Алтайдын Чолмоны

Билимде де, ӱредӱликте де ады-јолы јарлу

07.07.2020

Алтай Республиканыҥ јарлу билимчи-тюркологы, филология билимдердиҥ докторы, Алтай Республиканыҥ билиминиҥ нерелӱ ишчизи А. Т. Тыбыкова оору-јоболдоҥ улам амырап калганыла колбой оныҥ эземин кереестеген бичимел јарлалат.

Алтайдыҥ јаркынду, кӧгӱс кӧрӱмдӱ эпшилериниҥ бирӱзи филология билимдердиҥ докторы, Горно-Алтайсктагы эл университеттиҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ кафедразыныҥ профессоры Александра Тайбановна Тыбыкова 1935 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 26-чы кӱнинде Оҥдой аймактыҥ Шашыкман јуртында Тайбан ла Эрке Тыбыковтордыҥ билезинде чыккан. Кичинек кызычактыҥ адазын 1937 јылда айдай берерде, энези јаҥыс балазын от-калапту јуу-чактыҥ да ӧйинде, онойдо ок оныҥ кийниндеги кату, кӱч ӧйлӧрдӧ кара јаҥыскан чыдаткан ла ӱреткен. Энези су-алтай ӧзӧктӱ, байлык, чечен тилдӱ бойы алтай чӧрчӧктӧрди, кеп сӧстӧрди, табышкактарды, тилдиҥ, сӧстиҥ учурын-аайын сӱреен јакшы билген. Шак ла кару энези кызын бойыныҥ албатызыныҥ јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥын баалап, тооп ло оморкоп јӱрерине таскаткан. Јилбиркек, соныркак кызы энезиниҥ энчилеп берген ӱредӱзине, таскамалына бастыра јӱрӱмине чындык арткан. Онызын албатызыныҥ чындык кызы Александра Тайбановна билим телекейинде филология билимдердиҥ баштапкы докторы болгоны недеҥ де артык керелейт.
1957 јылда јиит кыс Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ филология факультедин јеҥӱлӱ божодып, иштеги јолын Экинурдыҥ школынаҥ баштаган. Ол бу школдо алтай ла орус тилдердиҥ ле литературалардыҥ ӱредӱчизи болуп иштеген.
1961-1964 јылдарда алтай кыс СССР-дыҥ Билимдер академиязыныҥ тил билим институдыныҥ аспирантуразында ӱренген. Ады јарлу тюрколог Н. А. Баскаковтыҥ башкарганыла «Алтай тилдиҥ колболу ла бириккен глаголдоры» деп адалган кандидатский диссертациязын корыган.
Александра Тайбановнаныҥ билим ижи Горно-Алтайсктагы тӱӱкиниҥ, тилдиҥ ле литератураныҥ билим-шиҥжӱлӱ институдында, тургуза ӧйдӧ Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институды, јолын алынып, ичкери кӧндӱккен. Ол мында тӧртӧн јылдыҥ туркунына ак-чек ле једимдӱ иштеп, кичӱ билим ишчидеҥ ала баш билим ишчиниҥ јолын ӧткӧн.
Билимчи А. Тыбыкованыҥ шиҥжӱлӱ ижи башка-башка ууламјыла ӧткӧн, оныҥ иштеринде алтай тил билимниҥ јӱрӱмдик учурлу сурактары элбеде кӧргӱзилген: колболу глагол, айдылаачыныҥ бӱдӱмдери, тегин ле уурладылган эрмектиҥ синтаксизи, модальность, алтай литературный тилдиҥ тӧзӧгӧзиниҥ, эмдиги ӧйдӧ алтай тилдиҥ ле оныҥ диалекттериниҥ сурактары, орфографияныҥ ла пунктуацияныҥ аайы-бажына чыгатан сурактары ла о.ӧ.
Александра Тайбановна бойыныҥ иштеринде алтай тилде айдылаачыларла колбулу сурактарга улай ла баштанган. Онызы тегиндӱ эмес, нениҥ учун дезе айдылаачы эрмектиҥ грамматикалык тӧзӧгӧзи, оныҥ учурыныҥ бажы болуп јат. Алтай айдылаачыныҥ бӱдӱмдери ле учуры оныҥ «Алтай тилде глаголло айдылган айдылаачы» («Глагольное сказуемое в алтайском языке») деген ижинде (1989 ј.) кӧргӱзилген. Алтай тилде айдылаачыныҥ башка-башка бӱдӱмдерин кӧргӱзеринде байлык система тузаланылат. Билимчи бойыныҥ бичимелдеринде ле ӧрӧ адалган монографиязында шак ол айдылаачыныҥ бӱдӱмдерин ле семантиказын тереҥжиде, элбеде кӧргӱскен. Айдылаачыныҥ модальный бӱдӱмдери баштапкы катап билимчиниҥ М. И. Черемисинала ӧмӧ-јӧмӧ белетеген бичимелдеринде берилет: «Алтай тилде айдылаачыныҥ модальный бӱдӱмдери» (1998), «Алтай тилде предикат модаль сӧстӧр» (1991).
Александра Тыбыкова 1989 јылда «Алтай тилде тегин эрмектиҥ бӱдӱми ле учуры» («Структурно-семантическая характеристика простого предложения в алтайском языке») деген диссертациязын корып јат. Кийнинде ол бу ижине тайанып, «Алтай тилдиҥ синтаксизи аайынча шиҥжӱлер. Тегин эрмек» деп монографиязын бичиген (1991). Билимчи бойына алтай тилде тегин эрмектиҥ учурын, аайын тереҥжиде шиҥдеер амаду тургускан. Ол бу суракты эмдиги лингвистиканыҥ кӧрӱмиле башкарынып чечкен. Ол јылдарда бистиҥ ороонныҥ тилдерин јартаары 20-чи чактыҥ баштапкы јарымындагы русистиканыҥ ээжилериле башкарынып шиҥдейтени јаҥжыгу болгон. Александра Тыбыкованыҥ ижиниҥ тӧзӧгӧзине профессор М. И. Черемисинаныҥ башкарган синтаксический школдыҥ концепциязы салылган. Шак бу концепция аайынча, эрмек — абстрактный единица. Оныҥ модель-сомы эрмектиҥ текши кӧргӱзӱзи болуп јат. Ол модель-сомго тайанып, эрмекти канча ла кирези, учы-куйузы јогынаҥ тургузарга јараар. Бойыныҥ шиҥжӱлӱ ижинде А. Тыбыкова тӱрк тегин эрмекти кыракы шиҥдееринде структурный моделированиениҥ эп-аргазын тузаланган ла тегин эрмектиҥ модель-сомдорыныҥ тооломын берет. Бу иште ол баштапкылардыҥ тоозында болгон. Сибирь тергеезиниҥ тюркологиязында тегин эрмектиҥ модель-кеби аайынча эҥ баштапкы монографиялык иш деп темдектеер керек. Шак ол иш ӧскӧ тӱрк тилдердиҥ тегин эрмегиниҥ синтаксизин тереҥжиде шиҥдеериниҥ тӧзӧгӧзи болуп, јолын алынган.
Кӧп јылдардыҥ туркунына ол тӱрк тилдердиҥ синтаксизиниҥ уур-кӱч деген сурактарыныҥ бирӱзиле — уурладылган эрмекле кӧнӱ иштеген. Уурладылган эрмек деген оҥдомол јаҥыс та тӱрк тилдердиҥ синтаксизинде эмес¸ је онойдо ок синтаксистиҥ текши теориязында јетире чечилбеген, јарталбаган. Уурладылган эрмектиҥ учуры, бӱдӱми јанынаҥ башка-башка шӱӱлтелер бар. Је тюркологияда бу сурактыҥ бойына учурлалган аҥылу-адылу шиҥжӱлӱ иштер јок. Оныҥ учун М. И. Черемисинала, Л. Н. Тыбыковала кожо бичилген «Алтай тилде уурладылган эрмек» деген ӧмӧ иш (2009) тӱрк тилдерде уурладылган эрмек керегинде теорияга јаан јӧмӧлтӧ, туза эткен деп айдар керек. Шак бу иште шиҥжӱчилердиҥ уурладылган деп адап турган эрмектиҥ учуры-чыдузы ла бӱдӱмдери берилет.
Авторлордыҥ шӱӱлтезиле болзо, уурладылган эрмек бир предикатив тӧзӧгӧлӱ тегин ле колболу эрмектиҥ ортозында туруп јат. Мындый эрмектерде уурладып турган компонент бар.
Александра Тайбановнаныҥ тегин эрмектиҥ синтаксизи, глаголды шиҥдеери аайынча ижи бу ла сурактар аайынча јаҥыс та алтай материалла иштеери эмес, је онойдо ок Сибирь талазыныҥ ӧскӧ дӧ тӱрк тилдерин шиҥдеерге тӧзӧгӧ болуп барганын аҥылап айдар керек.
Ады-јолы элбеде јарлу билимчи башка-башка бӱдӱмдӱ сӧзликтердиҥ авторлорыныҥ бирӱзи болуп јат. 1994-1995 јылдарда ол Россияныҥ јарлу баш тюркологторыныҥ тоозында Турцияныҥ МИД-иниҥ кычыртузыла «Сравнительная грамматика тюркских языков» деп ӱлекерде турушкан. Оныҥ материалдары бӱгӱнги кӱнге јетире јарлалбаган, кепке базылып чыгарылбаган. Стамбулда 1995 јылда олордыҥ ижинеҥ јӱк ле «Лингвистический словарь тюркских языков» кепке базылып чыгарылган. Бу сӧзликти белетеер иште А. Т. Тыбыкова база турушкан. Экспедициялардыҥ материалдарына тайанып, Н. А. Дьайымла, Л. Н. Тыбыковала, Н. Н. Тыдыковала кожо ӧмӧ-јӧмӧ белетеген «Тематический словарь северных диалектов алтайского языка» (2004) деген сӧзлик база чыккан.
Сӧзликтерди белетеп, кепке базып чыгарар иште база бир учурлу керекти темдектеерге јараар. 2005 јылда американ лингвисттер Дж. Б. Вудла, Г. Вудла, онойдо ок алтай тилдиҥ кафедразыныҥ преподавательдери К. К. Пиянтиновала, Л. Н. Тыбыковала «Морфемный словарь алтайского языка (с переводом на русский и английский языки)» деп сӧзликти кепке базып чыгаргандар. Тӱрк тилдерде мындый сӧзликти белетеп чыгарган тӱӱкилик учурлу баштапкы ченелте болуп јат. Авторлор глаголдыҥ сӧс бӱдӱрер ле кеп бӱдӱрер кожулталарын бир тӧзӧгӧзине тайанып аайлаган, јаҥы лексикалык учурлу сӧстӧрдиҥ бӱдер эп-аргаларыныҥ модельдерин кӧргӱскен. Сӧстӧрди английский ле орус тилдерге кӧчӱргени ӧскӧ ороондордыҥ билимчилерине оныла тузаланар јарамыкту арга берди. Онойдо ок гран ары јанында алтай тилди ӱренерге кӱӱнзегендерге база эптӱ, јакшынак арга болуп јат.
Алтай литературный тилдиҥ учуры-статузы, јӱрӱмде оны тузаланары, онойдо ок школдордо ло вузтарда ӱредериниҥ чыҥдыйы керегинде сурактар јаантайын Александра Тайбановнаныҥ ајарузында болгон, ӧзӧгин ӧйкӧгӧн. Ол алтай тилдиҥ айалгазы, аргалары, ичкери ӧзӱми јанынаҥ радиоло до јаантайын айдатан, бичиген бичимелдери билим јуунтыларда, јербойыныҥ газеттериниҥ бӱктеринде јарлалатан: Алтай литературный тилдиҥ бӱгӱнги айалгазы ла ичкери ӧзӱминиҥ јолы (1984), Алтай письменностьтыҥ бӱткени-табылганы ла эмдиги ӧйдӧги этнокультуралык иш (1993), Алтай тилдиҥ сурактары (1994), Алтай Республикада тилдиҥ айалгазы (алтай тилдиҥ материалдары аайынча (1996) ла о.ӧ.
А. Т. Тыбыкова Алтай Республиканыҥ школына ла бийик ӱредӱликке сӱреен јаан јӧмӧлтӧ-болужын, тузазын јетирген. Ол 1990-1993 јылдарда Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилердиҥ институдында алтай ла орус тилдердиҥ, литературалардыҥ кафедразын билгир башкарган, он јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим министерствозындагы Экспертный кӱреениҥ турчызы болгон.
Байлык ченемелдӱ, билгири тереҥ Александра Тыбыкова алтай тилле школдорго, педколледжке ле университетке керектӱ ӱредӱлӱ бичиктердиҥ ле программалардыҥ баш авторы ла редакторы болгон. Ол алтай тилдиҥ грамматиказы аайынча бойыныҥ билим шиҥжӱлӱ ижиле коштой школдордо алтай тилди ӱредериниҥ чыҥдыйын бийиктедери, јаҥыртуларды элбеде тузаланары јанынаҥ эрчимдӱ иштеген.
Н. В. Тепуковло, В. Д. Сатлаевала ӧмӧ-јӧмӧ белетеген 7-8 класстарга керектӱ «Алтай тил» деген ӱредер бичиги канча катап такып чыгарылган. 8-9 класстардыҥ «Алтай тил» деген ӱредер бичигин (1997) бӱгӱнги кӱнге јетире алтай школдордо тузаланат. Оныҥ башкарганыла 2010 јылда алтай тилле 10-11 класстарга керектӱ ӱредер бичик аайынча иш тӱгенген. Бу бичикти алтай школдордыҥ ӱредӱчилери ле ӱренчиктери узак сакыган.
Алтай тилге «Орфография и пунктуация алтайского языка» деген бичиктиҥ (1981) учуры айдары јок јаан. Ол бу бичикти В. Н. Тадыкинле кожо белетеген. Бӱгӱнги кӱнге јетире бу бичик ӱредӱчилердиҥ, журналисттердиҥ, ӱренчиктердиҥ ле ӱренеечилердиҥ чындык болушчызы болуп артат.
Александра Тайбановна кӧп јылдардыҥ туркунына школдорго, педколледжке ле университетке алтай тилле программаларды белетеери аайынча баш специалист болуп артат. Калганчы јылдарда оныҥ авторствозыла бир канча программалар чыккан: эл университеттиҥ филология факультединиҥ алтай бӧлӱгиниҥ ӱренеечилерине «Эмдиги алтай тил» деген программа (2004), јаан класстардыҥ ӱренчиктерине ле алтай тилдиҥ ӱредӱчилерине «Алтай тил 10-11 класстарга» (2004), педколледжтиҥ ӱренеечилерине «Алтай тил» (2008) деген программа чыккан.
1993 јылда јербойындагы пединститутты эл университет эдип јаҥыртарда, профессорлордыҥ, ӱредӱчилердиҥ тоозын кӧптӧдӧр-тыҥыдар амадула Александра Тайбановнаны алтай тилдиҥ ле литератураныҥ кафедразына профессордыҥ ижине кычырган. Шак оныҥ шылтузында «Языки народов РФ» деген специальность аайынча аспирантура ачылган. Оныҥ билим башкартузыла белетелгендер — Т. Е. Орсулова, А. Н. Майзина, Н. В. Ерленбаева, К. Б. Самтакова кандидатский диссертацияларын Новосибирскте ле Уфада докторский ле кандидатский диссертацияларды корыыры аайынча диссертационный советтерде једимдӱ корып алгандар.
А. Т. Тыбыкова 80-неҥ ажыра билим иштердиҥ авторы. Оныҥ билим иштерин Казахстанда, Кыргызстанда, Татарстанда, Башкортостанда, Турцияда, онойдо ок Германияда, Польшада, Венгрияда јакшы билер. Онойдо ок оныҥ иштери ӧскӧ дӧ ороондордыҥ изданиелеринде, темдектезе, Турцияда ла Польшада бар.
Билимчи А. Т. Тыбыкова Сибирьдиҥ тӱрк тилдериниҥ синтаксизи аайынча баш специалисттериниҥ бирӱзи болуп тура, 1995 јылдаҥ ала 2000 јылга јетире кандидатский ле докторский диссертацияларды корыыры аайынча Саха Республиканыҥ гуманитар шиҥжӱлериниҥ институдындагы диссертационный советтиҥ турчызы болгон. 1993 јылдаҥ ала ол СО РАН-ныҥ филология институдындагы «Сравнительно-историческое, типологическое и сопоставительное языкознание» деген специальность аайынча кандидатский ле докторский диссертацияларды корыыры аайынча диссертационный советтиҥ турчызы, 2008 јылдаҥ ала Хакасияда Н. Ф. Катановтыҥ адыла адалган госуниверситеттиҥ диссертационный совединиҥ турчызы болгон.
Он јылдыҥ туркунына А. Т. Тыбыкова алтай билимниҥ адынаҥ СССР-дыҥ Билимдер академиязындагы тил ле литература бӧлӱгинде тюркологтордыҥ совет комитединде турушкан. 2007 јылдыҥ сыгын айыныҥ 16-чы кӱнинде РАН-ныҥ ОИФН-ниҥ бюрозыныҥ јӧбиле РАН-ныҥ тӱӱки-филологиялык билимдердиҥ бӧлӱгинде Россияныҥ тюркологторыныҥ комитединиҥ турчылары јӧптӧлгӧн лӧ А. Т. Тыбыкова оныҥ турчыларыныҥ тоозына кирген.
А. Т. Тыбыкова «Тюркология» (Казахстан), «Филология и человек» (Барнаул) деп билим журналдардыҥ редколлегиязына кирген. Билимчи 1975 јылда РСФСР-дыҥ ӱредӱ министерствозыныҥ Мактулу грамотазыла кайралдаткан, 1981 ј. СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ јакааныла «За трудовое отличие», 1985 јылда «Ветеран труда» деп медальдарла кайралдаткан. 2005 јылда «Почетный работник высшего профессионального образования Российской Федерации» деп кӱндӱлӱ атла адаткан ла бу ок јылда алтай билимчилердиҥ ортозынаҥ «Алтай Республиканыҥ билиминиҥ нерелӱ ишчизи» деп кӱндӱлӱ атла адаткан баштапкы билимчи болуп јат.
А. Т. Тыбыкова филология билимдердиҥ докторы, профессор болгон баштапкы алтай эпши. Бастыра јӱрӱмине ол тӧрӧл алтай тилин билимде шиҥжӱлеер, тӧрӧл тилин университетте ӱредеринде, тӧрӧл тилдиҥ ӱредӱчилерин, тӧрӧл тилле билимчи-лингвисттерди белетеер иште, онойдо ок эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келижип турган ӱредер бичиктер ле пособиелер белетеер иште эрчимдӱ турушкан ла ак-чек ле једимдӱ иштеген.
Алтай Республиканыҥ јаркынду, тоомјылу эпшизи А. Т. Тыбыкованыҥ ады-јолы, иштеген ижи ӱргӱлјикке калыгыныҥ санаазында артар.

А. Озонова, Л. Тыбыкова