Алтайдын Чолмоны

Конституцияда јашӧскӱримге ле балдарга ајару эдилет

25.06.2020

«Бистиҥ Конституция јирме беш јылдаҥ ажыра ӧй кайра – чынынча, ӧткӧн чакта – јарадылган» – деп, Федерация Совединиҥ вице-спикери Галина Карелова эзеткен. Ол тушта, 90-чы јылдарда, ол иштиҥ ле јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ министриниҥ ордынчызы болуп иштеген. Сенатордыҥ эске алынганыла, ол ӧйдӧ пенсияларды ла балдардыҥ пособиезин тӧлӧӧрине акча-манат табары кӱч болгон.

Је ӧткӧн бу јылдарда Россия ла телекей турумкай ӧзӱм алынган. «Ороондо анчада ла јонјӱрӱмдик јанынаҥ, јонјӱрӱмдик молјулар јанынаҥ јаҥы аргалар боло берген. Олорго конституциялык учур берилген соҥында, олорды башка-башка айалгаларда астадар арга јок болор» – деп, Федерация Совединиҥ председателиниҥ ордынчызы чокымдаган.

Ол јонјӱрӱмдик бӧлӱктеги јаан учурлу кубулталар керегинде айдып, гарантиялардыҥ тооломы элбедилгенин, ол эл-јонныҥ ончо бӧлӱктерине – балдарга да, јашӧскӱримге де, иштеп те тургандарга, пенсионерлерге де – келижет. «Эл-јонныҥ ончо категориялары, ончо группалары олордыҥ јилбӱлери (Конституцияда) ајаруга алынганын, ондо эл-јонныҥ јонјӱрӱмдик тап-эриктери текшилей толтырылганы сӱреен учурлу» – деп, Карелова айткан.

«Иштиҥ улузына керектӱ кубулталар бары јаан учурлу эмей. МРОТ јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акча-манаттаҥ ас болбозы керегинде гарантия кийдирилгени јаан учурлу керек» – деп, сенатор темдектеген.

Эл-јонныҥ бастыра категориялары олордыҥ јилбӱлери Конституцияда темдектелгенин кӧрӱп јат.

Јаан ӱйе улусты алзабыс, «јарамыкту пенсияла јеткилдеери ле пенсиялардыҥ индексациязын јылына бир катаптаҥ ас эмес ӧткӱрери – бу улуска эҥ учурлу гарантия» – деп, СФ-ныҥ вице-спикери чотойт. Федерация Совединиҥ јонјӱрӱмдик политика аайынча комитединиҥ председателиниҥ ордынчызы Елена Бибикованыҥ эзеткениле, Россияныҥ јаҥы тӱӱкизинде пенсиялардыҥ индексациязы јасактарда бичилген ӧй болгон, «је бюджет тургузылар тушта ого акча-манат табылбай туратан». Кубулталарда јаҥыс ла пенсиялардыҥ индексацияларын эмес, је ӧскӧ дӧ јонјӱрӱмдик пособиелердиҥ ле тӧлӧмирлердиҥ индексациязын эдери айдылат. Эмди бюджет тургузарда, јаҥдар Конституцияныҥ бу бӧлӱктеги ээжизине ајару этпес аргазы јок болор» – деп, Бибикова чокымдаган.

Федерация Совединиҥ турчыларыныҥ баштаҥкайыла, Россияныҥ Тӧс јасагыныҥ текстинде баштапкы ла катап јашӧскӱримниҥ политиказы керегинде айдылат. «Бис 72-чи тизимниҥ текстине јашӧскӱримниҥ политиказы федерал кемдӱ јаҥныҥ ла тергеелик јаҥныҥ јаба кереги деген ээжи кийдиргенис» – деп, Галина Карелова эзеткен.

«Мындый термин баштапкы ла катап Конституцияга кийдирилгени сӱреен јаан учурлу, нениҥ учун дезе, Россияда 14-тӧҥ 35 јашка јетире улустыҥ тоозы 37 миллион» – деп, СФ-ныҥ јонјӱрӱмдик политика аайынча комитединиҥ јааны Инна Святенко куучынды улалткан. Ол јаан учурлу деген ээжилердиҥ тоозында – балдар государствоныҥ политиказыныҥ эҥ баштапкы кереги ле олордыҥ ич-кӧгӱс, физический ӧзӱмине айалгалар тӧзӧӧри – јаҥдардыҥ молјузы деген ээжи. «Конституцияныҥ бу айда бистиҥ јарадатан јаҥы редакциязы келер ӧйгӧ ууламјылалган» – деп, Инна Святенко чокымдаган.

Сахалиннеҥ сенатор Юрий Архаров база бир кубултаны эзеткен — ороонныҥ јериниҥ бӱткӱлин корулаары керегинде. Оныҥ айтканыла, сахалинецтерге ле курильчандарга бу јаҥырту сӱреен учурлу болуп јат, нениҥ учун дезе олордыҥ грандары «јер јанынаҥ курч суракту государстволорло» ӧдӧт. Парламентарийдиҥ эзеткениле, оныҥ јерлештери јерлердиҥ бӱткӱлин корулаары керегинде ээжиниҥ баштаҥкайын эткендердиҥ тоозына кирген ле олордыҥ шӱӱлтелери президенттиҥ тӱзедӱзиниҥ текстинде ајаруга алынган. Ол чыду алынган кийнинде, Курилыныҥ ла Сахалинниҥ эл-јоны эртенги кӱнге јаан бӱдӱмјилӱ кӧрӧр аргалу болор деп, Юрий Архаров чотойт.

Россия Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Гигель мынайда темдектеген: «Мен Конституциядагы тӱзедӱлер учун ӱнимди бергем. Не дезе, олор иштиҥ кижизине бойыныҥ јилбӱлерин корыгадый конституционный тап-эрик берип јат. Орооныстыҥ бастыра граждандары, кайда да јадып турган болзо, чыҥдый ла једимдӱ медициналык болуш алар тап-эриктӱ. Кийдирилип јаткан тӱзедӱлер россияндардыҥ кӧп сабазыныҥ байлыгын – билени корыырында турат. Олор јаҥжыккан билелик байлыктарды, балдардыҥ јаан улуска тоомјызын, билениҥ бир канча ӱйезиниҥ бой-бойына бӱдӱмјизин ле каруулу болорын јӧмӧйт. Ороонныҥ бу Тӧс јасагы аайынча балдар государственный политиканыҥ эҥ учурлу оҥдомолы болуп јат».

Сенатордыҥ айтканыла болзо, Конституцияга кийдиретен тӱзедӱлер биске экологически ару государстводо јадар тап-эрик берет. Олор бӱгӱн бисти ар-бӱткендик байлыктарга каруулу болорын некейт. Мынызы дезе, Алтай Республикага анчада ла јаан учурлу. Не дезе, республикабыстыҥ кажы ла кижизи кичӱ Тӧрӧлин коркышту сӱӱйт ле оныҥ ар-бӱткендик байлыктарына чебер болуп јат. Јаҥы тӱзедӱлер анайда ок биске аҥ-кушка каруулу болор тап-эрик берет.

—Текшилей алар болзо, ороонныҥ Тӧс јасагы – Конституцияга бӱгӱн кийдирип јаткан тӱзедӱлер граждандарыска социальный гарантиялар берет. Бу гарантиялар аайынча бастыра бӱдӱм социальный јеткилдештер кандый ла айалгаларда кыйалтазы јогынаҥ јетирилер. Бу јеткилдештерди јетиреринде кандый да экономический кызалаҥдар качалаҥын јетирип болбос – деп, сенатор темдектеген.

Тӱзедӱлер государствоныҥ јилбӱлерин, оныҥ гран-кыйузын корыырына, ороонныҥ ийдезин тыҥыдарына ууламјылалган – деп, Татьяна Гигель адакыда айткан.

Ӱнбериште туружарынаҥ кӧп неме камаанду…

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир ТЮЛЕНТИН республиканыҥ кажы ла кижизи гражданский эрчимин кӧргӱссин деп кычыру эткен.

«Конституция – орооныстыҥ тӧс јасагы болуп јат. Оныҥ да учун Тӧс јасакта тӱзедӱлер аайынча ӱнбериште бис канайда туружарыстаҥ јадын-јӱрӱмистиҥ чыҥдыйы кандый болоры камаанду болор. Бу бистиҥ тӱӱкибисте, Россияныҥ тӱӱкизинде сӱрекей јаан учурлу керек болуп јат» — деп, спикер темдектеген.

«Конституциядагы тӧс тӱзедӱлер билелик байлыктарга, иштиҥ кижизин корыырына, једимдӱ ле чыҥдый медицинага, суверенитетти ле территориальный бӱткӱлди корыырына, ар-бӱткендик байлыктарды чеберлеп аларына, тындуларга каруулу болорына ла билимди јӧмӧӧрине келижет.

Тургуза ӧйдӧ јеткил ле чыҥдый медицина аайынча коронавирустыҥ пандемиязыла тартыжарыла колбулу чокым иштер ӧткӱрилет.

Талдаштар ӧткӱрер участоктордо ӱнбериш ӧдӧр тушта республиканыҥ эл-јоныныҥ су-кадыгын чеберлеерине керектӱ бастыра айалгалар тӧзӧлгӧнин темдектеерим» — деп, республикан парламенттиҥ председатели айткан.

Владимир Тюлентин республиканыҥ кажы ла кижизин гражданский эрчимин кӧргӱзип, РФ-тыҥ Конституциязына тӱзедӱлер кийдирери аайынча бастырароссиялык ӱнбериште турушсын деп кычыру эткен.

Алтай Республиканыҥ Jондык палатазыныҥ аппарадыныҥ jааны Артур САБИН:

—РФ-тыҥ Конституциязындагы кубулталар керегинде мен тӧрӧл газедиме мынаҥ озо jартамалду статьяларды кӧп бичигем. Jондык палатаныҥ шиҥдегениле, калганчы ӧйдӧ jашӧскӱримниҥ кӧрӱм-шӱӱлтези чала эреҥистӱ болгон. Олор Конституциядагы кубулталарга удура болотон бо, ол эмезе jӧмӧп, ӱнин беретен бе деген суракты улай ла сурагандар. Ондый айалга болоры jарт, нениҥ учун дезе бӱгӱнги кӱнде Интернетте Конституцияга удура jӱзӱн-башка jетирӱлер таркадылат. Jе мени бистиҥ тергеениҥ jашӧскӱрими сӱӱндирди: олор ончозы Конституциядагы кубулталарды jӧмӧп jат.

Мен бойым кубулталарды акту jӱректеҥ jӧмӧп jадым. Бойыгар да кӧрӱгер: jаҥыртылатан Конституцияда эл-jонныҥ jадын-jӱрӱмине jарамыкту кубулталар jеткилинче. Jаан jаштулардыҥ пенсиязыныҥ индексациязы, jашӧскӱримниҥ политиказы, волонтёрлорды jӧмӧӧри, орооныстыҥ бӱткӱлин корыыры jанынаҥ тизимдер, билениҥ учуры, балдарды корыыры, тӱӱкилик чындыкты бектеери – бу ончозы Конституцияда. Бу мениҥ бойымныҥ шӱӱлтем.

Ӧскӧ jииттер нени сананат? Бу аайынча бир канча jииттердиҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин угуп ийели.

Статистика башкартуныҥ специалисти Александр ЛУТЦЕВ:

—Мен jондык ширтӱӱчиге бойым акту кӱӱнимнеҥ келгем. Конституциядагы кубулталарды кычыргам, билерим, ачыгынча jӧмӧп jадым. Анчада ла биле керегинде айдылганы меге сӱреен jараган. Биле – ол ороонныҥ тӧзӧгӧзи. Биледе ӱзе jакшы болзо, ороон до бек болорында алаҥзу jок.

Алтай Республиканыҥ Jондык палатазыныҥ турчызы

Яна БУРЛИНА:

—Мен ада-энези jок арткан балдарла иштегем, оныҥ учун олордыҥ ӧҥзӱре сурактарын jакшы билерим. Бӱгӱнги кӱнде олордыҥ келер ӧйи учун государство бастыра jанынаҥ иштеп jат. Jе мени сӱӱндиргени —  эмди jаҥыртылган Конституцияда олорды корыыры, колго-бутка тургузары jанынаҥ бастыра бичилип калган. Анайда ок 114-чи тизим. Коммерциялык эмес jондык биригӱлердиҥ салымы эмди Тӧс jасакта база бектелип калар. Оныҥ учун мен Конституциядагы кубулталарды база jӧмӧп, ӱнимди берерим.

«Ак Буркан» бурканчылардыҥ биригӱзиниҥ турчызы

Арчын ТОРБОКОВ:

—Качан бисти ӧскӧ jердиҥ, айса болзо, ӧскӧ ороондо jадып турган сайыттар башкарза, Арасей качан да кӧдӱринбес. Солунталар база керек ле. Jе чынынча айтса, кӱнбадыштыҥ ороондорыныҥ jолыла барарга биске келишпеген, 29 jылга jӱрӱм оны кӧргӱскен. Бистиҥ салымыс бистиҥ колыста, ол учун тартыжар ла керек!