Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Мӱӱстиҥ чыҥдыйынаҥ кирелтениҥ кеми камаанду

09.07.2020

Алтай Республиканыҥ аҥ ӧскӱрееечи бастыра ээлемдеринде аҥныҥ мӱӱзин кезер иш баштала бергенинеҥ бир канча ӧй ӧдӧ берди.

Јаҥжыкканы аайынча тергеебис бу бӧлӱкте Россия Федерациязы ичинде озочыл јерде турат — аҥныҥ тын тоозыла, кезип алып турган мӱӱстердиҥ кемиле.

Республиканыҥ экспортко аткарып турган тӧс товары аҥныҥ консервированный мӱӱстери болуп јат. 2018 јылда ӧскӧ ороондордӧӧн аткарылган андый мӱӱстердиҥ кеми 42,9 тонна болгон. Мынызы тергеебистиҥ АПК-зыныҥ экспортко чыгарып турган продукциязыныҥ текши кеминиҥ 97 проценти болуп јат. Таможенный статистиканыҥ окылу кӧргӱзӱлери аайынча, байа 42,9 тонна мӱӱстердиҥ баазы США-ныҥ 12,49 миллион доллары болгон.

Алтай Республикада аҥдар ӧскӱрер ишти 76 ээлем ӧткӱрет. Олор јылдыҥ ла 38 тоннадаҥ кӧп консервированный мӱӱстер иштеп алат. Республикада аҥдардыҥ текши тын тоозы 56,2 муҥ.

Быјыл аҥныҥ мӱӱзин кезер иш башталганынаҥ ала бӱгӱнге јетире 45 муҥ килограммнаҥ кӧп мӱӱс белетелген. Республикада бир аҥнаҥ алып турган мӱӱстиҥ орто бескези 7,15 килограмм болуп јат, эҥ артык кӧргӱзӱлерди Шабалин аймак кӧргӱзет – 8,75 килограмм. Экинчи јерде 7,98 килограмм кӧргӱзип турган Оҥдой аймак ла ӱчинчи јерде Кӧксуу-Оозы аймак. Качан да эҥ артык кӧргӱзӱлер кӧргӱскен Кӧксуу-Оозы аймак быјыл 6,96 килограмм кӧргӱзӱле ӱчинчи јерде артат.

Алтай Республикада аҥдардыҥ угын јарандырар ишти јурт ээлемниҥ сегис товарэдеечизи, ол тоодо укту мал ӧскӱрер тӧрт завод: «Теньгинский» СПК ПЗ, «Абайский» СПК, «Марал-Толусома» ООО, «Верхний Уймон» ООО ло укту малдыҥ тӧрт репродукторы: «Нива» ООО, «Мораум-2» ООО, «Кайтанак» АК, «Талица» СПК ӧткӱрет. Бу ээлемдердеги аҥдардыҥ текши тоозы – 18328 тын. Мынызы текши республика ичинде бар аҥдардыҥ 33 проценти болуп јат. Ӧрӧ айдылган ээлемдерде мыйгактардыҥ тоозы 6563 тын болзо, сыгындар — 6771 тын. Укту аҥ ӧскӱрип турган ээлемдерде орто тооло 100 тижи аҥнаҥ 66 бозунаҥ алылат.

2019 јылда республикада аҥды ӧскӱрерине эдилген государственный јӧмӧлтӧниҥ кеми 22 миллион салковой кире болгон, ол тоодо 8 миллион салковой укту тижи аҥдар ӧскӱрерине.

Тергеебисте бу ууламјыда јакшы једимдер кӧргӱзип турган ээлемдердиҥ бирӱзи – Оҥдой аймакта «Кеҥидеги укту мал ӧскӱрер завод» СПК. Ээлем укту аҥ ӧскӱрериниҥ репродукторы болуп јат, мында аҥныҥ алтай-сайан угы ӧскӱрилген ле јӧптӧлгӧн. 2016 јылда бу ээлемде аҥныҥ 23 килограмм бескелӱ мӱӱстерин кезип алган болгон, онызы бастыра Россия ичинде эҥ бийик кӧргӱзӱ болуп јат. Быјыл да ээлемде мӱӱс кезер иштер кидим ӧдӧт.

Республика ичинде аҥ ӧскӱрип турган эҥ јаан ээлемдердиҥ бирӱзи – Кӧксуу-Оозы аймакта «Абайский» СПК. Бу СПК-ныҥ Сугаштагы бӧлӱгинде база аҥ ӧскӱрилет, андагы маральник 1995 јылда тудулган, оны туткан јербойыныҥ улузыныҥ кезиги соҥында мында ла аҥ ӧскӱреечи болуп иштеп арткан. Аҥдарды бери СПК-ныҥ Талдудагы ла Сузардагы маральниктеринеҥ экелгендер. Сугаштагы бӧлӱктиҥ бригадазында онго јуук кижи иштейт. Анчада ла узак ӧйдиҥ туркунына иштеп келген улустаҥ Артур Телесовты ла Аржан Иртышевти темдектеерге јараар.

Алдында јылдарда тергеебистиҥ ээлемдеринде аҥныҥ мӱӱзиниҥ бескези уур болотон. Чокымдап айтса, бир аҥныҥ мӱӱзиниҥ орто бескези 8-9 килограммнаҥ болгон, эмди дезе — 6-9 килограммнаҥ. Бӱгӱнги мӱӱстер узун, је чичке болот. Азыйда мӱӱстиҥ јооны 23-24 сантиметрге једип туратан, эмди — 18-20. Мынызы, байла, ай-кӱнниҥ аайы кубулып турганыла колбулу.

Тергеебистиҥ АПК-зыныҥ экспортко чыгарып турган продукциязыныҥ текши кеминиҥ јаан ӱлӱзи мӱӱстерге келижип турган учун, бу ууламјыга јаан ајару эдилет. Былтыр ӱлӱрген айда Алтай Республикада баштапкы катап Аҥ ӧскӱреечилердиҥ кӱни ӧткӱрилген эди. Кӧксуу-Оозы аймакта ӧткӧн бу керек-јаракта Алтай Республика аҥ ӧскӱрип турган ээлемдериниҥ тоозыла Россияда баштапкы јерде турат, анайда ок бис белетеп јазаган (консервированный) ла гран ары јаар саткан мӱӱстер јанынаҥ ороондо тӧс тергее болуп јат ла туткан аҥдардыҥ тоозыла федерацияда озочыл јерде турат деп темдектелген эди. Россияныҥ тергеелеринде азырап турган аҥныҥ тоозы 90 муҥ кире болзо, олордыҥ 55 муҥнаҥ ажыразы – Алтай Республикада.

Ол тушта аҥ ӧскӱрип турган база бир јаан ээлем– «ВЭПО АСОХРА» ООО-ныҥ генеральный директоры Владимир Мещеряков Алтай Республиканыҥ аҥ ӧскӱрери јанынаҥ иштеп турган ээлемдериниҥ калганчы беш јылга ижиниҥ турулталары ла Россия Федерацияда аҥ ӧскӱрер ишти билим кеминде јеткилдеери керегинде јетирӱ эткен эди. Ченемелдӱ аҥ ӧскӱреечи ороондогы ончо аҥдардыҥ 80% бистиҥ тергееде болгонын темдектеген ле олордоҥ алган продукцияны кӧптӧдӧр аргалар бар болгонын айткан. Темдектезе, сыгындардыҥ тоозын ээлемде 45-50% јетирзе, онызы јылына 1200 кг чий мӱӱс иштеп алар арга берер. Эм тургуза бу кӧргӱзӱ 890 килограмм — 1 тоннага јетпей јат. Азырал тӧзӧлгӧни јарандырганы бир сыгыннаҥ алган мӱӱстердиҥ бескезин 4,8-5,3 килограммнаҥ эҥ бийик ишмекчи кемине – 8,5 килограммга јетирер арга бергедий.

Чындап, Россия Федерацияныҥ башкарузы республика-ныҥ јурт ээлемине гран ары јаар саткан продукцияныҥ кемин 2024 јылга јетире 25 млн долларга јетирер тӧс амаду тургускан. Республиканыҥ аҥ ӧскӱрип турган ээлемдериниҥ ассоциациязыныҥ башкараачызы Владимир Мещеряковтыҥ темдектегениле, федерал башкаруныҥ тургускан планын темдектелген ӧйдӧ бӱдӱрип чыгары кӱч керек. Јӱк бар аҥдарды билгир тузаланып, республикадаҥ гран ары јаар садылган продукцияны башкару темдектеген кӧргӱзӱге јетирер арга бар. Је аҥ тударында 50 јыл иштеп келген аҥ ӧскӱреечилердиҥ шӱӱлтезиле, бу бӧлӱктиҥ ӧзӱми тургуза ӧйдӧ «токтоп» калган. Аҥ ӧскӱрерин 1978-1992 јылдарда иштеген ээлемдер кеминде апарар аргачылар ла јилбиркеген улус јок. Республикада аҥ ӧскӱрип, турулталу иштеген ээлемдер тоолу ла. Андый да болзо, аҥ ӧскӱреечилер аҥдардыҥ мӱӱстерин кезер ле олорды белетеер тушта бастыра ээжи-некелтелерди чокым бӱдӱрерге кичеенет, нениҥ учун дезе олордыҥ ижинеҥ соҥында Кореядӧӧн садуга аткарылатан мӱӱстиҥ чыҥдыйы, бу садыжудаҥ алылатан кирелтениҥ кеми кандый болоры чике камаанду.

Аҥ ӧскӱреечилердиҥ кӱни Алтай Республикада јылдыҥ ӧткӱретен керек болор ло быјыл ол Шабалин аймакта ӧдӧр деп, былтыр Кӧксуу-Оозы аймакта ӧткӧн конференцияда айдылган эди.

К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина