Алтайдын Чолмоны

«Эдетен иш эмди де кӧп, Чагат!»

30.06.2020

Алтайыстыҥ ар-бӱткени эрјине байлыгыс болгонын, оны корып, чебер тузаланарын бӱгӱн ончобыс јакшы билип јадыбыс.  Је бу иш тергеениҥ текши ӧзӱминиҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи болоры, оны мында јуртаган албаты-јонныҥ јаҥжыгуларын ла культуразын корып ӧскӱрериле бирлик апарары керегинде оҥдомолды санаа-кӧгӱске, ижис-тожыска  кийдирип,  турумкай иштеген улустыҥ бирӱзи – Чагат Алмашев.

Бу кичӱ изӱ айдыҥ учында Чагат Дидунович Алмашевке 50 јаш толгон. Ол Оҥдой аймактыҥ Кӱпчеген јуртында чыккан, сӧӧги майман. 1996 јылда Барнаул-дагы государстволык университетти (английский тил ле литература, социальный билимдер), 2000 јылда Москвада РФ-тыҥ башкарузындагы Финансовый академияны (стратегический, инвестиционный ла финансовый менеджмент) ӱренип божоткон. США-ныҥ Калифорниядагы государстволык университединде стратегический ле финансовый менеджмент аайынча, Великобританияныҥ Кембриджский университединиҥ Монголияны ла Ич Азияны шиҥдеер тӧс јеринде лингвистический антропология аайынча ӱредӱлер ӧткӧн.

1996 јылдаҥ ала 2001 јылга јетире Москвада Алтай Республиканыҥ элчилигинде, оноҥ 2003 јылга јетире АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм, саду ла аргачылык аайынча министерствозында тергеениҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык программаларыла, тыш тергеелерле колбуларла, туулык тергеелердиҥ ӧзӱминиҥ сурактарыла иштеген баш специалист болгон.

„Алтайдыҥ турумкай ӧзӱми“ деген коммерциялык эмес кӧмзӧни 20 јылга јуук башкарып, ол Алтайдыҥ ар-бӱткендик байлыгын корыыр, экологиялык туризмди ӧскӱрер, јербойыныҥ улузын јаҥы профессияларга ӱредер ле о. ӧ. кӧп тоолу иштердиҥ тӧзӧӧчизи ле туружаачызы болуп јат.

Чагат Алмашев кандый ла кижиле ачык-јарык куучындашкан, је бойы мак-тӧр керексибес кижи. Јӱрӱминиҥ учурлу ажузына чыкканыла колбой Чагат Дидуновичке  уткуулду сӧсти оныҥ кожо иштеген нӧкӧрлӧри айдат.

Алена Маикова, „Ак Чолушпа“ ар-бӱткендик парк:

—Алтай Республикада аҥылу корулу ар-бӱткендик јерлерди тӧзӧӧринде ле ижин ууламјылаарында Чагат Алмашевтиҥ эткен ижи сӱрекей кӧп. Ол „Ак Чолушпа“, „Зона покоя Укок“ деген ар-бӱткендик парктарды тӧзӧӧргӧ, „Белуха“, „Чуй-Оозы“, „Ӱч Эҥмек“ деген парктардыҥ ӧзӱмине чокым керектерле болушкан ас улустыҥ бирӱзи. „Алтайский“ ле „Катунский“ федерал заповедниктер, Сайлугемдеги эл парк оныҥ эткен шӱӱлтелерин ле баштаҥкайларын кӱӱнзеп јӧмӧйдилер.

Ӧскӧ ороондордыҥ ар-бӱткенди корыган организацияларыла, кӧмзӧлӧриле Чагаттыҥ ӧмӧ-јӧмӧ колбуларыныҥ шылтузында ар-бӱткендик парктардыҥ кӧп ишчилери ченемел алыжып, гран ары јанындагы национальный парктарга, ол тоодо США-ныҥ, Непалдыҥ ла Монголияныҥ аҥылу корулу јерлерине јорыктап јӱрген.

Бистиҥ ижиске оныҥ тӧзӧп ӧткӱрген ӱредӱ-семинарлары јаан јӧмӧлтӧ болгон, олордо јаткан јерди корыыр, оныҥ ӧзӱмин јӧмӧӧр сурактарла иштеген чокым ууламјылу специалисттер туружатан.

Чагат јӱрӱмге јилбӱзи качан да астабас, эбире телекейди оноҥ артык эдерге амадаган кижи. Ол јилбиркеген сурактарыныҥ јӱзӱниле, јайаан кӧрӱмиле, иштеер арга-чыдалыла јаантайын кайкадат. Анчада ла билерин кысканыш јогынаҥ айдып берер, ӱредер, ченемелиле ӱлежер эмдиги ӧйдӧ ас туштаган кижилик кӱӱни биске јуук. Ол бойы керегинде мактанып айтпас кижи, је сӱрекей кӧп улуска, ол тоодо республикада ады јарлу артисттерге, аргачыларга, устарга, билимчилерге, чиновниктерге јол ачканын, болушканын, јӧмӧгӧнин айдар керек.

Чагат Дидуновичте јаҥныҥ бийик кайралдары јок то болзо, је Алтайдыҥ тузазына эткен оныҥ ижи бир канча јӱрӱмдерге једер.

Светлана Буйдышева, Чой аймактыҥ јааныныҥ 1-кы ордынчызы:

—Чагатла мен 2000 јылда ПРООН-ныҥ эл тергеелер ортодогы ӱлекери аайынча иш ӧйинде танышкам. Горно-Алтайскка ол Москвадаҥ Алтай Республиканыҥ министри болгон С. П. Суразакованыҥ кычыртузыла иштеп келген. Ӱредӱлӱ, сагышту, английский тилди толо кеминде билер јиит…

Ӱлекер муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ јолдорына  учурлалган болгон. Оныҥ баштапкы ӱйе-бӧлӱгинде кажы ла аймакта јайаан јайалталу, эрчимдӱ улустаҥ команда тӧзӧлгӧн. Бис эксперттерле кожо турган курч сурактарды, олордыҥ јӱрӱмде бӱдер аайын шӱӱжип, иштиҥ тӧс ууламјыларын чокымдаганыс. Ӱлекер эки јылга улалган. Ишти беш јылга ичкери кӧрӱп, бого керектӱ документтерди белетеер ченемел 20 јыл мынаҥ кайра јок болгон. Эҥ јилбилӱзи — бу иште муниципалитеттердиҥ ле экономиканыҥ министерствозыныҥ специалисттери турушкан да болзо, је ол јаҥныҥ эмес, „албатыныҥ“ документи болгон деп айдарга јараар.

Ол ӧйлӧрдӧҥ бери кӧп јылдар ӧткӧн, бу ӧйгӧ бис Чагат Дидуновичле кожо кӧп тоолу ӱлекерлер белетеп  јазаганыс. Бу иште јаантайын тургускан амадуларга келиштире башка-башка эксперттер туружатан, је, бо-дозом, ӧмӧликтиҥ ӧзӧгинде  (мактанып эмес айдадым) ӱч кижи турганыс — Чагат, АР-дыҥ министерствозында иштеген Алтынсай Белекова ла мен.

Чагаттыҥ бастыра баштаган эмезе эмди бӱдӱрип турган ӱлекерлериниҥ элдеҥ озо аҥылузы — баштаҥкай алдынаҥ ӧрӧ, албатыдаҥ чыкканы. Ол јайаан кандый ла кижиниҥ шӱӱлтезин јӧмӧп, ого болу-жар, мындый иш телекей кеминде кандый болгонын айдып берер, ӱредер, оны бӱдӱрерге акча табыжар кижи.

Ондый ӱлекерлердиҥ бирӱзи Јайаан узаныштыҥ тӧс јери болуп јат, оны Чагат Дидунович Кӱпчегендеги јерлештериле кожо бӱдӱрип чыккан. Јурттыҥ узанар јайалталу улузын бириктирип, келиштире ӱлекер беле-теп, оны бӱдӱрер акчаны табып, бистиҥ устарды ӧскӧ  ороондордыҥ ла тергеелердиҥ устарыныҥ ченемелиле таныштырар ишти бӱдӱрип чыккан.

Јуртта таштап ийген эски тураны јазап, ишке керектӱ јазалдар алылган, темирле иштеер, јарангыштар эдер, кийис базар, тереле, сӧӧклӧ, агашла иштеер, калыктыҥ кеп-кийимин кӧктӧӧр, той балкаштаҥ эдимдер эдер ӱредӱ-класстар тӧзӧлгӧн; оноҥ бу турага экинчи кат тудулып, ондо конор ло ажанар јерлер, јаан эмес конференц-зал јазалган.

Калыктыҥ јайаан кеендигин корыырында бистиҥ республиканыҥ устарыныҥ једимдери јаан.  Олордыҥ ады-јолы јаҥыс та республикада ла Россияда эмес, је ӧскӧ дӧ ороондордо јарлу, кӧбизи, Чагат чылап, ӧскӧ ороондордыҥ тилдериле јайым куучындажат ла бойлоры мастер-класстар ӧткӱрет. Чагат Дидуновичтиҥ бу ууламјы ӧзӱп барарына јетирген јӧмӧлтӧзи сӱрекей јаан. Бистиҥ устардыҥ эдимдери Алтай Республиканыҥ танылу темдеги, визитный карточказы болор ӧмӧ-јӧмӧ ишти тӧзӧӧр керек.

Кӱндӱлӱ Чагат, сени юбилейлик чыккан кӱниҥле уткуп, бӱдӱрген ижиҥ база да кӧп јылдарга Алтайыҥа ла албатыҥа турулталу болзын, бисти кайкадып, кӧӧрӧдип, јаҥы јолдор ачып турзын деп кӱӱнзейдим.

Олег Болтоков, аргачы, Курай јурттаҥ:

—Мениҥ ижимде Чагат меге кӧп ачылталар эткен, кӧп солун улусла таныштырган.

Бистиҥ республиканыҥ туризмде иштеген аргачыларын чогуп, туризмниҥ „јажыттарына“ ӱредип, сертификаттар да алар арга берген.

Анайда ок гран ары јанында јаткан калыктардыҥ культуразыла, ондо туризм канайда тӧзӧлгӧниле таныжар арга бергенине быйаным айдып турум. Јаан теҥис кечип, Американыҥ Монтана штадына да апарганы јилбилӱ болгон.

Чагат нӧкӧр! Чыккан кӱниҥле сени уткып, су-кадык, чаҥкыр теҥери, калыгыҥа мындый ла быйанду јӱр деп кӱӱнзеп турум!

Алтынсай Белекова, АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министриниҥ ордынчызы:

—Чагат Алмашевтиҥ тӧс амаду-санааларыныҥ  бирӱзи — туулык јерлердиҥ ӧзӱмин ичкерледери. Туу-кырларлу  јерлердиҥ турумкай ӧзӱми аайынча федерал јасакберимди белетеер чокым тургузылган пландар эмдиге јетире јок, бу ишти јылдырарга келиштире ончо бӧлӱктердиҥ јетирӱлерин ле баштаҥкайларды чуктай јуур керек деп, ол чотойт.

Алтай Республика туулык јерлердиҥ турумкай ӧзӱми аайынча ороондо эрчимдӱ иштеген тергеелердиҥ бирӱзи. Бис Туулык ороондордыҥ телекейлик биригӱзине (Международный Горный Альянс) Россиядаҥ кирген сок јаҥыс тергее болуп јадыбыс.

2007-2009 јылдарда АР-дыҥ экономикалык министерствозы ФАО-доҥ (Продовольственная и сельскохозяйственная организация ООН) технический јӧмӧлтӧ аларга, Алтайдыҥ туулык јерлериниҥ турумкай ӧзӱминиҥ ӱлекер тӱп-шӱӱлтелерин белетеген. Бу иш  Чагат Алмашевтиҥ кӧнӱ турушканыла ӧткӧн. Биске Чагаттыҥ заявка-суруларла иштеер ченемели сӱрекей керектӱ болгон, не дезе, бу иште бойыныҥ аҥылулары бар. Оныҥ ченемели дезе сӱрекей јаан.

ФАО-ныҥ заявказыла иш Таджикистанла, Кыргызстанла, Монголияла иш колбулар тӧзӧӧр арга берген, бу ороондор туулык јер болгонын эрчимдӱ тузаланып јат. Олордыҥ эксперттери ле специалисттери ортодо Чагат јаан тоомјыда, Чагаттыҥ шӱӱлтелерин олор јаантайын ајарулу угадылар ла бойында болуп турган учурлу керектерине јаантайын кычырадылар.

Москвада М. В. Ломоносовтыҥ адыла адалган госуниверситеттиҥ географиялык факультедиле ӧмӧ-јӧмӧ иш — база бир јаан учурлу керек болгон. Оныҥ шылтузында „туулык јер“ болгоны Алтайдыҥ экономи-казына ла эл-јонына кандый салтар јетиргенин чоттоор методика белетелген. Бу эп-арга ороонныҥ туу-кырларда јаткан ӧскӧ дӧ тергеелерине келиштире тузаланылат.

Кандый ла ӱлекерди белетееринде Чагаттыҥ элбек билгирлери — ӧскӧ ороондордыҥ тилин билери, топонимикага, этимологияга, тюркологияга, географияга јилбӱлери, оныҥ профессионал кӧрӱми керектӱ ле тузалу болотон.

Любовь Ивашкина, журналист:

—Чагат Алмашевле ӧмӧ-јӧмӧ ижис  2005 јылда ар-бӱткендик парктардыҥ Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Тӱҥӱр јуртында ӧткӧн туштажузынаҥ башталган. Бис ого GPS-навигаторлор апарып јаткан болгоныс ла бу ӧйгӧ јетире биске таныш эмес техника 40 градус соокто иштеп, болгон јеристи кӧргӱзип турган ба деп, јолой улайын токтоп, кӧрӱп турганыс.

Оныҥ кийнинде Чагатла кожо турушкан керектер кӧп болгон. Је олордыҥ эҥ учурлузы — ирбиске учурлалып, балдардыҥ Кош-Агашта ӧткӧн баштапкы фестивали. Бу фестивальды ӧткӱрерин Чагат баштаган. Бӱгӱн ирбисти корыыр иш јаҥыс та бистиҥ Алтайда эмезе Бурятияда эмес, је Тӧс Азия талада — Киргизияда, Монголияда, Таджикистанда кӧп улусты бириктирет. Чагат Алмашевтиҥ ишти тӧзӧӧр јайалтазы бу ороондордо тӱҥей кӧрӱмдӱ улусла најылык колбулар тургузар арга берген. Бӱгӱн Алтай ирбисти корыыры аайынча ороондор ортодогы „Ирбис јӱрген јер“ деген биригӱге кирип јат. Былтыр јайгыда бис Аличур јуртта (Таджикистан, Туулык Бадахшан) ас туштаган бу јараш аҥга учурлай ӧткӧн фестивальда турушканыс.

Чагат јилбӱлери кӧп, кичӱ Тӧрӧлиниҥ тӱӱкизиле колбулу амадулары кӧп кижи. Оныҥ амадаган ончо санаалары бӱтсин деп кӱӱнзейдим.

Ольга Швакова, таскадаачы-тренер:

—Чагат Алмашевле мен кӧп јылдар мынаҥ кайра Горно-Алтайсктагы университетле кожо „Ирбис јӱрген јер“ деген јаан ӱлекерди бӱдӱрер ӧйдӧ танышкам.

Бу ӧйгӧ  „Јажыл туризмниҥ технологиязы ла оны тӧзӧӧри“, „Јажыл тураларда туризмди тӧзӧӧриниҥ аҥылулары“, „Гид-проводник“, „Јорык ӧйинде баштапкы болушты јетирери“ ле оноҥ до ӧскӧ јаан ӱлекерлерди бӱдӱрер иш ӧткӧн. Ол ӱлекерлердиҥ кажызы ла Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенди корыыр ла туризмде иштеерге кӱӱнзеген улузына керектӱ билгирлер ле ченемел берер амадулу болгон.

Чагат Дидуновичле иш — ол јаантайын „практика“ деп айдарга јараар. Бистиҥ республиканыҥ Кош-Агаш, Улаган, Оҥдой, Турачак ла Шабалин аймактары јаар ишмекчи јол-јорыктарысты јакшызынып эске аладым. Ишти профессионал кеминде тӧзӧӧри, тургуза ӧйдиҥ аҥылуларын ајаруга алары, ӧткӱрген ончо керектерде бойы туружары — оныла кожо иштиҥ аҥылулары.

Мен Чагат Алмашевти ойгор санааныҥ кыйузына јеткен юбилейлик чыккан кӱниле акту јӱрегимнеҥ уткуп, јаҥы ӱлекерлер, јаҥы јилбилӱ туштажулар ла бистиҥ республиканыҥ тузазына турулталу иш кӱӱнзейдим!

Татьяна Иваницкая, Јерлик ар-бӱткенниҥ Россиядагы кӧмзӧзиниҥ (WWF России) Алтай-Сайан экорегиондогы элчилигиниҥ пресс-качызы:

—Јерлик ар-бӱткенниҥ кӧмзӧзи (WWF) Алтайдыҥ турумкай ӧзӱминиҥ кӧмзӧзиле (ФУРА) кӧп јылдарга ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јат. Бойыныҥ ӧйинде кӧмзӧниҥ директоры Чагат Алмашев Туулу Алтайда „Ирбис јӱрген јер“ деген фестиваль тӧзӧлӧрине јаан ийде-кӱчин салган, ол эмди тергеениҥ ар-бӱткенди корыыр тӧс керектериниҥ бирӱзи болуп јат.

WWF-тиҥ эксперттери Чагат Алмашевле кожо Алтай Республиканыҥ бийик кырларлу јерде јаткан аймактарыныҥ эл-јонын јӧмӧӧр, „јажыл туралардыҥ“ ижин кӧндӱктирер, кыдат ширпотребтиҥ ордына республикада  јербойыныҥ устарыныҥ эдимдери садылар  программаларды белетеп, јӱрӱмде бӱдӱрген. Чагаттыҥ башка-башка бӧлӱктерде — экономикадаҥ ала социологияга јетире билгирлери, оныҥ байлык ченемели, јербойыныҥ аҥылуларын билгени ле эҥ учурлузы — тӧрӧл јериниҥ ле оныҥ улузыныҥ тузазына иштеер јӱткӱмели — бу ончозы бистиҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижибисти турулталу эдип јат.

Наталья Юркова, ГАГУ:

—Чагат — бойыныҥ тӧрӧлин сӱрекей сӱӱген кижи. Бис ыраак 2004 јылда американ айылчыларды ӱйдежип јӱреримде танышканыс. Бу јеҥил эмес јорык болгон. Мен английский тилди билерим, је гран ары јаныныҥ улузыла иштеер кандый да ченемел јок, ӱзеери бистиҥ тергее керегинде нени де билбес кижи болгом. Шак ол јол-јорыктаҥ Алтайла, оныҥ кайкал ар-бӱткениле, јебрен тӱӱкизиле, солун культуразыла чыннаҥ таныжарым башталган. Бу кайкамчылу телекейге јолды ачкан улус — јол-јорыкты тӧзӧӧргӧ болушкан Чагат ла оныҥ најылары. Ээчий јылдарда  кӧмзӧдӧги иш ле кӧп солун ӱлекерлер, јорыктар, туштажулар ӧткӧн.

Чагат кижиниҥ јайалтазын ла иштеер арга-чыдалын сезип, кӧрӱп ийер ле эҥ учурлузы — оны ачып билер кайкамчылу сезимдӱ кижи.  Башка-башка гранттардыҥ јӧмӧлтӧзиле ол јӱзӱн ле башка баштаҥкайларды: эколо-гиялык туризмди, ару энергетиканы, албаты узаныжын ла фольклорды, албатыныҥ јаҥжыккан билгирлерин шиҥдеерин ле корыырын ла о. ӧ. јӧмӧӧрин кичееген. Бу ок ӧйдӧ ол Конфуцийдиҥ ойгор ӱредӱзи аайынча — балыкты бербей, балыктаарга ӱреткен. Бойыныҥ ӧйинде јолын табарга, ижин баштаарга Чагат болушкан кӧп улус бӱгӱн будына бек туруп, кожо иштеп, јаҥы ӱлекерлерди бӱдӱреринде толо кеминде туружып јат.

Кӧп јылдар ӧткӧн дӧ болзо, мен Алтайдыҥ турумкай ӧзӱминиҥ кӧмзӧзинде иштеген ӧйлӧрди, бистиҥ јорыктарысты ла ӱлекерлеристи јылу эске аладым, олордыҥ шылтузында мен јаҥыс та бистиҥ республиканыҥ бастыра толыктарында эмес, је ӧскӧ ороондордо до кӧп чындык најылар, кожо иштеген быжу нӧкӧрлӧр тапкам…

Кӧмӱрчи ПЕТЕШЕВА