Турумкай айалга, ийделӱ Россия ла республикабыстыҥ ӧзӱми учун

30.06.2020

Алтай Республикада текшироссиялык ӱнбериш кичӱ изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинде башталган. Кӧп тоолу улус бойыныҥ тап-эригин тузаланып, ӱндерин озолондыра бердилер. Ол тоодо таланыҥ башчызы Олег Хорохордин ле республиканыҥ депутаттары.

Олег Хорохордин ӱнин Горно-Алтайсктыҥ педагогический колледжиниҥ туразында 10-чы таҥмалу талдаачы участокто берген.

«Текшироссиялык ӱнберишти бистиҥ республиканыҥ ла Россияныҥ кажы ла кижизине тӱӱкилик учурлу јаан керек деп бодойдым. Ӱнбереечилерле јеткер болбозын јеткилдеер толо айалгалар тӧзӧлгӧнин бойым кӧрдим. Участокто таҥынаҥ коруланарыныҥ эдимдери бар, кириште улустыҥ эди-каныныҥ изӱзи кемјилет, келген улус бой-бойынаҥ ыраак турзын деп ајару эдилет, ширтеечилер иштейт» — деп, тергеениҥ башчызы темдектеген ле республиканыҥ эл-јонын ӱнбериште турушсын деп кычыру эткен.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ национальный политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар аайынча комитединиҥ председатели Наталья Екеева Россияныҥ Конституциязына тӱзедӱлер кийдирери аайынча ӱнбериште база турушкан.

Парламентарийдиҥ шӱӱлтезиле болзо, ороонныҥ Тӧс јасагына кийдирип јаткан кажы ла тӱзедӱ бастырабыска бӱгӱн де, орооныстыҥ келер де ӧйине јаан учурлу. Наталья Екеева бистиҥ албаты-јон текшироссиялык ӱнберишке јарлалган ӧйдиҥ туркунына гражданский молјузын бӱдӱрерине, бис мынаҥ ары канайда јадарыс ла канайда ӧзӱм алынарыс аайынча бойлорыныҥ кӧрӱмин угузарына иженгенин айткан.

Парламентарий Конституцияга кийдирип јаткан культура керегинде тӱзедӱге ајару эткен. Ол тӱзедӱни культураныҥ јарлу ишчилери Михаил Пиотровский, Александр Калягин, Денис Мацуев ле Владимир Машков эткен. Бу тӱзедӱде мынайда айдылат: «Россия Федерацияда культура оныҥ кӧп нациялу албатызыныҥ аҥылу энчизи болуп јат. Культураны государство јӧмӧйт лӧ корыйт».

—Мениҥ кӧрӱмимле, мындый тӱзедӱ Тӧс јасакка сӱрекей керектӱ. Баштапкызында, ол тӱзедӱ бу бӧлӱктиҥ ӧзӱмине јаҥы тебӱ, анайда ок РФ-тыҥ јеринде бирлик культуралык айалга тӧзӧӧр арга берер. Экинчизинде, ол эмдиги телекей ичинде кажы ла калыктыҥ национальный аҥылузын чеберлеп алар арга болуп јат. Мында куучын јаҥыс ла орус эмес, је анайда ок орооныстыҥ кӧп нацияларыныҥ культуразы керегинде база ӧдӧт. Ол Россияныҥ калыктарыныҥ тилдериниҥ ле культураларыныҥ јаражын, байлыгын чеберлеп алар арга. Ӱчинчизинде, јӱк ле тӧс байлыгыс ла орооныстыҥ эҥ учурлу аргазы болуп турган культурага тайанган соҥында, Россия једимдӱ болор. Культураны чеберлеп алары ол јӱк ле эски энчини чеберлейтени эмес деген оҥдомол келген. Культураны чеберлеери ол Россияны ла оныҥ келер ӧйин чеберлеери болуп јат. Качан государствоныҥ политиказы экономический политикага тӱҥдешкен кийнинде, эл-јонныҥ ӧзӱминде башкаланыштар — диспропорциялар болот. Мынызын јӱрӱм кӧргӱзет. Культураныҥ сурактарына, кӧгӱс-байлыктыҥ учурына, эл-јонныҥ кӱӱн-санаазына керектӱ кеминде ајару берилбегени эмди иле кӧрӱнет – деп, парламентарий темдектеген.

Наталья Екееваныҥ шӱӱлтезиле, эл-јонныҥ кӱӱн-санаазын билбей јадып, государствоныҥ бегин, ийдезин баалаарга јарабас. Шӱӱлтезиниҥ чын болгонын керелеген айас, парламентарий академик Дмитрий Лихачевтыҥ бойыныҥ ӧйинде мынайда бичигенин темдектеген: «Айландыра турган ар-бӱткенди корып ла орныктырып турган билим экология деп адалат… Је экологияны јӱк ле ар-бӱткендик биологический айалганы чеберлеер сурактарла кирелендирерге јарабас. Кижиниҥ јӱрӱминде оныҥ ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ культуразы ла ол бойы тӧзӧп алган айалганыҥ учуры база јаан. Культуралык айалганы чеберлеери – айландыра турган ар-бӱткенди чеберлеер сурактаҥ учурыла јабыс эмес. Ар-бӱткен кижиге оныҥ биологический јӱрӱмине керектӱ болзо, культуралык айалга оныҥ кӧгӱс-байлык јӱрӱмине, кӱӱн-санаазына, тӧрӧл јерлерге тартыларына керектӱ».

РФ-тыҥ Конституциязына тӱзедӱлер кийдирери аайынча ӱнбериштиҥ баштапкы кӱнинде республиканыҥ депутаттары база ӱндерин берген.

Јаан учурлу политический керек керегинде айдып тура, республикан парламенттиҥ экология ла ар-бӱткенди тузаланары аайынча комитединиҥ председатели Владислав Рябченко талдаштар ӧткӱрер камыс ӱнберишти ӧткӱрер ишти каруулу тӧзӧгӧнин темдектеген. Оныҥ шӱӱлтезиле болзо, государство эпидемиологический айалгада граждандарла кандый бир јеткер болбозын јеткилдеери аайынча бастыра керектӱ иштерди ӧткӱрген. «Мен ӱнимди тӱзедӱлер – балдарымныҥ келер ӧйи, турумкай айалга, ийделӱ Россия ла республикабыстыҥ ӧзӱми учун бергем» — деп, парламентарий айткан.

Экономика, акча-манат ла калан политика аайынча комитеттиҥ јааны Артур Кохоевтиҥ айтканыла болзо, ол ӱнин РФ-тыҥ Конституциязына тӱзедӱлер кийдирери учун берген. «Кӧп тоолу јонјӱрӱмдик быжулаштар – социальный тӧлӧмирлердиҥ, пособиелердиҥ, пенсиялардыҥ индексациязы Конституцияда темдектелгени меге јаан учурлу болуп јат. Јӱк ле ийделӱ, экономикалык ла акча-манат јанынаҥ айалгазы турумкай государство мынайда эдер аргалу деп бодойдым» — деп, ол темдектеген. Профильный комитеттиҥ јааны коронавирусный пандемиядаҥ улам тӧзӧлгӧн тегин эмес айалгада јаҥыс ла граждандарына бастыра социальный молјуларын бӱдӱрген эмес, је анайда ок бойыныҥ граждандарына ӱзеери госјӧмӧлтӧ эдер арга тапкан ороонныҥ башкартузы керегинде јылу сӧстӧр айткан.

Республиканыҥ депутады Александр Груздев ӱнин бу кӱнде база РФ-тыҥ Конституциязына тӱзедӱлер кийдирери учун берген. Бойыныҥ талдаачы участогында, Майма јурттыҥ 1-кы таҥмалу школында, ол Конституцияга кийдирип јаткан тӱзедӱлер – национальный суверенитетти тыҥыдарына, јондык чындыкту социальный государство тӧзӧӧрине эдилген јаан алтам болгонын темдектеген. «Бис орооныстыҥ тӱрген ӧзӱмине удура алтам эдер учурлу. «Справедливая Россия» партия Россияныҥ салымы учун санааркап турган бастыра улусты ӱнбериште эрчимдӱ турушсын деп кычыру эдет» — деп, депутат айткан.

Республикан парламенттиҥ вице-спикери Герман Чепкинниҥ шӱӱлтезиле, ороонныҥ Тӧс јасагына кийдирип јаткан тӱзедӱлер јаҥжыгулардый, суверенитеттий, государственный бирликтий јаан учурлу государственный байлыктарды тыҥыдат. Кандый ла государство мындый байлыктарга тайанат. Парламентарийдиҥ угусканыла болзо, јаҥы редакциялу Конституция ороонысты, оныҥ эмдиги телекейде учурын тыҥыдарына камаанын јетирер. Орооныстыҥ граждандары бойлорын база да тыҥ коруланган деп сезер. Не дезе, куучын јонјӱрӱмдик быжулаштарды, анайда ок граждандардыҥ тап-эриктерин корыыры керегинде ӧдӧт.

К. ЯШЕВ белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина