Алтайдын Чолмоны

Оморкоор до, јозок то алар ӧбӧкӧлӧрис…

07.07.2020

Мен угы-тӧзим, адамныҥ кожо чыккандары керегинде јакшы билип аларга канча јыл архивтерле иштедим. Онойып, билип, кӧрӱп алганымды газетке бичийдим, бистиҥ ук-тӧстӧҥ таркагандарга да, ӧскӧ дӧ алтай улуска, айса болзо, јилбилӱ болор деп сананып. Мениҥ адамныҥ, Анчибаев Андрей Андреевичтиҥ, кожо чыккан аказы Jытан 1903 jылдыҥ, сыйнызы Тогун 1914 jылдыҥ. Олордыҥ карган адазы Сергелеҥ деп кижи. Мениҥ адам 1910 jылда чыккан. Олор Кан-Оозы аймакта Экинур ӧзӧктӧ тӧӧлӧс сӧӧктӱ Аҥчыбай деп кижиниҥ билезинде чыккан.

Тогун эjемниҥ эске алынганыла, адазы Аҥчыбай ӧдӱрӱм кижи болгон, jемшиктеп, анда-мында jорыктап, нек-сак садып, толыштырып, балдарын азыраган. Анайып, база бир jорыктаҥ jанбаган, орды-сурузы jок jылыйган. Энези ачу-коронго алдыртып, эки кӧзинеҥ кӧрбӧс болуп отурып калган. Ол угы-тӧзинеҥ сескир кижи, jарын кӧрӧр, бала-барка тымуурза, арчынла аластаар, ары jанынаҥ томду кижи, улуска быйанду. Улус алдырза, айыл сайын эjем энезин jединип jетирер, анайып улустыҥ бергениле экӱ азыранып jӱретен.
Эки аказы эрте jаанап, Кан-Оозындагы церковно-приходской школдыҥ ӱредӱзин божоткылаган учун бичик-билик билер болгон. Айдарда, олор ишке сӱрекей капшай таскагылап, бойыныҥ алдына азыранып jӱре берген. Акалары ол ӧйдӧ јаҥайлып алфавит билген.

Јытан акабыс керегинде
Архивтиҥ материалдарынаҥ кӧргӧнисте, Анчибаев Јытан (ӧбӧкӧ јок) Анчибаевич (мынайда архивтерде бичилген) айыл-јуртту болгон, је сок јаҥыс уулы тогус јаштуда аппендициттеҥ божогон. Иштеердеҥ озо Jытан акабыс Ойротияныҥ ас тоолу калыктарыныҥ (нацменьшинство) партийный школында ӱренген болтыр. Ол ӧйлӧрдӧ јурт Советтер јуртээлем артельдер, МТС-тар башкарар улусты ӧс калыктаҥ тургузар учурлу болгон. Акам партийный школдыҥ кыска ӱредӱзин божоткон, ол ӧйдӧ орус тил билер улуска ӱренерге jеҥил болгон. Эмди сананзам, акам да, адам да ӱредӱге јайалталу улус болгондор. Акалу-ийнилӱниҥ ӧткӧн јолы ӱредӱле, башкарар ишле колбулу болгон.
Јуудаҥ озо ӧйлӧрдӧ Экинурдагы јурт Советтиҥ јеринде Гордиенконыҥ адыла адалган (1927), Сталинниҥ адыла адалган (1929), „Таҥ Чолмон“ (1930) ло Карл Маркстыҥ адыла адалган (1936) јуртээлем артельдер тӧзӧлгӧн лӧ кезиги јаанадылып бириктирилген болгон. Гордиенконыҥ адыла адалган јуртээлем артель кайда да 1936 јылда К. Маркстыҥ адыла адалган јуртээлем артель болуп кубулган. Артельге 16 јашка јеткен ӱй де, эр де улус кирер аргалу болгон. Артельге кемди алары колхозчылардыҥ текши јуунында јарадылатан.
Экинурда партийный организацияныҥ 1938 јылдыҥ тулаан айыныҥ 26-чы кӱниндеги јууныныҥ протоколында ВКП(б)-ныҥ турчызы Анчибаевтиҥ мал-аштыҥ айалгазы керегинде отчеды бичилген. Ондо айдылганыла, Карл Маркстыҥ колхозы 1938 јылда 401 кулун, 367 бозу, 1586 кураан корулап алар учурлу. Айдарда, Анчибаев Јытан мал-ашта иштегендердиҥ бригадири болгон. Ол, партияныҥ эрчимдӱ турчызы кижи, онойдо ок јаскы кыра ижи учун каруулу болгон. Ол керегинде партияныҥ јууныныҥ повестказында айдылат: ВКП(б)-ныҥ турчызы Анчибаев Јытанды Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозко каруулу кижи эдип тудар.
Ол Экинурдагы јурт Советтиҥ баштамы комсомол организациязыныҥ ижи учун база каруулу болгон. Комсомол организацияныҥ 1938 јылдыҥ кандык айындагы јуунында эдетен иштер керегинде мынайда айдылат: ВЛКСМ-ныҥ Тӧс Комитединиҥ «Комсомол организациялардыҥ апелляцияларла калай-бюрократ ижиндеги јастыралары керегинде“ ле „РСФСР-дыҥ Ӱстиги Соведине талдаштардыҥ ээжизи керегинде“ деп јӧптӧриле иштеери. Бу ишти „Таҥ Чолмон“ колхоз ӧткӱрер учурлу болгон ло каруулу кижи эдип Анчибаев Јытан тургузылган.
Сталинниҥ адыла адалган колхозто партияныҥ јууныныҥ 1940 јылдагы протоколында айдылганыла, баштамы парторганизацияныҥ качызына Анчибаев Јытан тудулган.
Ј. Анчибаев Сталинниҥ адыла адалган колхозтыҥ председатели болгон. Экинурдагы јурт Советтиҥ јериндеги бу колхозтыҥ 1940 јылдыҥ отчедында айдылганыла, колхозтыҥ председатели Ј. Анчибаев, ревизионный комиссияныҥ председатели Ардак Анасов болгон эмтир. Ол тушта колхозто 228 турчы болгон, јуунда 176 кижи турушкан, 144 ӧрӧкӧ, эл-јонныҥ тоозы 422, иштеер аргалу 249 кижи, орто кемине јеткен 31 бала, колхозко ӱч кижи кирген, чыкканы ӱч кижи.
Партияныҥ ла комсомолдыҥ организацияларыныҥ 1941 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 18-чи кӱниндеги јаба јууныныҥ протоколында айдылганыла, јуунды Ј. Анчибаев ӧткӱрген, качызы А. С. Манжина болгон. Јуунда колхозчылардаҥ койлор ло јоон мал садып алала, фермалар тӧзӧӧр јӧп јарадылган эмтир. Тӧс амадузы — Кызыл Черӱни керектӱ аш-курсакла јеткилдеери.
Ӱч ле тӧрт класс ӱредӱлӱ эки карындаш совет jаҥ-jӱрӱмде ак-чек туружып, комсомол-активисттер боло берген. ВКП(б)-ныҥ (Всероссийская Коммунистическая партия большевиков) турчызына озо аказы Jытан кирген, кийнинеҥ 1938 jылда карындажы Андрей кирген. Јытан Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан ла ат-нерези учун кӧп кайралдарлу болгон.
Јытан акам 1942 јылдыҥ кочкор айында бойыныҥ кӱӱниле јууга атанала, ыҥ-шыҥ ла јоголып калган. Кийнинде Горно-Алтайский автоном областьтыҥ Эземниҥ бичиги чыгарда, ондо чике ады-јолы бичилген, оноҥ акамныҥ ады-јолы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ каладагы паркында мемориалда бичилген. 2018-2019 јылдарда мен коруланарыныҥ министерствозыныҥ Тӧс архивине (ЦАМО) баштанып, суру бичик ийдим. Бир канча ӧйдиҥ бажында мындый каруу алдым: «Архивтиҥ бичиктеринде Анчибаев Јытан 272 стрелковый дивизияныҥ 1056 стрелковый полкыныҥ рядовойы, стрелок болуп јуулашкан. Ол полктыҥ јуучыл јолы Ленинградский фронтло болгон. Курчууда Ленинградты курсак-тамакла јеткилдейтен јолды фашисттердиҥ табарузынаҥ корыырын јеткилдеген». Акам Ленинградский фронттыҥ Лодейнопольско-Подпорожский ууламјызында туружып, јеҥ јастанып јыгылган. Ол 1942 јылдыҥ јаан изӱ айында 272-чи дивизияныҥ 317-чи медико-санитарный батальонында шыркадаҥ улам божогон деп јарталган. Сӧӧк-тайагы јуулган јер: Ленинградский область, Подпорожский район, Винницское јурт јеезе (эмдиги ӧйдӧ), Чач деп кӧлдиҥ тӱштӱк јарады. Ол медсанчастьта божогон 25 кижиниҥ мӧҥкӱзинде 1986 јылда мемориал-кереес тургузылган. Јытан акабыстыҥ ады-јолы анда бичилген. Быјыл, Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлай, Ленинградский областьтыҥ Подпорожский районында болотон керектерде турушсын деген айттыру бичик алдым, барарга турум.
Јытанда балдар јок то болзо, бис, Андрейдиҥ ле Тогунныҥ балдары, баркалары, акабыстыҥ јӱрӱмиле, ижи-тожыла, јуучыл јолыла, оныҥ ады-јолыла оморкойдыс. Корболонып, элбеп, ӧзӱп келген угы-тӧзиске акамныҥ ӧткӧн јолы, јана баспас, турумкай болгоны, Тӧрӧли учун бийик кӱӱни биске тем-јозок болуп артар.

Адамныҥ салымыныҥ јолы
Адам Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйлӧринде ВКП(б)-ныҥ Ойротский обкомыныҥ јакылтазыла партияныҥ Кош-Агаш аймактагы райкомында иштеерине аткарылган.
Јууныҥ баштапкы јылдарында коромјы кӧп болгон. Ол ӧйлӧрдӧ башкараачылар тӱни-тӱжи колхозтордо, фермаларда иштиҥ кемин тӱргендедип, фронтты јеткилдеерин некеген. Гран-кыйуны да корулайтаны јаантайын олордыҥ молјузында болгон.
Монгол јеринеҥ аттар айдап турган иш база болгон, оны «кондиполор» деп адалган улус ӧткӱрип турган. Кош-Агаштыҥ јерине айдап экелеле, аттардыҥ талдамазын ӱредер, оноҥ јуудагы кавалерийский черӱлерге айдап јетирер.
Башкараачы улуска ондый јаан некелте эдилген. Ол ӧйдӧ олорды «фронтты јеткилдеери аайынча уполномоченныйлар» деп адап турган болуптыр. Мен оны 1970 јылда јуртээлем институтты божодоло, Кош-Агаш јерине иштеп барала, адамды ла энемди билер улустыҥ куучынынаҥ уккам. Андрей Андреевич Анчибаев јаш тужынаҥ ала Јытан аказыла кожо ӧзӱп, ӧркӧлӧп чыдаган. Ӱредӱни де экӱ кожо ӱренип, јаҥы јӱрӱм ороондо башталарда, ондо ак-чек турушкан. 1941 јылдыҥ јазында адамды ыраак Кош-Агаш аймактыҥ райкомыныҥ кадрларла инструкторы эдип аткарган. Ол ло ӧйлӧрдӧ адам ла Иженер (Тамара) энем јурт тӧзӧгӧн.
Ондо иштеп турала, озо кадрларла иштеер качы, 1943 јылда ВКП(б)-ныҥ Кан-Оозындагы райкомыныҥ экинчи качызы болгон. Оныҥ кийнинде Горно-Алтайскка алдыртып, партияныҥ обкомында мал-аш аайынча инструктор болуп, 1947 јылга јетире иштеген. Энем јуудаҥ озо классировщик-заготовительдиҥ ӱредӱзин Ойрот-Тура калада божоткон. Кош-Агашта јадарда, заготпушнинада аҥ-куштыҥ терезин ылгаачы болуп иштеген. Кийнинде Кан-Оозы аймактагы Экинур јерине јанып, колхозто классировщик-приёмщик болуп, койдыҥ тӱгиле иштеп туратан. Јуудаҥ озо Экинурдыҥ яслязында таскадаачы да болуп иштеген. Адам ла энем 6 бала азыраган: Любовь, Галина (Лидия), Тамара, Александра, Владимир, Николай (Какаш).
Бу балдар ончозы профессия алган, ветврач, механизаторлор (бульдозерист-экскаваторщик), ӱредӱчилер болуп, албатыга керектӱ иштер бӱдӱрген. Тамара Андреевна сыйным ченемели бийиктеп, «РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи“ деп кӱндӱлӱ атла адаткан. Ол республикада химияныҥ ады-јолы јарлу ӱредӱчизи. Оныҥ химияла ӱреткен ӱренчиктери јӱрӱминде химияла колбулу кӧп профессиялар талдап алганы ижиниҥ чыҥдыйын недеҥ де артык керелейт.
Молойт карындажым черӱде химический деген јуучыл частьта турган. Јуучыл специальнозы – химик-кайучыл. Чернобыльда атомный реактордо авария болгон ӧйлӧрдӧ химический черӱчилдерге Тӧрӧли кычыру эткен. Атомный јеткердиҥ салтарынаҥ јер-алтайды аргадаар, тӱбекти албатынаҥ ыраадар деп. Бу јаан јеткерлӱ ончо иштерди кыска ӧйгӧ, тӱрген-тӱкей бӱдӱрер керек болгон. Кан-Оозы аймагынаҥ мениҥ карындажым сок јаҥыскан атанган. Сегис айга Чернобыльдыҥ јеринде химик-кайучыл, ликвидатор болуп иштенген, эзен-амыр јанган. «Сен коркыбай, ондый јердӧӧн канайып баргаҥ?» деген сурагыма карындажым айткан: «Тӧрӧлимге черт бергем. Тӱбек келгенде, мениҥ барбас учурым јок». Бу сӧстӧрди угала, карындажымныҥ тӧрӧлчи кӱӱн-санаазына сӱӱнгем де, оморкогом до.
Мындый эрлер бистиҥ Тӧрӧлисте барда, бис бала- баркабысла бӱдӱмјилӱ колдо. Ада-энемниҥ азыраган балдары олордыҥ ады-јолын бийик апаргылайт. Бис олордыҥ јӱрӱмиле оморкойдыс.

Тогун эјем — тылдыҥ ишчизи
Адамныҥ кожо чыккан сыйнызы — Тогун эјем –ада-энези божоп, ӧскӱс артып, Jытан аказыныҥ айлында јӱрген. Иштеҥкей болуп ӧскӧн лӧ 12 јаштуда Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозтыҥ бозу азыраачызы, оноҥ уй саачызы болуп иштеп баштаган. 1935 јылда Чинин Бачыйла кожо јурт тӧзӧгӧн. 1941 јылда јуу башталарда, Бачыйды јууга апарган, 1942 јылда ол кижи сурузы јок јылыйган деп табыш келген. Эјем санааркап јӱрген, ол ӧйдӧ аказы Јытан да јууда суру јок калган, тылда иш те кӱч болгон.
Тогун эјем тӧрт бала азыраган: Полевод 1936 јылдыҥ, Мая кызы 1942 јылдыҥ. Эки кичинек уулдары Петрок ло Борбый. Мая кызыныҥ уулы Альберт Николаевич Чинин физиканыҥ јайалталу ӱредӱчизи болгон. Jууныҥ ӧйлӧри кандый кӱч ле шыралу болгонын, оны канайда ӧткӧнин эјем куучындаза, кӧстиҥ јажы мелтиреп туратан.
Тогунныҥ келди Лидия Санатовна Тюхтенева 1955 јылда Экинур јуртка медишчи болуп келген. Тӧртӧн беш јылдаҥ ажыра иштеген, камык балдардыҥ кин энези, эл-јон ортодо ады-јолы «доктыр Лида». Баштап ла 1955 јылда Экинур јерине 3 кыс иштеп келген: почтальон Анна Малаевна Сеулекова (Карындашев Василийдиҥ эш-нӧкӧри), экӱзи медиктер — Лидия Тюхтенева ла Тамара Шмуратко.
Полеводтыҥ ла Лидияныҥ балдары: Тампыш (Эльвира), Сиба (Светлана) ла Валера. Лида сӱреен јалакай медишчи болгон, тӱнди-тӱшти ылгабас, оору улуска једип ле барар. Экинурдыҥ эл-јоны сӱӱген доктыр Лиданы узакка ундыбас.

Јууныҥ кийнинде чыдаган балдар
Јестем Виктор Куйрушевич ле эҥ јаан эјем Любовь Андреевна Тысовтор — јууныҥ балдары. Эјем 1944 јылда кандык айдыҥ 25-чи кӱнинде Кош-Агашта чыккан. Мен эјем керегинде, оныҥ јӱрӱмин, бистиҥ билеге кандый учурлу болгонын кыскарта да болзо, бичип салайын деп. 1962 јылда эјем областьтыҥ национальный школын ӱренип божоткон. Оноҥ озо, 1961 јылдыҥ кыжында, адам јеткердеҥ улам кенейте божогон. Ол ачу-корон бистиҥ билеге јаан согулта эткен. Эјем школды божодор тушта амадулары бийик болгон. Айдаҥ таайымныҥ кызыл блокнодында эјемниҥ бичиген бичимели бар эмтир: „Дядя Алексей, я нынче заканчиваю школу, поеду учиться в мединститут, хочу стать хирургом. Ваша племянница Любовь. 2 апрель, 1962 г.».
Школдыҥ кийнинде јанып келеле, энезиниҥ ӧскӱс беш балазыла отурганын кӧрӱп, оныҥ ачузын оҥдогон. Эјем иштеер деп шӱӱлтеге келген. Ишмекчи јолын эјем Экинурда библиотекарьдыҥ ижинеҥ баштаган, эмеш те болзо, энезине јӧмӧлтӧ болгон. Анайып иштеп јӱреле, Тысов Виктор јестемле кожо јурт туткан. Мен эмдиге јестемниҥ кӱӱнин кайкап јӱредим. Бистиҥ ӧскӱстерлӱ јаан биледеҥ јалтанбаган. Эјемле јурт тудала, биске, ӧскӱс балдарга, ӱренер, профессия алар арга берген. Бис једикпес јӱрӱмнеҥ айрылганыс, јестем бистиҥ билени одын-суула јеткилдеген. Адам тирилгенине тӱҥей билдирген. Јестем ле эјем 5 бала азыраган, 7 баркалу, 3 баркачакту. Ырысту-нак билелердиҥ бирӱзи болгон. Јестем узак ӧйгӧ колхозто шофер болуп иштеген. Кӱйӱзи Алик Бадакинди, уулы Маратты малта тудунуп иштеерге ӱредип салган. Кийнинде бу балдары тура тудар устар болуп, тӧрӧӧндӧрине ле бойлорына талдама, канча кат туралар туткан. Кару јестебис јымжак, јалакай, килеҥкей кылыкту кижи.
Эјемге ле јестемге колхозтыҥ јаандары кӧп катап каруулу иш бӱдӱмјилеген. Олор гаражта, ашту токто, заправкада иштегилеп, колхозтоҥ экӱ кӧп грамоталарла кайралдадып туратан. Пенсияга чыгала, калада јадып баштаган. Эјем „Быйанду эне“ деп медальла кайралдаткан. Јестем соцмӧрӧйдиҥ кӧп катап јеҥӱчили де болгон. Олор ончо кыстарына бийик ӱредӱ алар арга берген.
Анайып, бистиҥ ӧбӧкӧлӧристиҥ угы-тӧзи улалып, тӧрӧл Алтайына тузалу, оморкодулу эл-јон болуп таркап јат.

Л. БЕЛЕЕКОВА