Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кӧстӧри јалбышту кыс

07.07.2020

Эмдиги јаш ӱйениҥ јадын-јӱрӱм, ӱредӱ керегинде санаалары башка болуп баратканы калганчы ӧйлӧрдӧ тыҥ билдирлӱ боло берген деп айтса, јастыра болбос. Студенттер ӱредӱзин ӧскӧ калада улалтып, айлынаҥ ыраак јӱре берген учуралдар биске тыҥ ла солун болбой барды. Анчада ла бистиҥ алтай балдар ӧскӧ ороондордо узак јадып, иштеп, ӱренип турган деп солундар угулат. Олор кандый омок балдар деп, мен олорло соныркайдым!

Бӱгӱнги бистиҥ айылчы мундус сӧӧктӱ Айсулу Турлунова ӱч јыл Германияда Мюнхен деп калада јадат. Айсулу 1992 јылда кандык айдыҥ 22-чи кӱнинде Кош-Агаш аймактыҥ Ортолык јуртында Турлуновтордыҥ билезинде чыккан. Адазы — Аркадий Мантлаевич, энези — Дия Ивановна. Айсулу билезинде эҥ ле јааны, карындажы Айастан ла сыйны Аида бар.
Баштамы класстарды Ортолыкта јакшы темдектерге божодып, ол бежинчи класстаҥ ала В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда ӱредӱзин улалткан. «Чырмайып, экзамендерди табыштырып, кирип алала, гимназияда ӱренгениме тыҥ сӱӱнип, эмдиге ле јетире оморкоп јӱредим» — деп, Айсулу бичийт.
Јаш тужында Айсулуныҥ крест энези оны ӱредӱчи болзын деп јӧптӧгӧн. Байла, оныҥ да учун Айсулу, айлынаҥ ыраак барбай, Горно-Алтайск калада артып, бийик ӱредӱзин Горно-Алтайсктыҥ эл университединиҥ ӧскӧ ороондордыҥ тилдери аайынча факультединде улалткан. Бу ла ӧйдӧ немецкий тилле јилбиркеп баштаган. ГАГУ-ны божодоло, ӱредӱчиниҥ ишмекчи јолын Оҥдой аймактыҥ Боочы јуртында баштаган. Анда бир јыл иштеп ийеле, та не де јетпей турганын сезип, јӱрӱмин солыыр деп санаа-шӱӱлтеге келген. Тыҥ узак сананбай, Новосибирск кала јаар кӧчӧ берген. Ондо сегис айдыҥ туркунына государстволык эмес пенсиялык кӧмзӧниҥ офис-менеджери болуп иштеген. Бу иш ого тыҥ ла јарабаган. Эҥ јуук нӧкӧри Ай-Тана ол ӧйдӧ Германияда болуп, Айсулуны бойына кычырган. Ол кӧп сананбай, ол јаар јӱре берген.
Айсулуныҥ кылык-јаҥы араай, тӧп учун, качан бирде ӧскӧ ороондо јадары керегинде ол бир де сананбаган. Университетте ӱредӱ ӧйинде Германиянаҥ практиканттар келерде, олорло куучындажып, јууктада таныжып, соныркаган болгон. «Та кайда да ыраак санааларымда Германия јаар барып, ондо јаткадыйым» — деп, Айсулу иженип турган болгоны керегинде айткан.
Онойып, 2017 јылда Айсулу Бавария барган. Ӱч јыл тӱрген ӧдӧ берди… Баштапкы јыл ончо ло јанынаҥ эмеш кӱч болуп турган болгон. Саҥ башка албаты, башка менталитет, аш-курсак…
Тургуза ӧйдӧ Айсулу Мюнхен калада колледжте «коночылыктардыҥ ижи-бизнес» деп адалган факультетте ӱренет. Бастыра ӱредӱ немецкий тилле ӧдӧт. Айсулуныҥ группазында 24 кижи. Олордыҥ тоозында Эфиопия, Венгрия, Италия ороондордоҥ студенттер бар. Ӱредӱниҥ практикалык бӧлӱгинде студенттер «отель» деген сӧслӧ колбулу бастыра керектерди ӱренедилер: отельге јадып келген улусла канай куучындажарын, кыптардыҥ ичи кандый болорын, бастыразынаҥ артыгын талдаары. Ондо ресторанда курсакты јараштыра салып, кызыл аракыны канай чын урарынаҥ ла бери ӱредет. Онойдо ок отельле колбулу бастыра чоттомол иштер, келген товарларды канай шиҥдеери, јасакберим јанынаҥ ӱредӱ ӧдӧт.
«Ӱредӱниҥ теоретикалык бӧлӱгинде бис «школага» јӱредис: ондо бис курсакты канай чын талдаарын кӧрӧдис, темдектезе, сырдыҥ амтамын, кажы јердеҥ келгенин ле оноҥ до ӧскӧзин.
Ӱредӱ алып турганысла коштой отельде практика ӧдӱп турганыс учун биске јаан эмес те болзо, ишјал тӧлӧйдилер.
—Айсулу, сеге кайда јадарга јарайт? Россияда ба эмезе Германияда ба?
—Чынын айтса, Германияда, нениҥ учун дезе, мында јадын-јӱрӱм саҥ ла башка, јакшы јанындӧӧн башка. Меге јарап турганы — ол башка-башка укту улусла таныжып, нӧкӧрлӧжӧр арга бары. Мында бастыра телекейдиҥ улузы бар немедий, кажызы ла бойыныҥ культуразын, чӱм-јаҥдарын куучындайт, мен олорды соныркап угадым. Оноҥ мынаҥ јорыктаарга јеҥил болгоны јарайт. Јол-јорыгыла да, акча-манады да аайынча. Кӱч те јаны база бар эмей: кату ээжи-некелтелерлӱ јасактар, биске, ондый немеге тыҥ ӱренбеген улуска, олорды оҥдоорго кезикте кӱч болот. Бастыра не-немеге бийик калан салылат, темдектезе, радио, телеберилте учун. Кижи ончо неме учун тӧлӧӧр учурлу, керек дезе, кӱӱни де, фильмди де озо садып алар керек.
—Јаҥы ла једип келеле, эҥ ле озо нени кайкап кӧргӧҥ?
—Баштапкы ӧйлӧрдӧ, тышкары базып јӱрзем, удура келип јаткан таныш эмес улус кӱлӱмзиренип, јакшылажып турганы. Онызын озо баштап кайкап кӧрӱп туратам, эмди керекке албай бардым. Магазиндерде садучылар ончозы сениле јакшылажып, јылу сӧстӧр айдыжат. Онызы меге јарап турган.
—Айсулу, сениҥ санааҥла болзо, Россия ла Германия незиле тӱҥей?
—(Каткырат). Сыра ичеринде! Немецтердиҥ айлында канча кайырчак сыра турза — кем јок. Эҥирде, иштиҥ кийнинеҥ бастыразы айлында эмеш ичсе — кем јок. Андый да болзо, ӱч јылдыҥ туркунына тышкары бир де эзирик кижи кӧрбӧгӧм! Је Октоберфестти чотобозынаҥ.
—Курсактыҥ сурагына јууктап келдис. Немецкий кухняда сениҥ сӱӱген курсагыҥ не болуп калды?
—Баварский кухнядаҥ эҥ ле тыҥ ак сосискалар ла брецель (быжырып койгон тусту крендель —ред.) јарайт. Оноҥ «Швайнебратен мит Кнӧдел — свинина с картофельными шариками» деген курсак. Мында, бис ле чилеп, кӧп эт јип турганы меге сӱрекей јарайт. Бойым бу курсакты эмдиге азып билбезим.
—Бистиҥ аш-курсакты санап турган болбойыҥ?
—О-ой, санабай база! Јаҥы ла сойгон койдыҥ эдин јиксеп турум! Јӧргӧм, кан јип ийген кижи…
—Россияда «Германия» деп угуп ийзе, кӧп улуста кандый да кунукчылду санаалар боло берет. Оныла колбой мындый сурак сураар кӱӱним келди. Быјыл Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы. Телекейде мындый айалга болуп калганыла колбой, Мюнхенде ого учурлалган кандый бир керек-јарактар болгон бо, билериҥ бе? Эмезе ӧткӧн јылдарда «9 Май» канайда ӧткӧн?
—Мында «9 Май» тегин ле кӱн. Россияныҥ мында јадып турган улузы «Ӱргӱлјик полк» ӧткӱрип туратан. Немецтер бир де киришпей јат, олор унчукпайдылар. Германияга јаҥы ла келеримде, бир карган ӱй кижиге болужып, оныҥ айлында јаткам. Ол меге јуу ӧйинде канай јажынып, бомбаныҥ ла самолеттордыҥ табыжынаҥ коркып туратанын куучындайтан. Је меге бир де јаман сӧс айтпаган. Мениҥ санаамла болзо, олор бистий ле улус. Ол коркышту јууны баштаган кижиниҥ адын мында чыгара айдарга јарабас…
— Сен, канча тилле јайым куучындап турган кижи, кандый тилле кӧп сабазында сананадыҥ?
—Эмди немецкий тилле сананып, куучынданарга чырмайадым. Је кӧп таныштарым, мениҥ нӧкӧрим орус тилле куучындап турган учун, орус тилле база кӧп куучындажадым. Кезикте не-немени немецкий тилле јартаарга јеҥил болот.
—Бош ӧйдӧ нени эдерин сӱӱйдиҥ?
—Баварияда коркышту кӧп кырлар, бистиҥ Алтайга тӱҥей немедий… Кезикте нӧкӧримле кожо кӧлдӧр эмезе кырлар јаар амырап, базып јӱрерге барадыс. Узак ӧйгӧ барарга келишпей турза, јамандана бередим… Кырдыҥ бажына чыгып, бастыра немени сананып отурзам, омок-седеҥ боло бередим.
Эмеш кунукчыл боло берзе, сууныҥ эмезе кӧлдиҥ јарадында отурып, ийде-кӱч алынарын сӱӱйдим. Бир канча ӧйдиҥ туркунына тымык сууныҥ табыжын угуп ийзем, токыналу боло берет.
—Тӧрӧлиҥди санап турганыҥ билдирет… Бу јууктарда Алтайыҥда амыраарга јанарыҥ ба?
—Быјыл бу коронавирусла колбулу айалгалардаҥ улам келишпейт… Оныҥ учун кунукчылду… Алтайда тӧрӧӧндӧрдӧ кандый бир байрам болуп турза, бастыра немени чачып ийеле, јӱре берер кӱӱним келет кезикте.
—Качан бирде Алтайга кайра јанарыҥ ба, эмезе анда ла јадып артар кӱӱниҥ бар ба?
—Мында артып калган болзом, јакшы болор эди деп сананадым. Је Мюнхенде эмес, мында јадарга кӧп акча-манат керек, јиит улуска эмеш кӱч болор деп сананадыс. Бу јууктарда Регенсбург деп калада болгоныс, биске јараган, ары кӧчӧр эдим.
—Јаантайынга ондо јадарга артып калзаҥ, пенсия аларыҥ. Ондо пенсиялар канча кире болот, ээжи-некелтелер, айалгалар кандый, билериҥ бе?
—Бис кайда ла барзабыс, карган улус кӧп болот. Кандый бир кафеде јаҥыскан араайынаҥ кофе ичип отургылайт. Байла, олордыҥ пенсиязы кем јок ошкош.
—Эне-адаҥ сен Германияда јаантайынга артып каларга тургаҥ деп угуп, јаманданып турган болбой?
—Баштапкы ӧйлӧрдӧ кайра јанзын деп айдып туратан, эмди унчукпайдылар. Бир јанынаҥ, мен олорды оҥдойдым… Бис бир неделеде 3-4 катап куучындажып јадыс, кижи санабай база.
—Алтайда тӧрӧӧндӧр сен качан кижиге барар деп, тыҥ сакып турган болбой, дезеҥ? 28 јаш бистиҥ улуска карган деп билдирилет ине…
—Онызын ол јылда ӱредӱмди божотсом, сананарым. Оноҥ ишке кирип алар керек.

х х х

Айсулу Европаныҥ 12 ороонында болгон: Голландия, Испания, Австрия, Чехия, Франция ла о. ӧ. «Эҥ ле тыҥ меге Италияда јараган: улузы јакшы, сӱӱнчилӱ. Је кажы ла јерде бойыныҥ јаражы бар, меге ӱзе ле јарайт!» — деп, Айсулу бичийт.
Айсулу беш јылдаҥ Германияда туралу болорына иженет. Алтайда эҥ артык сервистӱ, европейский стандарттарлу коночылык ачар кӱӱн-санаазы бар. Бистиҥ кичинек республикабыста бу керекти бӱдӱрерге ӱзе ле бар: јараш ар-бӱткен, ару кей, јалакай улус. Айсулуныҥ бастыра амадулары бӱтсин деп кӱӱнзеп турум! Кем билер, айса болзо, ол бир канча јылдаҥ кайра јанып, кандый бир тузазын Алтайына јетирер! Бийик једимдерге јет, Айсулу!

Диана ТАНТЫЕВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина