Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Бис чын јол талдап алганыс»

03.07.2020

Совет Союзта ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдарыныҥ ортозындагы демократиялык кубулталар нациялардыҥ бойын эл деп сезими ойгонып, ӧзӱм алынарына, оныла колбой автоном областьтыҥ статузын республикага јетирер јӱткӱмелине баштапкы алтамдар берген. СССР-дыҥ ла РСФСР-дыҥ Конституциязы аайынча автоном республика (областька кӧрӧ) бойыныҥ јеринде государственный јаҥныҥ аргаларын толо бӱдӱрген ле оныҥ чыдузында сурактарла јӧптӧрди таҥынаҥ бойы чыгарар јаҥду болгон. Областьтыҥ албаты депутаттарыныҥ Совединде бу суракла тыҥ тартыжулар болотон. Бистиҥ тергеедеги экономикада, политикалык јӱрӱмде тура берген айалгалардыҥ аайына тургуза ла чыгарын ӧй некеген.

1990 јылда элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларда «Горно-Алтайский автоном областьтыҥ государственный суверенитеди керегинде декларация», «РСФСР-ла областьтыҥ государственно-тап-эрик устройствозы керегинде јӧптӧжӱ» ле «Областьтыҥ рыночный колбуларга ла экономиканыҥ турумкай ӧзӱмине кӧчӧр ӧйдӧ (1990-1992 јылдар) РСФСР-ла экономикадагы колбулары керегинде јӧптӧштирӱ» деген ӱлекерлер јарлалган. Олордо бу курч сурактыҥ аайына чыгатан тӧс ээжилер ле кӧрӱмдер айдылган. Албатыныҥ эҥ артык ойгор сагышту уулдарыныҥ автоном областьтыҥ статузын бийиктедери керегинде амадузын кыйалтазы јоктоҥ бӱдӱрери тӱӱкилик керек болгонын албаты јарт оҥдогон.
Алтай Республиканы тӧзӧӧрдӧ, политический ле экономический јанынаҥ кемнеҥ де камааны јок ло теҥ-тай тап-эриктӱ болорына јединерине эҥ баштапкы учур берилген. КПСС-тыҥ обкомыныҥ баштапкы качызы ла депутаттардыҥ областной Совединиҥ председатели болгон Валерий Иванович Чаптынов јерлештерине баштанып, государственный башкараачы болгон адында јаан каруулу угускан: «…кем де областьтыҥ производительный ийделерин ӧскӱрер, оныҥ экономиказын кӧдӱрер, эл-јонныҥ јадыныныҥ јонјӱрӱмдик айалгаларын тӧзинеҥ јарандырар, оныҥ тап-эриктерин ле јилбӱлерин корулаар амадунаҥ ӧскӧ кандый да амадулар ла керектер тургуспай јат».
РСФСР-дыҥ 1991 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 3-чи кӱниндеги 1536-1 таҥмалу јасагыла Горно-Алтайский автоном область алдындагы ла граныла РСФСР-га кирип турган Горно-Алтайский Советский Социалистический Республика болуп кубулган.
Автоном область јаҥы тап-эриктӱ статусту болгоны тергееде јуртап јаткан бастыра калыктардыҥ тап-эриктерин ле јасактарда јилбӱлерин корулаарын јеткилдеерине гарант болгон. Бу јылдарда эдилген јаан иштерди, јединген турулталарды ончозын тоолоп, ончозын айдар арга да јок.
Капитальный строительствого эдилген миллиардтарла тоололгон инвестициялардыҥ шылтузында јаҥы аэропорт, бассейн, балдардыҥ садтары, ФАП-тар, школдор, јадар туралар тудулган; агропромышленный комплекс ӧзӱм алынган; кӱнниҥ электростанциялары кӧптӧгӧн; јолдор јазалган; каланыҥ ла јурттардыҥ тыш бӱдӱми јарандырылган; республикага газ келген; туризм эрчимделген; ич-кӧгӱс энчиниҥ байлыгы кичеелген ле кӧргӱзилген ороондо эҥ артык музейлердиҥ бирӱзи тудулган.
Алтай Республиканыҥ јаҥыныҥ органдары национальный политикада эки ээжиге тӧзӧлгӧлӧнӧт: российский јасактар аайынча ла тӱӱкидеги јаҥжыгуларды ајаруга алып, тергеениҥ јеринде јуртап јаткан бастыра этносторго ӧзӱмниҥ теҥ-тай айалгазын тӧзӧйт. Совет ӧйинеҥ бери тергеениҥ бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдарыныҥ башкараачылары эки башка нациялу улустаҥ тудулатан ээжи јаҥжыккан. Бу јаҥжыгу эмди 29 јылга улай бузулбай келди. Алтай Республиканыҥ Конституциязы аайынча Алтай Республиканыҥ государственный тилдери — ол орус ла алтай тилдер. Бӱгӱн республикада теҥ-тай тап-эриктӱ эки тилдиҥ — Орус ла Алтай тилдердиҥ кӱндери тогузынчы катап темдектелип јат.
Республикада Јаҥы јыл окылу темдектелгениле коштой, алтай Јаҥы јыл — Чага байрам, казах калыктыҥ мусульман Јаҥы јылы — Наурыз — база темдектелет. Тергееде јуртаган ас тоолу ӧс калыктар-этностордыҥ байрамдары база ӧткӱрилет. Туба, куманды ла чалканду калыктардыҥ јаткан јерлеринде «Чылгайак», мӧштиҥ Јӱрӱк байрамы ӧткӱрилет. Алтайлардыҥ тоозына кирип турган этносторды бириктирип турган јаҥжыккан байрам — ол Эл Ойын. Онойдо ок «Алтайдыҥ суучактары» деген јаан байрам тергеебистиҥ текши калыгыныҥ база бир байрамы болуп јаҥжыккан.
2013 јылда Горно-Алтайсктагы государственный университеттиҥ филология факультединде алтай тил ле литература кафедразы алтаистиканыҥ ла тӱркологияныҥ башка факультеди болуп тӧзӧлгӧн. Бӱгӱнги алтаистика јаан билимниҥ тепкиштериниҥ јаҥы бийигине алтаганын айдар керек. Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институды тӧзӧлгӧнинеҥ ала билим-шиҥжӱлӱ элбек ле јаан иш апарат. Ол ар-бӱткенди, культураны, тӱӱкини, тӧрӧл тилди ле литератураны, јаҥжыгуларды келер ӱйелерге корулап алары јанынаҥ элбек иш бӱдӱрет. Республиканыҥ статузын алынганыс бу амадуларга база јаан тӧзӧгӧлӧр салып јат.
Бис јаҥжыккан ич-кӧгӱс байлыктарысты корулаарына јаан ајару саладыс. Европаныҥ глобализацияныҥ ӧйинде бойыныҥ јаҥжыгуларын, башказын ундыган ороондорынаҥ оныла аҥыланадыс. Тергеениҥ јасакчы органы — Эл Курултай — «Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ материальный эмес энчизин ӧскӱрерин аайлаштырары керегинде» деп республикан јасак јараткан. Алтай Республикада јарадылган бу јасак аайынча ондый ок јасакты федерал кеминде јарадар баштаҥкай эдилген. Бу јасак культураныҥ материальный эмес энчизиниҥ объекттерин табар, орныктырар, корулаар ла тузаланар керекти аайлаштырат, јаҥныҥ органдарыныҥ культураныҥ материальный эмес энчизиниҥ объекттерин ӧскӱреринде чыдуларын тургузат. Алтай Республикада культураныҥ материальный эмес энчизиниҥ объекттери — ол јаҥжыгулар, јаҥарлар, кай, чӱм-јаҥдар, мӱргӱӱл ле ӧскӧ дӧ јаҥдаштар, албатыныҥ байрамдары, устардыҥ јаҥжыккан ижиле колбулу билгирлер ле ченемелдер — кандый ла этносты бойын аҥылу калык деп сестирген тӧс ончо байлыктар.
Бӱгӱнги Россияныҥ тӱӱкизинде аҥылу корудагы јерлер керегинде баштапкы јасак база Алтай Республикада јарадылган. Алтай Республика ок ООН-ныҥ Азияныҥ ороондорыныҥ башкаруларыныҥ ортодо туулык ороондордыҥ турумкай ӧзӱми аайынча баштапкы консультацияларында Россияныҥ туулык јерлериниҥ адынаҥ турушкан. Бу консультациялардыҥ телекейдиҥ башка-башка ороондорынаҥ ла талаларынаҥ келген туружаачылары Алтай Республика керегинде докладты јилбиркеп уккандар. Тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ беш объеги ЮНЕСКО-ныҥ Бастырателекейлик энчизиниҥ тооломына кирген. Алтай Республика ЮНЕСКО-го Бастырателекейлик кереестердиҥ «Алтай — Алтын кырлар» деп категориязын Пазырыктыҥ ӧйиниҥ тӱӱкилик-культуралык энчизиле толтырары, онойдо ок Тыва ла Хакасия республикаларла кожо Тӧс Азияныҥ кӧп калыктарында таркаган јайаандык кайды кижиликтиҥ энчизиниҥ кереестериниҥ Тооломына кийдирери јанынаҥ иштеп келген.
Бистиҥ ар-бӱткени јараш ла солун, культурада ла тӱӱкиде байлык энчилӱ тергеебиске туристтердиҥ келери кӧптӧгӧн. Онызы Алтай Республика туризмде инвестициялар јанынаҥ јилбилӱ тергее болгонын кӧргӱзет. Айдарда, турист-рекреационный кластерлерле, темдектезе, туулык чанала јыҥылаар «Манјӱрек», кӧп јилбилӱ јерлерди бир јолло бириктиретен «Каракол» комплекстердий объекттерди тударыла иштеери јаан учурлу болуп јат. Олордо јолдор јазалып, јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр иштер кидим ӧдӧт. Онойдо ок Россияда баштапкы ла геопарк тудулган. Оныҥ гран-кыйуларына Оҥдой, Улаган, Кош-Агаш аймактар кирген.
Алтай Республика — аграрный тергее болуп јат, оныҥ эл-јоныныҥ 70 проценти кирези јурттарда јадып, мал-аш ӧскӱрет, маалаажыла иштейт. Бӱгӱнги кӱнде государство аграрно-промышленный комплекстиҥ кӧп-кӧп ууламјыларында субсидияларла, гранттарла, бюджеттер ортодогы трансферттерле јӧмӧлтӧ эдип туру. «Јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп федерал адылу программала јурт ээлемдердиҥ башка-башка ууламјыларында (укту мал-аш, койлор, аҥдар, јылкылар ла ӧскӧ дӧ мал-аш ӧскӱреринде), билелик крестьян-фермер ээлемдерге ле ижин јаҥы баштап турган ээлемдерге база болуш-јӧмӧлтӧ кӧп эдилген.
Алтай Республика эрчимдӱ ӧзӱм алынып, ичкери барат. Бис тегин эмес ӧйдӧ јадып турус, ӧй кубулып јат. Ӧйлӧ кожо бис база кубулып јадыс, је эҥ учурлузы бистиҥ тергеениҥ, кичӱ тӧрӧлис Алтай Республиканыҥ статузы тыҥып, ол јаан ӧзӱмдӱ јолло бӱдӱмјилӱ барып јатканы. «Бис чын јол талдап алганыс» — республиканыҥ баштапкы башчызы, быјыл чыкканынаҥ ала 75 јылдыгы темдектелип турган Валерий Иванович Чаптынов тергеениҥ эл-јонына јаш республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ баштапкы айларында мынайда баштанган. Бу сӧстӧрди бӱгӱн де айдарыс: «Бис чын јол талдап алганыс!». Байрамла, Алтай Республиканыҥ бирлик биледе нак јуртап јаткан бастыра калыктары!

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина