Алтайдын Чолмоны

Байлу, агару јерлердиҥ байы – Саян-Алтайдыҥ тӱрктеринде

30.06.2020

Бичимел Саян-Алтайдыҥ тӱрктериниҥ байлу, агару јерлерге јаҥжыккан чӱм-јаҥындагы, культуразындагы кӧрӱмине учурлалат.

Шак мындый јерлерге јаҥжыккан јаҥжыгуларда, культурада кӧрӱм де, јартамалдар да башка-башка. Оныҥ учун мында алтайлардыҥ, хакастардыҥ ла тувиндердиҥ телекейлик кӧрӱминде, текши јуругында байлу, ару ла агару  јерлери шиҥделет.  Онойдо ок кӱнӱҥги јадын-јӱрӱмде байлу  јандарын аҥылаары база шиҥжӱлӱ иште чыгарылды. Јердиҥ бойыныҥ аҥылузы, башказы бар. Онызы бу јердиҥ эмезе коштой, ӧскӧ телекейге кирип турган аайыла чокымдалат. Аҥылу јерде мындый бинарный оппозициялар, темдектезе, «байлу» – «кӱнӱҥги», «бойыныҥ» – «ӧскӧ», «темиккени» –«темикпегени», «кӱнчыгыш» – «кӱнбадыш», «айдыҥ јаҥызы» – «айдыҥ эскизи» , «тӱш» – «тӱн» турат.

Байлу, јажытту јерлерди шиҥдеер иш  азыйдаҥ бери ӧткӱрилет ле башка-башка јартамалдар берилет:

Бӱгӱнги кӱнде элкем-телкем јерди байлу, агару јер эдип кубултарыныҥ аайына ла ондый јерлерди тӧзӧӧр эп-аргаларга јилбӱӱ јаан. Кижи ле байлу јердиҥ ортодогы колбулар, онойдо ок јаҥжыккан јаҥжыгулардыҥ ичинде байлу јерге, ол ого камаанын јетирет ле оны кӧргӱзет, колбузы шиҥделет.

Олор јӱрӱмниҥ байлу, јажытту ла јаантайынгы туура салбас, айрылбас бӧлӱктери болуп јат. Айдарда, олор јондыктыҥ јӱрӱмин аайлу-башту эдип-тудуп турган эп-арганыҥ база бир бӧлӱги деп айдар керек.  Кубулталарга јолду да болзо, је олор јондыкка-обществого токыналу тӧзӧгӧ берет.

Алтай элдиҥ кудай јаҥы ла соојындар  јаҥжыгуларында семантикалык бӧлӱгинде от – айыл деген оҥдомолдордыҥ байлу јаны сӱреен чокым, јарт кӧрӱлет. Темдектезе, «Кан-Сулутай» деген кай чӧрчӧктӧ адазы кызын јакып тура, айылдыҥ тыштында јер ӧскӧ, јеткерлӱ деп ајарат:

«Јаш кижиниҥ кӧзи курч,

Јарынды алып, ӧртӧп кӧр.

Калак, балам, кичӱ кызым,

Алтын суула јунар болзоҥ,

Ак арчынла аластаар болзоҥ,

Айылдаҥ ыраак апарбас,

Чӧп ӧлӧҥгӧ уймалтпа.

Коркышту чебер тудар јаҥду

Јаҥыс акаҥныҥ тыны эди».

Айылдыҥ јери, ичи аҥылу сӱр-темдектерле бӧктӧлгӧн. Темдектезе, эжик кыйалтазы јогынаҥ кӱнчыгыш јаар ачылар учурлу. Мында «кӱнчыгыш» — «кӱнбадыш», «јӱрӱм» — «ӧлӱм» деген оҥдомолдор удура-тедире чокым турат. Кӱнниҥ чыкканы, кӱнчыгыш јаны бу телекейдеги јӱрӱмле колбулу, кӱнниҥ ашканыла, кӱнбадышла – ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ телекейиле (божогон кийнинеҥ), ончо чӱм-јаҥ кӱнниҥ аайыла ӧткӱрилет (божогон ло онойдо ок кӱндеринеҥ, јылдыгынаҥ башка). Эжик — ӧскӧ телекейдиҥ ле айылдыҥ телекейи ортодогы гран-кыйу болуп јат. Эмезе тегин телекей ле байлу телекей ортодогы гран-кыйу деп айдарга јараар. Мында куучын ӧргӧӧ-храм керегинде ӧдӱп јат. Айдарда, «бозогоны ажыра басканы» јаҥы телекейле танышканын темдектеп јат. Бозогоныҥ бойында ӧткӱрилип турган бойыныҥ  чӱм-јаҥы бар. Бозого – «бойыныҥ» ла «ӧскӧ» телекей ортодогы гран-кыйу. Айылга кирер тужындагы ӧткӱрилип турган чӱм-јаҥ калык чӱмделгезинде кӧргӱзилет:

Балдарыныҥ келгенин кӧрӧлӧ,

Барбаа-Багай сӱӱнди.

Уулыныҥ тапкан кӧӧркийин

Уткуп, эмди эзендешти.

Ак сӱтле кӱндӱлеп,

Ак ширдекке отургусты,

Аш јакшызын кайнадып,

Албаты-јонын кӱндӱледи.

Келин айылга кирип, ол ӧскӧ укту-тӧстӱ, јаҥы айылга, ук-уйага, билеге темигет, ӱренет. Сӱт дезе арутап-арчыырыныҥ чӱм-јаҥын темдектеер аргалу. Мындый чӱм-јаҥды ӧткӱргени  келинле кожо ӧскӧ јердеҥ келгедий тӱбекти јабызадып токынадар, арчыыр аргалу.

Айылдыҥ эжигинде бойыныҥ аҥылу, буспас ээжилери бар. Темдектезе, эжиктиҥ ле бозогоныҥ бойыныҥ јарабастары, тудуулары. «Айылдыҥ эжигин кайра салып, ачык артырарга јарабас. Эжикти теберге, чачарга, эжикле ойноорго, силбектенерге, мӱӱстӱ-оосту курч неме уулаарга,  кадаарга јарабас. Алтай улус айылдыҥ ичинде эжик јанында кам јаҥыла ээзин тургузат. Быркан јаҥында кара немелердеҥ билениҥ сары јайыгы корулап јат.

Айыл байлу, ару јер, ол корулап, курчулап јат, от-очогы ажыра балдардыҥ, малдыҥ куды келет. Оныҥ учун чӧрчӧктӧги баатырлар туура јердеҥ айлына тӱбек экелбеске, јолдоҥ, јуу-согуштаҥ келзе, озо ло баштап арутанат.

Ат сыртына минип алып,

Ааль-јурты зааньан ок ийди.

Аржан сууне једип келди,

Аттаҥ тӱжӱп,  ичеп алды.

Арташпыла арташтанды.

(Јимей-Ару ла Шимей-Ару. 2018.190-191).

Тувалардыҥ кеп куучындарында айылды байлу јер деп јартаганына учурайдыс. «Ээлерди кӧрӧр  кижи нӧкӧриниҥ айылыныҥ эжигинеҥ кирип јада, јаагындагы азаны кӧрӱп ийген (кара ийделер –Т. Н.). Аза айылдыҥ ичи јаар кирип болбогон». Тувалардыҥ айылыныҥ бозогозы байлу деп чотолот, бозогозыныҥ  ээзи бар. Бозого јерди бойыныҥ, таныш ла ӧскӧзине, таныш эмезине ӱлеп јат. Бозогодо бир канча тудуулар, јарабастар бар: бозогого отурбас, бозогого турала куучындашпас. Бозогоныҥ ээзи айылга кату ээлерди кийдирбес. Эмезе «Эне кижи айылдаҥ чыгардаҥ озо очоктыҥ кӧӧзиле эмчек балазыныҥ маҥдайын сӱрткен. Тувалардыҥ јаҥыла олор кӱн ашкан кийнинеҥ балдарды айылдаҥ чыгарбай јат. Кара ийделер баланыҥ кудын алып ийердеҥ айабас. Эмезе баланы чыгарардаҥ озо маҥдайын кӧӧлӧ сӱртип ийер. Мынайда олор баланыҥ кудын уктыҥ-уйаныҥ одыныҥ ээзине корулаарына табыштырат.

Хакастардыҥ айлы јердиҥ аайыла турат ла кӧп тоолу учуры бар. Хакастардыҥ айлыныҥ бозогозы айылдыҥ «ээзиниҥ» јӱретен јерлериниҥ бирӱзи болуп јат. Бозого айылдыҥ ичиниҥ јаан учурлу јери деп чотолот. Јаҥжыккан кӧрӱмле болзо, таныш, темигип калган ла таныш эмес јерлердиҥ гран-кыйузы болуп јат. Јаан јашту хакастардыҥ айтканыла, айылда ала кӱнге айак-казан оодылза, айылга айна-кӧрмӧс келгениниҥ темдеги. Албатыныҥ куучындарыла болзо, айылдыҥ бозогозы ару болзо, кӧрмӧс кирип болбос, кирлӱ болзо, буудак јогынаҥ кирет. Оныҥ учун хакастар айлын, анчада ла бозогозын ару, чек тудат. Онойдо ло бозогого  базарга, отурарга јарабас, оноҥ ӧскӧ айылдыҥ ээзи ачынар. Шак оныҥ учун  хакастар бозогого качан да баспай јат, бозого ажыра эзендешпес ле нени-нени бозого ажыра беришпей јат.

Јаҥжыккан культура, јаҥжыгулар онойдо ок «тӱбектӱ, каршулу» байлу јерлерди аҥылайт. Јаҥжыккан кӧгӱс-кӧрӱмде јол јӱрӱм бӧлӱгинеҥ эмес деп айдар керек. Кажы ла кижиниҥ јолында, јӱретен аайында аҥылу-адылу ээжи јок.  Кажы ла кижиде, јаан болзын, јаш бол бойыныҥ ӧдӧтӧн јолы. Кандый бир ӧйдӧ јол келишпей буудакталып, келишпей де јадар аргалу. Кажы ла учуралда бойыныҥ шылтактары бар ине.  Јолдордыҥ ӧдӱшкени, белтири, суулардыҥ бириккени ле чике баштары, бийик јерлер, кӱрлер-кемрӱлер таныш эмес, темикпеген, ӱренишпеген јерлерде турат.

Кара, кирлӱ-торлу ийде бойыныҥ јолдорыла барат, ол «айна чолы» деп адалат. Кезикте ондый јерлерле куйун болуп айланат. Јолдыҥ бойыныҥ ӱч јаны бар: экӱзи кӧлӧсӧ-тегеликтердиҥ ле чике ортозындагызы дезе аттыҥ туйгактарыныҥ. Јолдыҥ сол јаны – кирлӱ-торлу ийдениҥ. Јойу улус јаҥыс ла оҥ јаныла баратан јаҥду. Бу јол Кудайдыҥ јолы («худай чолы») деп адалат. Тӱнде «кызыл эҥирдиҥ кийнинеҥ» јолдыҥ чике ортозыла кӧс јок кӧрмӧстӧр тениген. Оныҥ учун јолдыҥ ортозы јеткерлӱ деп чотолгон.  Кара ийделер мӱӱстӱ-оосту немелердеҥ: бычактаҥ, кайчыдаҥ, малтадаҥ ла ийнелӱ агаштардаҥ-јыраалардаҥ – толонодоҥ, карганадаҥ, шиповниктеҥ, тегенектеҥ, тожыладаҥ, чычранадаҥ  ла о.ӧ. чочып, коркып јат.

Хакас малчы кыйалтазы јогынаҥ камчылу јӱретен болуптыр. Хакастар, тувалар камчыныҥ сабын кызыл табылгыдаҥ (сӧӧскӧн) эдип јат, ондо бойыныҥ байлу учуры бар. Хакас шиҥжӱчилердиҥ темдектегениле, кырдыҥ-тууныҥ ээлери улусты канайда ла чочыдар, коркыдар аргалу. Эп-аргалары кандый ла. Олор кӧп лӧ јаны табыштарла чочыдат, коркыдат. Олор, темдектезе,  бала болуп, ыйлап та  турар.

Алтайларда тургак, тургакту јерлер керегинде куучындар база бар. Анчада ла тӱнде ондый тургакту јерлерге учураган учуралдар кӧп. Темдектезе, минген ады да тургакка туттурып, таҥ атканча туруп калат.

Јаан ӱйениҥ улузы, темдектезе,  Улаган аймакта тургакту јерлер кӧп болгонын темдектеп јат. Мында XIX-XX чактарда Алтайский духовный миссияныҥ ижиле колбой православный јаҥныҥ камааны тыҥ болгон. Ондый  тургакту јерлердиҥ кӧп болгонын јаан улус мынайда јартайт. Божогон кресттӱ алтайлардыҥ сӱнелери тирӱ. Олордыҥ сӱнелери эзен јӱрген улустыҥ јанында арткан. Нениҥ учун дезе байагы божогон улустыҥ кӱндеринде чачылга-чачылта эдилбеген (божогон улустыҥ куттары азыралбаган). Бу «телекейдеҥ, јердеҥ» айрылатаны  ла ок ӧйдӧ «ӧскӧ телекейге, јерге» киретени шак ла јуук улузыныҥ турушканыла ӧдӱп јат. Кутка тӧрӧӧн-тӧркини јӱре берерге болушпаган. Айдарда, крестке тӱшкен алтайлардыҥ куттарын  «ӱйдешпесте», олор «ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ» телекейине кирип болбогон, ары да, бери де эмес, ол ло бу телекей ортозында јӱрет. .

Сӧс јогынаҥ, «ӧскӧ», «таныш, ээленбеген» јер бойында тӱбектӱ. Кӱн ажар алдындагы ӧй, тӱн ле кӱнбадыш јаны байлу јердиҥ кара јанын тыҥыдат. Шиҥжӱчилер бойыныҥ телекейин ӧскӧ, туш телекейле колбоп турган јолго аҥылу учур берет.

Байа јаҥдайтан јаҥжыккан чӱм-јаҥ ла соојындар кеминде  учурын алза, онызы божогон, ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јерине јана бергендердиҥ телекейиниҥ бажы эмезе улалганы деп айдар керек. Албаты бойыныҥ кӧрӱмиле, санаа-укаазыла јолдыҥ учурын аайын улустыҥ телекейи ле ээлердиҥ телекейи бой-бойына удура турганыла јартап јат. Јолдо бир ле уунда колбуныҥ ла ыраактагы (башказы, ӧскӧзи) деген бойыныҥ оҥдомолдоры бар. Онойдо ок удур-тедир турганы деп, билимчилер јартагылап јат.

Ол јеткерлӱ, тӱбектӱ телекейдиҥ «байлу» јанын кезектей темдектеп тура, шак онызыла «ӧскӧзиниҥ», «таныш эмезиниҥ» табарузын, камаанын јабызадар, јымжадар аргазын ачат. Онызы бу јер јабызадылып, јымжадылган деген темдек болуп јат – ол сабын кызыл табылгыдаҥ эткен камчы, бычак ла оноҥ до ӧскӧзи болор аргалу. Алтайларда, онойдо ок туваларда камчыла кату, казыр ээлерди коркыдып турганы јанынаҥ шӱӱлтелер бар. Алтай улус камчыныҥ эки јанын бириктирер тужында агажын ойып, ӧртӧбӧй јат. Нениҥ учун дезе от тийген кийнинде камчыныҥ тирӱ ийдезин јоголтып ийер аргалу. Шак  ол тужында камчы корулаачы ийдезин јылыйтып, корулап болбос. Тувалардыҥ шӱӱлтезиле болзо, тӱнде «караҥуй, уур» јерлерди атту-тонду, колында камчылу кижи ӧдӧр аргалу. Ол кижидеҥ кӧрмӧстӧр кут јок коркор, качар.

Онойдо ок ийне бӱрлӱ агаш, мӱӱстӱ-оосту неме курчу-куйак болуп јат. Алтай улустыҥ айтканыла болзо, кӧрмӧс, кара ийделер ийнелӱ јыраа агашка удура нени де эдер аргазы јок.  Ийнелӱ јырааныҥ саптарын эжиктиҥ ич ле тыш јанына кыстап јат. Айыл-јуртты кату, кара ээлердеҥ корулап јат. Кӧп лӧ јаны айылда  кижи божогон болзо, оныҥ кийнинеҥ айыл-јурт табыштанып, амыр јок болзо, мындый коруулды тургузып јат. Байа јыраа агаштыҥ курч ийнелери  коруул-курчуу болуп турган деп јартаарга јараар.

«Каршулу, кату» деп айдатан байлу јерлердиҥ каразын јабызадарга, јымжадарга айдыҥ јаҥызын, толунын, эскизин, аразын кыйалтазы јогынаҥ ајаруга алар керек. Алтай улус айдыҥ јаҥызыла јолго чыгат, јаан керектерин баштап јат, бала-барказыныҥ той-јыргалын, баланыҥ койу кӧчӧзин ле оноҥ до ӧскӧ јаан учурлу байрамдарды ӧткӱрет. Тувалар база ла ок айдыҥ јаҥызыла башкарынат.

Алтай улус кӱнниҥ аайына (тӱш, эҥир) база јаан учур берет. Темдектезе, кызыл эҥирде, байлу ӧйдӧ ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ телекейиниҥ эжиги ачылат деп јартагылайт. Айдарда, бу ӧйдӧ, кызыл эҥирде, уйуктаарга јарабас. Онойдо ок тӱнде табыштанарга јарабас, айылдаҥ от, сӱт чыгарбас, сууга барарга јарабас. Тӱбектӱ, јеткерлӱ» јерлер сууныҥ јанында база болуп јат.

Одын јарбас,  бажында бӧрӱк, арчуул јогынаҥ чыкпас, кижини адыла адабас, кыйгырбас. Бу ла ӧйдӧ кара ийделер јарыкка чыгып, кижиге каршузын јетирет.

Кӱнчыгышта, кӱнбадышта база бойыныҥ јарабастары бар. Кӱнниҥ чыкканыла ончо тынар-тынду, јӱрӱм бек колбуда. Јӱрӱм, кыймыгу кӱнчыгышла, кӱнниҥ аайыла баратан јаҥду. Темдектезе, адазы уулын јакып јат:

Ӧбӧгӧн айтты:

«Кӱн падыжы јаар

«Сӱрӱкӧӧјан јол пар полор;

«Ол јолбыла парба, палам!»

(«Тектебей-Мерген» 2018, 82-85).

Байа кӱнбадыш јаны – бу ууламјы карала колбулу, келишпес-јарабасту. Темдектезе, кара санаалу, канзыраган Караты-Каан кӱнбадышта јадат:

«Айдыҥ-Кӱнниҥ ажыдында,

Кара-тайга колтугында,

Кара талай јарадында

Кара јорго атка минген

Кара-Каан јуртап јат».

(«Алтын-Туујы» 2018, 326-327).

Алтайлардыҥ, тувалардыҥ, хакастардыҥ кӧгӱс-кӧрӱминде, јӱрӱминде байлу јерлер јаан учурлу. Байлу јерлердиҥ јакшы да, јаман да јаны бар. «Јеткерлӱ», «туура, јака» јерлерде бойыныҥ чокым ээжилери бар. Байа «туура, јака» јерлер коомой болгонынаҥ улам јеткер де боло берер аргалу. Је байа чӱм-јаҥды билгир ӧткӱргенде, јакшы, јымжак ӧйлӧрди билгир тузаланганда, кижи бойы аайлу-башту јӱргенде, «јеткерлӱ» јерди амыр-энчӱ, токыналу ӧдӧ берерге јараар.

Алтайлардыҥ, тувиндердиҥ, хакастардыҥ байлу јерлери керегинде кӧрӱминде текши јаны илезине чыгарылат, чокымдалат: айыл-јурты байлу, бозогозында, эжигинде текши ээжилер бар. Эжикти билелик ээлер-јаандар корулап јат. Јол бойы «темикпеген, ӱренбеген, ӧскӧ јер» деп чотолот. Шак мында јарт, таныш эмес немеле тартыжу ӧдӧт. Онойдо ок јол байлу јер болуп јат. «Јеткерлӱ» јерди амыр-энчӱ ӧдӱп чыгарга, бойыныҥ аҥылу чӱм-јаҥы бар. Анчада ла  байлу јерди байлап, тооп јӱретени јанынаҥ јарт айдылат. Байлу јерлердиҥ чӱм-јаҥын билетени, тудатаны сӱреен керектӱ деп кажы ла калыкта озодоҥ бери айдылып калганы бар.

Н. ТАДЫШЕВА,

тӱӱки билимдердиҥ кандидады