Алтайдын Чолмоны

Мал-аштыҥ чокым тоозын алар иш ӧдӧт

30.06.2020

Россия Федерацияныҥ «Ветеринария керегинде» федерал јасагы аайынча мал-аштыҥ ла кижиниҥ текши југуш ооруларын таркатпас, онойдо ок мал-аштыҥ југуш оорулары табылып ла  таркап турган шылтактарды илелеер амадула мал-аштыҥ идентификациязын ла олорды  чотко тургузарын ӧткӱрери некелет. Онойдо ок  «Ветеринария керегинде» федерал јасакка 2015 јылда эдилген кубулталарла, мал-аштыҥ ороон ичинде ары-бери јӱрӱшкени «Меркурий» федерал государственный јетирӱлик системада кӧрӱлер, мал-аш керегинде документтер дезе электрон бӱдӱмде болор учурлу деген некелте тургузылган.

Бистиҥ тергееде бу јаан ла каруулу иштиҥ ӧдӱп турганы керегинде эрмек-куучын Алтай Республиканыҥ ветеринарияныҥ Госветинспекцияла јаба комитединиҥ председатели Айдар ТОДОШЕВЛЕ  ӧдӧт.

—Айдар Петрович, идентификация эмезе чипирование деп оҥдомолдор керегинде јартап берзеер…

—Мал-аштыҥ идентификациязы — ол мал-ашка идентификациялык (эмиссионный) таҥма-номер берери. Ондый таҥмалу мал-аш Бирлик электрон системаныҥ базазына кийдирилет. Идентификация эдилер тушта таҥманыҥ электрон эп-аргалары тузаланылат: терениҥ алдында јӱрер чиптер ле кулактагы биркалар. Эмиссионный таҥмалар ончо мал-ашка эдилет. Тогус цифралу биркалар јаҥы чыккан мал-ашка тургузылат. Олордыҥ кажы бӱдӱминеҥ (кой бо, јылкы ба эмезе уй ба) камаанду бир канча чокым темдектелген ӧйдӧҥ олорго таҥмалар тургузылар учурлу. Кайда да такыптаҥ туштабай турган мындый номерлерди Россия Федерацияныҥ Росјуртээлемшиҥжӱзи берип јат. Биркаларда сканерлерле кычырар аргалу штрих-кодтор бар. Сканерлер «Ийделӱ Алтай» деп программа аайынча чыгарылган 2,4 млн. салковойго алынган.

—Кандый мал-ашка, кандый тындуларга электрон таҥмалар (идентификация) тургузылат?

—Россия Федерацияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ 2016 јылдагы јакарузыла, идентификация эдилип, чотко тургузылатан тындулардыҥ, мал-аштыҥ тооломы јарадылган. Ого јылкы мал, уй-мал, аҥдар, тӧӧлӧр, айылдыҥ куштары, ийттер, кискелер, чочколор, кроликтер, албалу тындулар, адарулар, балыктар кирет.

Айдарда, айылдыҥ тындуларын, мал-ажын азырап турган улуска ла аргачылык јурт ээлемдерге мал-ажыныҥ ла бойлорыныҥ су-кадыгын корулаарга, онойдо ок мал-ажын јалтаныш јогынаҥ ары-бери тартып, садып, толыжып јӱрерге, олорды электрон эп-аргала таҥмалап аларын кичеер керек. Мал-ажыныҥ ээзи болуп регистрация эдерге, мал-ажын таҥмалап, чотко тургузарга аймактардагы ветеринар службаларга баштанар керек.

—Бистиҥ тергеениҥ географиялык айалгазы бу ишке база аҥылу некелтелер эдип турган болбой?

—Алтай Республика ӱч государстволо (Казахстан, Монголия ла Китай) гран-кыйулу, онойдо ок ороонныҥ тӧрт тергеезиле гранду болуп јат. Айдарда, мал-аш ажыра југуш оорулар таркаар чочыду јаан. Темдектезе, Монголиядаҥ ящур деп југуш оору — биске, бистеҥ дезе ороонныҥ ӧскӧ тергеелерине таркаардаҥ айабас. Ондый јеткер болбозын деп, Россия Федерацияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозы Россия Федерацияныҥ јеринде ветеринария јанынаҥ тергеелик иштер (регионализация) ӧткӱрериниҥ ээжилерин јараткан, ондо мал-аштыҥ чокым ооруларыныҥ тооломы берилген. Регионализацияныҥ программазына ороонныҥ кӧп тергеелери кирген, ол тоодо коштойында Алтай край, Башкортостан, Новосибирск ле Кемерово областьтар.

Бу программа аайынча бистиҥ тергееде ящур оорудаҥ мал-ашка кыйалтазы јоктоҥ вакцинация эдери некелет. Бис вакцинацияны јӱк ящур таркаар чочыдулу Кош-Агаш аймакта ӧткӱрерине јараду алганыс. Је Росјуртээлемшиҥжӱ бисти текши тергеениҥ мал-ажына идентификация ӧткӱрип, вакцинация эдилбеген мал-аш «ару» тергеелерге барбазын деп, ончо јетирӱлерди «Меркурийге» аткарар некелте эткен. Вакцинация акча тӧлӧттирбезинеҥ эдилет. Идентификациялык таҥмазы јок мал-ашка вакцинацияны акча тӧлӧттирбезинеҥ эдер арга јок.

—Мал-аштыҥ ла кижиниҥ текши југуш ооруларын таркатпазы — ол идентификация ӧткӱрер иштиҥ јӱк бир амадузы. Оныҥ база кандый јакшы аргалары бар, Айдар Петрович?

—Идентификация ӧткӧн лӧ јетирӱлери текши электрон базага салылган мал-аш керегинде јетирӱлерле тергеениҥ јурт ээлем аайынча министерствозы тузаланар аргалу. Крестьян-фермер ээлемдерге, јуртээлем-производственный кооперативтерге (СПК-лар) ле таҥынаҥ аргачыларга субсидиялар берерге, олордыҥ мал-ажыныҥ тоолоры керектӱ болуп јат. Алдында ол статистикалык јетирӱлерди чаазын документтердеҥ аларга келишкен болзо, эмди мал-аштыҥ чокым тоозы бирлик электрон базада салылганы бу ишти јеҥилтет. Бу тооломло онойдо ок банктар, страховой компаниялар база элбеде тузаланар аргалу.

Онойдо ок бистиҥ тергееде федерал да, тергеелик те учурлу јолдордо мал-аш автомобильдердиҥ алдына кирип, олорло табарыжып, авариялар болуп турган учуралдар кӧптӧгӧн. Айдарда, кажы кижиниҥ, фермердиҥ мал-ажы јолго чыгып, јеткерлӱ учуралдыҥ шылтагы болгонын јартаарга, ол мал-аш электрон таҥмалу болгоны эптӱ эмей.

Кандый бир мал-аш јылыйган болзо, эмезе уурылар болгондо, мал-аштыҥ ээзин табарга јеҥил болор. Југуш оорулар табылганда, ветеринар врачтар, клиникалар ла лабораториялар ортодо тӱрген колбу тудуп, јетирӱлерле ӱлежерге эптӱ. Мал-ашты ӧскӧ ороондордыҥ, озо ло баштап Евросоюзтыҥ ороондорыныҥ грандары ажыра калыктар ортодогы тургузылган стандарттарла апарар арга база берилип јат. Чип-таҥмаларды ла электрон документтерди солып, кубултып ийер арга јок. Онойдо ок чаазын документтерле чилеп, электрон документтерле куурмакту керектер эдер арга база јок болот.

—Ээзи јок јӱрген ийттер, кискелер анчада ла бистиҥ калабыста кӧп туштайт. Олор југуш оорулар таркадар чочыду эдип тургандарыла коштой, темдектезе, ийттер улуска, анчада ла оогош балдарга табарып, шыркалап та турулар. Кезик ээлер оорый берген ийттерин, кискелерин тышкары таштап ийедилер. Идентификация эдилген соҥында, улустыҥ бойыныҥ туткан тындулары учун каруузы тыҥыыр болбой?

—Россия Федерацияныҥ «Тындулар тударында каруулу болоры керегинде» 498-чи номерлӱ федерал јасагы айылдыҥ тындуларына, кискелерге ле ийттерге келижет. Горно-Алтайск кала олордыҥ идентификациязын ӧткӱрерге чиптер садып аларына 500 муҥ салковой чыгарган. Эмди бу ла јайда эл-јонныҥ ийттерине ле кискелерине акча тӧлӧттирбезинеҥ чиптер тургузылары темдектелет. Бу иш элбеде ӧткӱрилген кийнинде јошкын ийттердиҥ, кискелердиҥ тоозы астаар деп иженели.

—Идентификация эдер иш кандый бӱдӱм јурт ээлемдерде (СПК-ларда ба, айса болзо, таҥынаҥ улуста ба) эрчимдӱ ӧдӧт?

—Бу ишти чыҥдый ӧткӱрери јаан ээлемдерге: јуртээлем-производственный кооперативтерге, укту мал-аш ӧскӱрип турган ээлемдерге, кӧп мал-ашту крестьян-фермер ээлемдерге тыҥ керектӱ. Идентификациялу мал-ашла садыжары, толыжары, олорго субсидия алары эптӱ ле тӱрген болуп јат. Јаскыда идентификация эдер иш кӧп мал-ашту ээлемдерлӱ Шабалин, Кан-Оозы, Оҥдой аймактарда эрчимделген. Ветеринар службаныҥ специалисттерине кӧп иштеерге келишкен. Је таҥынаҥ болушту ээлемдерде (ЛПХ) бу иш когыс ӧдӧт деп айдар керек.

Кичӱ изӱ айдыҥ тал-ортозына јетире республикада текши мал-аштыҥ 70,8 процентине индентификация эдилген. Аймактарла алзабыс, Кан-Оозы аймакта мал-аштыҥ 97,4, Оҥдой аймактыҥ 84,3, Шабалин аймактыҥ 67,1 проценти электрон таҥмалар алган. Бу иш мынаҥ да ары улалар. Мал-ажына электрон таҥмалар эттирткени мӧрлӱ ле астамду деп, тегин эл-јон оҥдоп-билип, бу иште туружар деп иженедис.

—Эрмек-куучын учун быйан. Јаан ла каруулу иш једимдӱ ӧтсин, Айдар Петрович.

Галина Коннова,

Ойдой аймакта «Теньгинский» јуртээлем-производственный кооперативтиҥ, укту мал-аш ӧскӱрер заводтыҥ баш зоотехниги:

—Бистиҥ ээлемниҥ мал-ажын чипировать эдери 2010 јылдаҥ бери ӧткӱрилет. Озо баштап быјылгы чыккан бозуларды, оноҥ јоон уй-малды чипировать эткенис. 2019 јылда дезе бастыра аҥдарга, јылкыга ла койлорго чиптер тургустыс. Эмди чиптерлӱ јоон уй-малдыҥ тоозы — 1800, аҥдардыҥ тоозы — 2000, јылкыныҥ тоозы 700 ле койлордыҥ тоозы 3000 тын болды.

Мал-ашка чиптер тургузары кооперативке керектӱ болуп туру. Мал-ажысла јаҥыс ла Алтай Республиканыҥ ичиндеги ээлемдерле садыжып, толыжып турган эмезис, ороонныҥ ӧскӧ дӧ тергеелериле иштейдис. Нениҥ учун дезе СПК 2009 јылда укту мал-аш ӧскӱрер заводтыҥ статузын алынган. Кооператив ак башту казах укту уйлар ла букалар, алтае-саянский укту «Теньгинский» аҥдар ӧскӱрет ле садат. Онойдо ок Горно-Алтайский укту койлор ӧскӱрип туру. Эмди бистиҥ кооператив укту мал-аш ӧскӱрип, Алтай Республиканыҥ ла ӧскӧ дӧ тергеелердиҥ јурт ээлемдерин јеткилдеп турган баш ээлем болуп јат.

Јуртээлем-производственный кооператив онойдо ок мал-аштыҥ Алтай Республика да ичинде, Сибирьдеги федерал округта да ӧткӱрилип турган кӧрӱлеринде эрчимдӱ туружат. Оныҥ да учун мал-ашка чиптер тургузары ла вакцинациялар ӧткӱрери керектӱ болуп туру. Бӱгӱнги кӱнде В. Г. Шадринге баштаткан кооперативтиҥ специалисттери укту мал-аш ӧскӱрер ишти эрчимделтип, мал-аштыҥ тоозын кӧптӧдип турулар. Јылдыҥ сайын јуртээлем продукцияны садары ла оныҥ чыҥдыйын јарандырары база эрчимделип јат.

Арчындай Пиянтинов,

крестьян-фермер ээлемниҥ јааны:

—Чиптер, биркалар эдери СПК-лардый, укту мал-аш ӧскӱрип турган кооперативтердий јаан ээлемдерге тузалу да, керектӱ де деп сананадым. Олор мал-ажын тергеелерле де, ӧскӧ дӧ ороондорло садыжып та, толыжып та јат. Онойдо ок олор государстводоҥ мал-ажыныҥ кӧп тоозынаҥ камаанду субсидияла болуш акча да алгылайт.

Ас-мас мал-ашту крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ болушту ээлемдер чиптер тургузарын тыҥ ла керексибей турулар. Нениҥ учун дезе, чиптерди, биркаларды бойыҥныҥ акчаҥа садып алар керек. Ас тоолу мал-ашка субсидия берилбей де јат, темдектезе, уйларга субсидия аларга, олордыҥ тоозы 30 тыннаҥ кӧп болор учурлу. Оноҥ бистиҥ иштеп алган јуртээлем сырьены государство садып аларын кичеебейт. Кӧбизинде ле ичкери јерлердеҥ ортокчылар келип, јеҥил баала садып алала, баазын канча катапка бийиктедип, бойлоры кирелте аладылар. Јӱк ле Алтай крайдаҥ бир аргачы бойы келип, торбоктыҥ эдин эмеш бийик баага алып туру. Тӱктиҥ бир килограммыныҥ баазы быјыл јӱк 35 салковой болуп калган, былтыр дезе 60 салковой болгон.

База бир сурак турат. Мал-ашты садуга апарарга, мал-аш сойор аҥылу јерде сойдырар керек. Је ондо сойгоны учун акча алып јат. Оныҥ баазы мал-ажыҥды ӧскӱрген чыгымыҥнаҥ да кӧп боло берет. Јурт ээлемдерде иш ай-кӱннеҥ, ар-бӱткенниҥ айалгазынаҥ, рыноктыҥ суруларынаҥ ла баалардаҥ камаанду ине. Оныҥ учун бу ишти јеҥил деп айдар арга јок.

Н. Бельчекова