Алтайдын Чолмоны

Јасакберим — бастыра кубулталардыҥ тӧзӧлгӧзи

07.07.2020

Сенатор Владимир ПОЛЕТАЕВ Федерацияныҥ Совединиҥ јаскы сессиязыныҥ ӧйинде ӧткӧн бойыныҥ ижи керегинде куучындаган.

—Озо ло баштап јасакчы ижигер керегинде угар кӱӱн бар, нениҥ учун дезе бу иш парламентарийдиҥ тӧс ижи болуп јат. Федерацияныҥ Совединиҥ јаскы сессиязыныҥ аҥылузы кандый?
—Јасакберимди јарандырары — бистиҥ ижистиҥ тӧс ууламјызы, ол јаҥныҥ органдарыныҥ, бизнестиҥ, бюджеттиҥ учреждениезиниҥ ле коммерциялык эмес бӧлӱктиҥ ижиниҥ тӧзӧлгӧзи болуп јат.
Федерацияныҥ Совединиҥ јаскы сессиязы сӱрекей эрчимдӱ аайыла ӧдӧт. Палата бойыныҥ ижин бир де кӱнге ӱзӱктелтпеген. Бис суверенитетти, экономиканы ла јонјӱрӱмдик бӧлӱкти тыҥыдарына керектӱ бастыра иш-керектерди бӱдӱрип салганыс. Нормативный тап-эриктик тӧзӧлгӧни јеткилдегенис, оныҥ болужыла бӱдӱреечи јаҥныҥ бастыра кеминде органдары јер-телекейде ле ороондо болуп турган керек-јарактарга келиштирте иштеген.
Коронавирусный инфекция таркаарын токтодоры, пандемиядаҥ улам экономикада, јонјӱрӱмдик бӧлӱкте тӧзӧлгӧн уур-кӱчтерди ӧдӱп чыгары, конституционный реформаны, Президенттиҥ Баштануларын ла Јарлыктарын бӱдӱрери — бу бастыразы парламенттиҥ ижине кирет. Мындый кӧп ууламјылу иш болордо, иштиҥ тебӱзи бийиктеген де болзо, иштиҥ чыҥдыйыныҥ кеми, алдындагы ла чылап, бийик болуп арткан.
—Слер ӧткӧн јарымјылдыкта анчада ла кандый сурактарга јаан ајару эткенигер?
—Алдында ӧйдӧ лӧ чылап, ижимде јаан ајаруны Алтай Республиканыҥ эл-јоны ла башчызы тургускан сурактарды бӱдӱрерине, бистиҥ тергеениҥ јилбӱлерин Федерацияныҥ Совединде ле госјаҥныҥ федерал органдарында корыырына ла ичкерледерине эдедим. Федерацияныҥ Совединиҥ конституционный јасакберим ле государственный строительство аайынча комитединиҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы болуп тура, тап-эриктиҥ бу бӧлӱгинде сурактарды ајаруда тудадым.
Бистиҥ комитет Конституцияга тӱзедӱлер керегинде јасактыҥ ӱлекериле колбулу иште, текшироссиялык ӱнберишти ӧткӱреринде, талдаштар керегинде јасакберимге тӱзедӱлер эдеринде тӧс учурлу болгон. Кӧп тоолу шӱӱлтелер јондыктыҥ, ӱредӱликтиҥ, билимниҥ, культураныҥ, спорттыҥ, јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ чыгартулу улузыныҥ айткан шӱӱлтелерин ајаруга алып эдилген. Олорды јадын-јӱрӱмдик айалгалар тӧзӧгӧн лӧ олор россияндардыҥ сакыганыла келижет.
Президенттиҥ баштаҥкайы социальный государствоныҥ тӧс ээжилерин быжулаган. Ӱч бӧлӱкке бӧлӱгедий тӱзедӱлер мындый: јонјӱрӱмдик блок, ороонныҥ государственный суверенитедиле колбулу сурактар, чыдуларды јаҥныҥ бӧлӱктери ортодо келиштирте ӱлештирери — бистиҥ конституционный аҥылубысты корыырын, тӧс конституционный ээжи-нормалар ла албатылар ортодо алылган молјулар ортодо баланс болорын јеткилдеер. Анайда ок граждандардыҥ тап-эриктерин быжулаар, улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедер.
Конституцияга тӱзедӱлерди кӧп тоолу россияндар јӧмӧгӧни улус олордыҥ јонјӱрӱмдик учурын јакшы оҥдоп, ороон ийде-кӱчтӱ, кемнеҥ де камаанду эмес государство болуп ӧзӧриниҥ ээжилерин јӧмӧп турганын керелейт.
—Јаҥы коронавирусный инфекция парламенттиҥ ийде-кӱчтерин чуктаарын база некеген болбой. Федерацияныҥ Совединиҥ ле Слердиҥ ижигер јаҥы айалгалардыҥ ӧйинде кандый болды?
—Чындап та, пандемия бистиҥ ижиске салтарын јетирген. Сенаторлор баштапкы ла кӱннеҥ ала тергеелердеги экономиканыҥ, бизнестиҥ, су-кадыкты корыырыныҥ, јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ госјӧмӧлтӧзин тӧзӧӧринде туружып баштаган. Бис бу ууламјыга керектӱ јасакчы тӧзӧлгӧни тӱрген-тӱкей тӧзӧгӧнис. Пандемиядаҥ улам јаан уур-кӱчтерге алдырткан компанияларга олорды ӧдӱп чыгарына болушкадый јасактар јарадылган. Улуска дезе — ижин ле кирелтелер алар аргаларын канча ла кире кӧп чеберлеп аларына.
Јасакберимниҥ айалгазына мониторинг ӧткӱрери ле оны оноҥ ары јарандырары аайынча ишмекчи группа тӧзӧлгӧн болгон, мен ол группаныҥ ижинде турушкам. Бис пандемияныҥ ӧйинде иштеериниҥ текшинациональный планын белетеери јанынаҥ шӱӱлтелер белетегенис. Олор улус иштеерин ле эл-јон кирелте иштеп аларын, экономиканыҥ ӧзӱмин орныктырарын јеткилдеер. Олорды РФ-тыҥ башкарузына аткарып ийгенис. Ол шӱӱлтелер јанынаҥ иш-керектердиҥ тооломына 44 пункт кирет, олордыҥ кӧбизи ајаруга алылган ла кезигин бӱдӱрери ӧдӧт.
Темдектезе, УСН-ы тузаланып турган коммерциялык эмес организацияларга страховой взностор тӧлӧӧри аайынча јеҥилтелер темдектелген. Улусты ишле јеткилдееринде ээлгир арга-бӱдӱмдерди тузаланарыныҥ аайын быжулаар керек деп шӱӱлте эдилген. Госзакупкаларла колбулу керек-јарактардыҥ оптимизациязы, јаҥыс ла кичӱ ле орто аргачылыктыҥ субъекттерине эмес, је анайда ок бӱгӱнги кызалаҥга алдырткан предприятиелерге 2020 јылдыҥ экинчи кварталы учун каландар ла тӧлӧмирлер кӧчӱреринеҥ ле тӧлӧӧринеҥ јайымдаары јанынаҥ шӱӱлтелер болгон.
Анайда ок бис 119 пункттаҥ турган тоолом белетегенис, олор Федерацияныҥ Совединиҥ комитеттеринде шӱӱжилип кӧрӱлет.
—Јаскы сессия ӧйинде Слердиҥ эткен таҥынаҥ јасакчы баштаҥкайлар керегинде айтса, олор јадын-јӱрӱмниҥ кандый бӧлӱктериле колбулу?
—Сессияда мен јаан учурлу эки јасактыҥ ӱлекерлериниҥ соавторы болгом. Олор эмди Госдумада кӧрӱлет. Баштапкы документте Россияныҥ Федерациязыныҥ тӧс јасакберимине нотариат керегинде тӱзедӱлер јанынаҥ айдылат. Бу јасак јарадылза, нотариальный јеткилдештердиҥ бӧлӱги, эмдигизине кӧрӧ, ачык-јарык болор, а јеткилдештериниҥ баалары — јеткилдештер аларга баштанган улуска јарамыкту болор.
Бӱгӱн нотариустыҥ јеткилдештериниҥ баазы федерал јасакла јӧптӧлгӧн тарифтеҥ ле тап-эриктик ле технический учурлу јеткилдештердеҥ (УПТХ) тӧзӧлӧт. Бу јеткилдештер учун тӧлӧмирлердиҥ кемин дезе јылдыҥ ла Федерал нотариальный палата јӧптӧйт лӧ онызын кем де шиҥжӱде тутпайт. Ол баалар кандый ээжилерле тӧзӧлип ле јӧптӧлип турганы, андый бааларда кандый да чокым тӧзӧлгӧ бар ба — онызы кӧп саба улуска јаан јажыт.
Бистиҥ шӱӱлтебисле, нотариальный јеткилдештер учун тӧлӧӧриниҥ системазын јеҥилтер керек. Темдектезе, Бирлик нотариальный тарифти јӧптӧӧр керек, ол «федерал тарифтеҥ» ле «тергеелик тарифтеҥ» турар эди. Федерал тариф — јасакберимде јӧптӧлгӧн чокым баа. Тергеелик тариф тергеениҥ јонјӱрӱм-экономикалык ӧзӱминиҥ аҥылузын ајаруга алар ла оны, РФ-тыҥ субъекттериниҥ нотариальный палаталары Федерал нотариальный палата јӧптӧгӧн кеминде башкарынып, јӧптӧӧр эди.
Нотариальный тарифтердиҥ экономикалык тӧзӧлгӧзин РФ-тыҥ Минюсты, тарифтердиҥ чоттомолыныҥ јӧптӧлгӧн формулазына тӧзӧлгӧлӧнип, шиҥжӱде тудар. Бу учуралда государствоныҥ јанынаҥ шиҥжӱ болоры быжулалар. Тарифтердиҥ кеминиҥ экономикалык тӧзӧлгӧзине РФ-тыҥ субъегинде кижи бажына келижип турган прожиточный минимумныҥ кемин ајаруга аларын салар керек. Ол тушта нотариальный јеткилдештердиҥ јӱгин албаты-јон алып чыгар эди.
—Экинчи јасак неге учурлалган?
—Ол «Россияныҥ Федерациязында јаргы биригӱниҥ органдары керегинде» федерал јасакка тӱзедӱлер эдериле колбулу. Чокымдап айтса, јондыктыҥ јаргычылардыҥ квалификационный коллегияларында чыгартулу улузына некелтелерди чокымдайт. Коллегияларда билим ле ӱредӱлик учреждениелердиҥ башкараачылары туружар аргалу деген ээжини бу јасактыҥ 11-чи тизиминиҥ 8-чи пунктына кийдирери керегинде куучын ӧдӧт.
Јасактыҥ ӱлекери граждан обществоныҥ институттары ла јаргыныҥ системазыныҥ органдары ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иштеерине учурлалган тегерик столдыҥ јууныныҥ уч-турулталары аайынча белетелген. Мында бюджеттеҥ кандый бир чыгымдар эдери темдектелбеген.
—Бу Слердиҥ јаҥы баштаҥкайларыгар. Јасактардыҥ Госдумага кӧрӧрине Слер аткарган ӱлекерлери јанынаҥ айалга кандый?
—Мен Федерацияныҥ Совединде иштеген ӧйдиҥ туркунына, парламент мен соавтор болгом 20-неҥ кӧп јасакты јараткан. Олордыҥ бастыразына президент колды салган ла кӧбизи чыдуларын алган. Јасактардыҥ ӱлекерлериниҥ текши тоозынаҥ (30-таҥ кӧп) кӧргӧндӧ, мениҥ баштаҥкайларымныҥ ӱчтиҥ экинчи бӧлӱги Федерал Јуунла јарадылган.
2020 јылдыҥ башталганынаҥ ала мен ле коллегаларым белетеген ӱч јасак јарадылган. Ол тоодо «Россияныҥ Федерациязыныҥ субъекттеринде кижиниҥ тап-эриктери аайынча чыдулу чыгартулу улус керегинде» федерал јасак. Бу јаан учурлу јасак. Оныҥ шылтузында Россияныҥ кажы ла субъегинде кижиниҥ тап-эриктери аайынча бойыныҥ чыдулу чыгартулу кижизин јӧптӧӧр арга бар болуп калган. Эмди кижиниҥ ле гражданинниҥ тап-эриктерин ле јайымдарын государствоныҥ јанынаҥ корыырыныҥ ӱзеери быжулаштары бар болуп калган.
База бир јасак Россияныҥ Федерациязында кижиниҥ тап-эриктери аайынча чыдулу чыгартулу кижиге ле Россияныҥ Федерациязыныҥ субъегинде кижиниҥ тап-эриктери аайынча чыдулу чыгартулу кижиге уголовный керектиҥ производствозында кереечи иммунитетти јӧптӧйт. Јасакта уполномоченныйлардыҥ ижиниҥ, статузыныҥ аайы-ээжизи кӧргӱзилген, бу јамыга кандидаттарга некелтелер, чыдулардыҥ ӧйи, компетенциялары, улустыҥ комыдалдарыла иштеери чокымдалган.
Ӱчинчи јасак РФ-тыҥ Граждан процессуальный кодексинде кижиниҥ тап-эриктери аайынча чыдулу чыгартулу улуска граждан керек аайынча кереечи јетирӱ-јартамал береринеҥ мойножор аргалузын быжулайт — качан ол јетирӱлерди бойыныҥ иш аайынча молјуларын бӱдӱрер тушта уккан-билген болзо.
—2020 јылды Россияныҥ президенти Эземниҥ ле мактыҥ јылы деп јарлаган. Бис Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ 75 јылдыгын темдектедис. Слер тӱӱкилик эземди чеберлеп аларына кандый камааныгарды јетиргенигер?
—Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы меге ле мениҥ билемге јаан учурлу. Мениҥ таадам — фронтовик, ол бастыра јуу-чакты ӧдӱп чыккан. Оныҥ да учун мен эземдик керек-јарактардаҥ тууразында артпагам. Республиканыҥ черӱчил-тӧрӧлчи клубтарын јӧмӧгӧм, олордыҥ бирӱзине боксерский ринг алгам, кенек балдар ӱренип турган школго — спорттыҥ эдим-јазалдарын. Ветерандардыҥ Кӧксуу-Оозы аймакта Карагайдагы «Брусничка» деген ансамблин кӱӱлик јазалдарла јеткилдегем, Кан-Оозы аймакта Јабаган јуртта Јеҥӱниҥ кереезин јаҥыртканыс, анайда ок Ӱстиги-Оймон јуртта музейди јазаганыс ла о. ӧ.
Је Јеҥӱге учурлалган тӧс керек «Бис ундыбаганыс! Бис оморкойдыс!» деген тӧрӧлчи ууламјылу конкурс болгон. Ол кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде тӱгенген. Конкурста республиканыҥ бастыра аймактарыныҥ улузы турушкан. Интернет-ӱнбериште — 8 муҥнаҥ кӧп кижи. Конкурс канай ӧдӱп турганын 28 муҥ кире кӧрӧӧчилер кӧргӧн. Бу бийик тоо-кӧргӱзӱ!
Конкурстыҥ јеҥӱчилдери адалган. Олордыҥ кезиги Москва јаар јол-јорыкка белетенет. Анайда ок олор РФ-тыҥ нерелӱ артисти Диана Гурцкаяла кожо кожоҥ бичиир. Бу конкурска ӱзеери база да керек-јарактар ӧткӱрерге турус.
—Владимир Владимирович, куучын-эрмек учун јаан быйан. Валентина Ивановна Матвиенко Слерге Федерацияныҥ Совединиҥ Кӱндӱлӱ грамотазын табыштырганын билерис. Бу кайралла уткуп турус, јасакберимчи иште једимдер кӱӱнзейдис!
—Быйан. Газеттиҥ ишчилерине ле кычыраачыларына бек су-кадык, једимдер ле эҥке-тоҥко јадын-јӱрӱм кӱӱнзейдим!