улустыҥ айылдарыныҥ јанында ӱнберишти ӧткӱрер аргалу.

Бу арга ӱнбериш ӧткӧн јерге бир уунда кӧп улус келеринеҥ кыйарына болушту. Бу эптӱ, не дезе ӱнбериштиҥ туружаачыларына камыс бойы келип јат.

Граждандардыҥ су-кадыгына каршу јетирбези мында база толо кеминде јеткилделер. Камыстыҥ бастыра турчылары таҥынаҥ коруланарыныҥ эп-аргаларыла јеткилделер. Ӱнбериштиҥ кажы ла туружаачызына перчаткалар ла маска берилер. Каимыстыҥ турчылары ла шиҥдеечилер јорыктаган кӧлӱк дезинфицирующий эп-аргаларла аруталар.

 

„Мобильный ӱнбереечи“

Ӱнбериш ӧткӧн ӧйдӧ айылында эмес улус болгон јеринеҥ ӱнин берер „Мобильный ӱнбереечи“ деген арга јаҥжыкканы аайынча элбеде тузаланылар.

Болгон јеринеҥ ӱнин берерге кӱӱнзегени керегинде угузу бичикти кичӱ изӱ айдыҥ 5-чи кӱнинеҥ ала 21-чи кӱнине јетире кажы ла МФЦ-га, тергеелик камыска ла „Госуслуги“ деген портал ажыра берерге јараар. Кичӱ изӱ айдыҥ 16-чы кӱнинеҥ ала 21-чи кӱнине јетире угузу бичикти участковый талдаачы камыска берерге јараар. Угузу бичикти таҥынаҥ приемдо алган ӧйдӧ санитар ээжилерди буспас айалгалар тӧзӧлӧр.

Угузу бичикте ӱнин берерге эптӱ участокты бичиир керек. Оны, cikrf.ru сайтта ТИК-тиҥ ле УИК-тиҥ картазын эмезе ӱнбериштиҥ участокторын бедиреер цифровой сервисти тузаланып, талдап аларга јеҥил. Анайда ок Россияныҥ ЦИК-иниҥ Информационно-справочный тӧс јериниҥ операторына кӧп каналду 8-800-200-00-20 номерле телефон согуп, сурап угар арга бар.

Ӱнбериш ӧткӧн ӧйдӧ талдап алган кандый ла участокко келип, ӱнин берерге јараар.

Ӱнбериштиҥ туружаачызы кандый бир шылтактаҥ улам уур-кӱч айалгага кирип, участокко келер аргазы јок болзо, болгон јериндеги участковый комиссияга  эртеледе баштанып, айылынаҥ ӱнин берер аргалу.

 

„Электрон ӱнбериш

Јасактар дистанционный электрон ӱнбериш ӧткӱрер арга берип јат. Россияныҥ ЦИК-иниҥ јӧбиле мындый ӱнбериш Москвада ла Нижегородский областьта ӧдӧр.

Ыраактаҥ ӱнин берер электрон ӱнбериш керегинде Россияныҥ ЦИК-иниҥ сайтынаҥ www.cikrf.ru элбеде билип аларга јараар.

 

Јондык шиҥдеш

Ӱнбериштиҥ бастыра бӧлӱктеринде ле ӱндерди чотоорында јондык шиҥдеечилер туружары јеткилделер. Јасак аайынча шиҥдеечилерди Россия Федерацияныҥ Јондык палатазы ла Россия Федерацияныҥ тергеелериниҥ јондык палаталары темдектеер.

Шиҥдеште туружар ээжи јайым — кӱӱнзеген ончо улус текшироссиялык ӱндеш ӧткӧнин шиҥдеп кӧрӧр аргалу.

Текшироссиялык ӱнберишти тӧзӧгӧни ле ӧткӱрери керегинде элбеде ончо јетирӱлер мында:

www.cikrf.ru

конституция2020.рф

Информационно-справочный центр ЦИК России 8 800 20 000 20