Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Туризмди «јарыкка» чыгарары: Маймадагы агрокомплекс

07.07.2020

Јуукта Горно-Алтайскта Најылыктыҥ туразында Автомототуризмниҥ текшинациональный ассоциациязыныҥ јааны, Государстволык Думаныҥ физический культура, спорт, туризм ле јашӧскӱрим аайынча комитединиҥ экспертный совединдеги ишмекчи группаны башкараачы Сергей Лобаревле, бу ассоциацияныҥ Россия ичинде јолдордо инфраструктураныҥ ӧзӱми аайынча баш эксперти Денис Маньколо туштажу ӧтти. Туштажуда Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ спорт аайынча јӧптӧӧчизи Александр Манзыров ло аргачы, «Солнечная энергия+» ООО-ныҥ генеральный директоры, Горно-Алтайск каланыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ депутады Андрей Ялбаков турушкан.

Куучынды баштап тура, А. Манзыров туризмниҥ ӧзӱп-элбеп турганын, туристтер, анчада ла Алтай Республикага келип турган айылчылар, кӧп сабада автотранспортло јорыктап турганын темдектеди. Авиаколбуныҥ болужыла республикага келип турган туристтердиҥ тоозы алты ла процент кире. Кӧлӱктӱ туристтер бойыныҥ алдында јорыктайдылар. Олордыҥ јол-јорыгын аайлу-башту, каршузы јок ло эптӱ эдер керек.
Автомототуризм аайынча ассоциацияныҥ турчылары јылдыҥ бажында, кочкор айда, Тожоҥтыга јетире экспедиция-јорыкта јӱрген. Оноҥ эдилген шӱӱлтелер — кӧлӱктерле јӱрӱп турган туристтерге эптӱ айалгалар тӧзӧӧр керек. Ол ок ӧйдӧ тергее ичинде олорго эптӱ айалгалар тӧзӧп, керексиништерин јеткилдеп, тергеениҥ ӧзӱмине јарамыкту ачык туризмди элбедер керек.
Бӱгӱнги кӱнде келип турган туристтер анда-мында токтоп, бензин алып, ажанып, тыштанып, бир ле кезек улуска кирелтелер экелет. «Је бис олорго культурно-билгирлик, гастрономический — аш-курсак, су-кадык орныктырар ла ӧскӧ дӧ ууламјыларда бийик кеминде айалга тӧзӧп, бойыстыҥ ӧзӱмиске иштеер учурлу. Анчада ла јаан учурлузы ол айылчыларды аш-курсакла јеткилдеерге јурт ээлемниҥ производствозын тӧзӧӧри, албатыныҥ эдимдерин белетеп, айылчыларыска кӧргӱзип садары. Бистиҥ тергеебис экологиялык јанынаҥ ару јер, оныҥ учун бисте белетелген продукция анчада ла бийик суруда ла баалалып јат. Удабас ла республикабыс тӧзӧлгӧнинеҥ бери одус јыл болор, је бу сурак аайынча иштер ӧткӱрери јӱк ле куучын кеминде артып јат.
Тергеениҥ Олег Хорохордин башкарган эмдиги башкарузыныҥ бу ууламјы аайынча ижи турулталу болор деп сананадым. Тургуза ӧйдӧ бистиҥ республиканыҥ Майма аймагында (аэропортко јуук јерде) јерлик ӧзӱмдер, мӧт, суузындар, кузук белетеер пилотный ӱлекер аайынча иштер башталып калган. Бу ӱлекер аайынча «јолдыҥ картазына» 2018 јылда РФ-тыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы, МСП-ныҥ Корпорациязы ла Алтай Республиканыҥ башкарузы кол салган. Бу ӱлекердиҥ кеминде онойдо ок «Горно-Алтайское» ОПХ чыгарып турган продукция (јиилектер, маала ажы) белетелер» — деп, А. Манзыров куучындады.
Ол онойдо ок башјыл Турачак аймакта теплицаларда маала ажын ӧскӱрер пилотный ӱлекер иштеп баштаганын, оныҥ тӱжӱми арбынду, турултазы јакшы болгонын эзетти. Тургуза ӧйдӧ теплицаныҥ маала ажы керексигендерге јетпей де турат. Оныҥ да ченемелин ӧрӧ адалган ӱлекерде тузаланары айдылды.
Айалгалар кандый да чочыдулу да, кӱч те болзо, јаҥы объект тудулып ла јат. Ол јаҥыс ла јурт ээлем продукция чыгарар эмес, онойдо ок оны элбедип, оныҥ кеминде туристтерле иштеер канча-канча ууламјыларды бириктирери темдектелген. Темдек эдип, Александр Поликарпович Инегенде Валерий Каменев тӧзӧгӧн агротуризмниҥ объектин адады.
Јолдорло колбулу туризмди элбедери, јакшы айалгалар тӧзӧӧри керегинде оноҥ ары куучынды айылчылар улалтты.

Сергей Лобарев:
«Текшинациональный ассоциацияныҥ тӧс амадузы — автотуризмди элбедери. Ӱч јыл кайра ассоциация тӧзӧлгӧн тушта автомототуризм керегинде бир де окылу документтерде айдылбаганын билдис. Бу ууламјы аайынча иштер јасакка ээжи-нормативтер бичибегенинеҥ болбозын оҥдоп, тургуза ӧйдӧ 132-чи таҥмалу федерал јасакка (туризмдеги иштер керегинде) автомототуризм керегинде кошсын деп ӱлекер белетеп салдыбыс. Бистиҥ бу баштануларыс јол алынза, тергеелерге јол јанында туризмди элбедер јакшынак аргалар берилер, ол тоодо бюджеттеҥ акча-манатла јӧмӧлтӧлӧр алар, кичӱ ле орто бизнести кычырып иштеер.
Бу ууламјыныҥ экинчи курч јаны — ол ороонныҥ кезик тергеелеринде јолдордыҥ инфраструктуразы јок ол эмезе чыҥдый эмес болгоны.
Тургуза ӧйдӧ Россияда 55 миллионноҥ кӧп улус кӧлӱктерлӱ јорыкчылар болор кӱӱндӱ ле аргалу. Је олордыҥ јӱк ле 10% бу аргазыла тузаланып, бойыныҥ кӧлӱктериле јорыктап амырайдылар. Олордыҥ кӧбизиниҥ айтканыла, Россияда бойыныҥ кӧлӱгиле јорыктаарга јеткер јок, инфраструктуразы эптӱ айалгалар јок, ӱзеери кайда барып, нени кӧрӧр лӧ оноҥ до башка керектӱ јетирӱлер алар јерлер јок болгоны.
Оныҥ учун бистиҥ ассоциацияныҥ алдында 252-чи таҥмалу федерал јасакка (јолдор керегинде) тергеелерде јолды јакалай объекттер учун каруулу болгондорды солыыры аайынча база бир сурак турган. Темдектезе, башка ороондордо автомототуризм, ол тоодо караванинг јаан ӧзӱмдӱ, нениҥ учун дезе, ондо јолды јакалай объекттер учун тергеелер каруулу, а бистиҥ ороондо ол айалгалар учун инвестор каруулу.
База бир учурлу сурак аайынча Ростуризмде 2019 јылдыҥ кӱӱк айында јуун ӧткӧн. Ондо биске јол-јорыктар аайынча алты пилотный маршрут талдазын деп јакылта берилген. Тургуза ӧйдӧ бис ол јолдорды сананып, РФ-тыҥ башкарузына ла Ростуризмге алты пилотный ӱлекер белетеп ийгенис. Ол: Орус Тӱндӱктиҥ аҥылу корулашту јерлери, Архангельский область, Эльбрустыҥ соојыҥдары, Россияныҥ алтын тегелиги, Ладожский тегелик, Сибирьдеги тракт ла Чуйдыҥ јолы. Бу маршруттарды тургузарында туристтердиҥ кӱӱнине тайандыс.
Чуйдыҥ јолын (АР-дыҥ јерлериле ӧдӱп турган ӱзӱгин) талдаарында јербойыныҥ башкарузыныҥ јилбӱзи база камаанын јетирди. Бу маршрут аайынча шиҥжӱлер ӧткӱрип тура, ӧткӧн јылдарда јылына 2 млн кире туристтер келип турганын, оноҥ тергеениҥ бюджедине бир де калан-акча тӱшпей турганын, мында сӱрекей кӧп ар-бӱткендик јараштар, тӱӱкилик јерлер бар болгонын билип алдыбыс. А бистиҥ ассоциациязыныҥ амадузы — јорыкчылар мында коно артып, амырап, тыштанып турары. Эскперттеристиҥ шиҥдегениле, Туулу Алтайла јорыктаар туристический путевкаларды улус кӧп сабада Новосибирск ле Барнаул калалардыҥ ТИЦ-теринеҥ (туристтерге јетирӱлер эдер тӧс јерлердеҥ) алып турган. Онызы јербойында јаткандарга, Алтай Республикага тузазын јетирбей јат.
Бу јол-јорыгыста бис аэропортко удура јерде тудулып јаткан агрокомплексти кӧрӧр, тергееде ӱч јерде болор маршрутла барарын темдектеп алдыбыс.
Бу агропромпаркты баштап јаткандар ондо онойдо ок туристский кластер тӧзӧӧр кӱӱндӱ болгоны биске сӱрекей јарайт. Автомототуристтерге јарамыкту айалгалар, ТИЦ тӧзӧлгӧн, коночылык тудулган кийнинде бу кӧп функцияларлу јер автомототуристтердиҥ Мекказы болуп калар. Одоштой турган тӧрт-беш тергееде андый комплексный јаан тӧс јерлер јок. Бу тӧс јер туризмниҥ ле текши тергеениҥ ӧзӱмине јаан тебӱ берер деп чотойдыс.
Ороон ичиле экспедиция-јорыктарыста кӧп тергеелерде мындый јастыра барын темдектедис: олор кемпинг эмезе туристтер амыраар башка да бӱдӱмдӱ јерлерди автомототуристтердиҥ кӱӱнин сурабай тудат. Ондый керекти баштаардаҥ озо туристтердиҥ кӱӱнземелдерин угуп алганынаҥ кӧби камаанду».
Сергей Юрьевич Маймада агропромпаркты башкарып турган Андрей Ялбаковло Россия, Европа ичиле ӧткӧн јорыктарында кӧргӧн, билген тузалу билгирлериле, ӱлекерлериле ӱлежерге турганын айтты.
Денис Манько:
«Ростуризм туризмди ачыгына чыгарарын, инфраструктура ӧйдиҥ некелтелерине келижерин некейт. Оныҥ учун кышкыда бери келип јӱргенис ле эмди јайгы јарамыкту ӧйдӧ айалгаларды шиҥдеп келдис. Бу јорыкта А. Ялбаков башкарып турган агропромпаркта иштер бийик кеминде болгонын темдектейдис. Бу ӱлекердиҥ ижиле Ростуризм јилбиркеп турганын айдар керек. Олор Алтай Республиканы бу ууламјыда пилотный јозокту ӱлекер эдип, ӧскӧ тергеелерге тем кӧргӱскедий деп чотойдылар. Агропромпарк бӱткен кийнинде ого текши ороондо до, јуугында да ороондордо турары јок болор аргалу».

Андрей Ялбаков:
«Автомототуризм аайынча бӧлӱк бистиҥ агрокомплекстиҥ иш-керектериле јап-јакшынак эдип јаражып турганы меге сӱрекей јарайт. Бистиҥ агрокомплексте айылчыларга экологиялык ару аш-курсак белетелер, ӧйдиҥ некелтелерине турар ончо керектӱ айалгалар тӧзӧлӧр. Бистиҥ амадуларыс — ол Алтайыстыҥ байлыктарынаҥ эдилген продукцияны брендировать эдери, айылдаш тергеелер бистиҥ адысты тузаланбазын, текши албаты-јон Туулу Алтайдыҥ чындык продукциязын башкалап турзын деп. Автомототуризм элбезе, айылчыларыс кӧптӧӧр, олор бистиҥ агрокомплекске келип, тыштанып, ашкарынып, аайлу-башту јетирӱлер алып, амырап, оноҥ ары барып турар. Олорго бистиҥ производстволо, эдип турган иштерисле де таныжарга, ондо туружарга јилбилӱ айалгалар тӧзӧӧрис. Ӱзеери бистиҥ продукцияны чыгарарында кӱнниҥ чогынаҥ алган «јажыл энергияны» тузаланарыс.
Майма аймак бисти јӧмӧгӧн лӧ кемпинг-эш эдерге ӱзеери јер берген. Јолдоҥ келген кижиге керектӱ ончо айалгалар тӧзӧлӧр: эптӱ, јылу, јараш. Ол амырап алала, аш-курсактаҥ садып алып, оноҥ ары јорыктап јӱре берер. Јанып јадала, база ла биске кирип ийер. Јербойында јаткандарга иштеер јерлер тӧзӧлӧр.
Кыскарта айтса, туризмди «јарыкка» чыгарып, бойына да, кичӱ тӧрӧлине де тузалу иштеер ӧй келген».

Э. КУДАЧИНА
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина