Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Тӱндӱк базытла — јаҥы јӱрӱмге, јаҥы ачылтага!

09.07.2020

Бу јӱрӱмде башка-башка баштаҥкайлар эдип, тузалу ла учурлу керектерге улусты кӧкӱдип, јилбиркедип, керектӱ болзо, ӱредип-таскадып та турган улус бары кандый јакшы. Ол улус бойлорыныҥ јилбӱлериле, билериле, ченемелиле арткандарыла ӱлежип, башка-башка ууламјылу биригӱлер, клубтар тӧзӧп иштейдилер. Ондый улустыҥ бирӱзи — «Эл Алтай» ГТРК-ныҥ специалисти, спортчы ла јаражай эпши Наталья КУШЕРОВА.

Коболы сӧӧктӱ Натальяныҥ чыккан-ӧскӧн јери — Беш ичинде байлык ла јараш ар-бӱткендӱ, иштеҥкей ле јайалталу эл-јонду Шыргайты јурт. Кыс спортло, анчада ла јеҥил атлетикала јаштаҥ ала јилбиркеген ле тазыктырынган. Ар-бӱткенниҥ, агаш-таштыҥ ортозыла базып, Алтайыныҥ јаражын кӧрӱп, аҥ-кужыныҥ табыжын угуп, ару кейиле тынып јӱрери алтай улустыҥ канында салынган ине. Наташа да јаштаҥ ала базарын, кыймыктанарын сӱӱген. «Мени айылда улус энемниҥ энезин тӧзӧгӧн дежет — деп, Наталья Николаевна кӱлӱмзиренип куучындайт. —Карган энем, Тайборина Бӧкӧ, кырларла коркышту базар, сӱреен базыткыр кижи болгон. Јетен јаштуда ол Јалаҥай-Бажынаҥ биске јетире ӱч боочыны јойу ажып једип келетен. Бистиҥ айылда бир канча ӧйгӧ бололо, ойто ло јойу ла сала беретен. Ол јас ла келзе, уйын мӱӱзинеҥ буулайла, тайга-таш јаар јӱре берер кижи болгон».

Наталья областьтыҥ национальный школыныҥ кийнинде Новосибирскте колбуныҥ электротехнический институдында да ӱренерде, спортло, јеҥил атлетикала тазыктырынарын улалткан. «Базыт, јӱгӱриш — ол јӱрӱм. Је ар-бӱткенде базып, јӱгӱрип јӱргени — ол эки катапка јӱрӱм!» — деп, Наталья тазыктырган улузына улайын айдат…

Наталья Николаевна иштеп те јӱреле, айыл-јурт тӧзӧп, балдар азырап та отурала, спортко, эрчимдӱ јӱрӱмге сӱӱжин јылыйтпаган. Беш јыл кайра ол трейлраннингле јилбиркеп баштаган ла маргаандарында да туружып турар болгон. Трейлраннинг спорттыҥ ар-бӱткенле јаҥыскандыра јайым јӱгӱрер бӱдӱми болуп јат. Оноҥ Наталья бойыныҥ јӱрӱминде бу бӱдӱмле ӧткӱрилген баштапкы маргаанында турушкан. «Бирюзовый Кадында» ӧткӧн маргаанда таныш эмес улус ортодо болуп, чӱмдӱ маргаанда туружарга келишкен — деп, Наталья эске алынат. –Маҥзаарыш та, ӧкпӧӧриш те тыҥ болгон. Је мен бастыра ченемелимди, арга-кӱчимди јууп, бек сананып, ол тушта 17 километр јол ӧткӧм. Мен онойдо ок кырларга тӱргенине чыгар јӱгӱришле (скайраннингле) јилбиркеп, бу бӱдӱмле ӧткӱрилип турган маргаандарда база туружып баштагам. Оноҥ ло бери бу бӱдӱмдерле маргаан-марафондордо туружып келдим».

Скандинав эмезе тӱндӱк базытла качаннаҥ бери јилбиркеп келгени керегинде сурагыма Наталья мынайда куучындады:

—Бистиҥ калада аҥылу тайактар тудунып, скандинав базытла базып турган улусты кӧрӱп, база јилбиркеп баштагам. Је бу тегин ле тайактарлу базатан соот эмес, бу базытта бойыныҥ чӱми, техниказы бар деп, мен билгем. Онойып, меге спорттогы профессиямда ӧскӧ ууламјыла белетениш-ӱредӱ ӧдӧргӧ келишкен. Скандинав базышла тазыктыраачы-преподавательдиҥ ле инструктордыҥ ӱредӱзин ӧткӧм. Озо бойымныҥ кожо ӱренген ӱӱрелеримле кожо базып, олорды тазыктырып туратам. Оноҥ скандинав базытла чын базарына ӱренерге кӱӱнзегендер там ла кӧптӧгӧн. Онойып, «Скандинав базыттыҥ школыныҥ Горно-Алтайскта филиалы» деп клуб тӧзӧгӧм. Бистиҥ филиал Скандинав базыттыҥ российский федерациязына оныҥ тергеелик 57-чи школы болуп кирди. Озо бистиҥ филиалда беш кижи болгон болзо, тургуза ӧйдӧ 10 јаштаҥ ала 70 јашка јетире 100 кирези кижи базат».

Наталья Николаевнаныҥ спортко, маргаандарга таҥынаҥ јилбӱзи, ченемели там ла байып, элбеп, ол кӧп тоолу улусты ар-бӱткенге чыгарып, эрчимдӱ кыймыктанарына, базарына ла фитнеске тарткан. Оныҥ бӱгӱнги кӱнде анчада ла калада јаан кыймык јок, физический иш јок, кӧп улус оору-јоболдорго бастырган јӱрӱмдик айалгада улустыҥ су-кадыгын орныктырар, бектеер ижи јаан быйанду ла тузалу. Је мындый кӧп улусла иштеери, олорго су-кадык ла эрчимдӱ јӱрӱмниҥ јозогын кӧргӱзип, бойын улайын ла спорттыҥ бийик кеминде тудары тегин ле керек эмес болбой деп, Наталья Николаевнадаҥ сурадым.

—Мен улайын ла тазыктырынып турум. Неделеде эки катап бассейнде јӱзедим. Иштеп турган учун, тал-тӱште барып келерге чырмайадым. Неделениҥ бош ӱч кӱнин таап, јӱгӱрип јадым. Амыраар кӱндерде клубтыҥ турчыларыла кожо каланы айландыра јараш јерлерле узак эмес ӧйгӧ кросско эмезе кросс-походторго барып турубыс. Онойдо ок отпуск ӧйдӧ эмеш ыраада да јӱредис. Улус амыраар кӱндерде айылда ижин эдип койоло, телевизор карап, ажанып алала, диванда јадардыҥ ордына, ар-бӱткенге чыгып, базып, ару кейле тынып јӱрерин артыксынат.

Мениҥ билем, эш-нӧкӧрим мениҥ јилбӱлеримди јакшы оҥдоп, мени јӧмӧжип јӱрет. Кожо тазыктырынып та јадылар, кожо јорыктап, походко до барып турубыс. Анчада ла Алтайыстыҥ јараш јерлериле јӱрерин сӱӱйдис — деп, ол куучындаган.

Наталья Николаевнаныҥ тӧзӧгӧн лӧ башкарып турган клубыныҥ турчылары Камлактагы Ботанический садла улайын колбу тудуп, ондогы экологиялык орык јолло (экотропа) базып турулар. Онойдо ок «Скандинав базыттыҥ школыныҥ Горно-Алтайскта филиалы» Алтай Республиканыҥ туризм аайынча федерациязына кирип туру ла база колбулу иштейт. Клубтыҥ турчылары кӧптӧп, ижи-тожы кӧндӱге берерде, оныҥ ижиле, скандинав базытла тазыктырынарга кӱӱндӱ улус та кӧптӧп јат. Ол тоодо аймактардаҥ да кӧп улус јилбиркеп турулар. Айдарда, Наталья Николаевна келер ӧйдӧ аймактарга барып, скандинав базыттыҥ курстарын ӧткӱрерин пландайт. Онойдо ок клубтыҥ турчылары быјыл чаган айда Оҥдой аймактыҥ Тӱмечин турлузында болгондор ло 20 километр јол ӧткӧндӧр. Эмди олор ондо скандинав базыттыҥ экотропазын темдектеер амаду тургузадылар. Тӱндӱк базытла Алтайдыҥ ончо аймактарыла јӱрер, олорло јууктада таныжар амаду база бар эмтир.

Скандинав эмезе тӱндӱк базыт – ол спорт по, айса тегин ле соот-базыт па деген суракка Наталья Николаевна сӱреен бӱдӱмјилӱ каруу берди:

—Скандинав базыт – ол спорт, спорттыҥ кӧп улуска: кандый ла јашту, су-кадыгыныҥ айалгазы тыҥ эмес те улуска јарамыкту ла јараар бӱдӱми. Ондый базытла јӱрген кижиниҥ бир кӱнге ӧткӧн јолыныҥ узуны рюкзакту туристтиҥ бир неделеге ӧткӧн јолыла тӱҥей болуп јат. Онойдо ок тӱндӱк базытла тазыктырынган кижиниҥ балтырларыныҥ, тегин баскан кижинийине кӧрӧ, 90% иштеп јат. Бу бӱдӱмле тазыктырынып басканда, кижиниҥ колдорыныҥ, ийиндериниҥ, бел-арказыныҥ балтырлары, ӱйелери тыҥыйт, ӱйе-сӧӧктӧрине келижип турган беске астайт. Кижи араайынаҥ арыктап, иммунитеди тыҥыйт, каныныҥ тебӱзи де јабызайт, базыткыр, чыдамкай боло берет.

 

«Тазыктыраачыбыска јаан быйан!»

Кемине Сатунова: «Мен Наташала кожо национальный школдо ӱренгем. Мен ого кӧрӱже математикала јилбиркеп, эҥ артык «математиктердиҥ» бирӱзи де боло бергем. Бийик ӱредӱниҥ кийнинде бис јаҥыс јерде — «Туулу Алтай» ГТРК-да да иштегенис. Ол инженердиҥ специальнозын алып, мен режиссердыҥ ӱредӱзин божодып, экӱ кожо иштедис. Наташаныҥ кылык-јаҥында оныҥ улусты јӧмӧӧри, угары школдоҥ бери иле болгон, ӧзӧги элбек кижи деп айдар керек. Кайда ла ол спортло јилбиркеп јӱретен.

Кожо ӱренгендер тушташсаас, ол биске айдатан: «Пенсияга чыгар ӧйди эмди узадып койгон. Биске су-кадыгысты сананып, бу јаҥжыккан јӱрӱмисти кубултар керек». Мен кеп-кийимниҥ дизайнери болуп иштеп јӱреле, белим оорып турар болгон. Наташа ӱӱрениҥ тӱндӱк базытка кычырган куучынын баштап ла јаан бӱдӱмји јок уккам. Мениҥ ол туштагы санаамла болзо, онойдо, тайактар тудунып, карган улус эмезе оорыйла, су-кадыгын орныктырып турган улус базып јат. Је учында ӱӱребистиҥ сӧзине кирип, бис Наташала кожо базытты былтыр кӱчӱрген айдаҥ ала баштаганыс. Эмди кӧрӧр болзо, ол су-кадыкты бектеерге сӱреен керектӱ базыт болуптыр. Клубта кожо ӱренген беш кижидеҥ эмди 100-теҥ ажыра улус боло берди. Базыттарда, походтордо бис бой-бойысла куучындажып, солундарысты угужып, сӱме-шӱӱлтелер айдыжып, ар-бӱткенниҥ јаражын кӧрӱп, сӱӱнип, кӱӱн-санаабысты кӧдӱрип аладыс. Онызыла ол база сӱреен тузалу ла керектӱ».

Айтана Тонжанова: «Наталья Николаевна ачык-јарык, куучынчы кижи. Кеберкек чырайында јаантайын јылу кӱлӱмјилӱ јӱрер. Ондый улус сӱреен ас туштап јат дезем, чын болор. Бу эпшиде сӱрекей јаан ийде-кӱч барын кӧрӱп јӱредим. Айылында иш, тӧс ижи, клубта керектери ле кӱӱнзеген улусла тазыктыру иш – ончозы ла кӧп ийде-кӱч ле ајару некейт ине. Мен оны Очы-Балага да тӱҥейлеп кӧрӱп јадым. Алтайына, албатызына туза экелер јаан амадулу кижи. Оныҥ учун су-кадыкка јарамыкту скандинав базытла ӱредӱ ижин баштаарда, кыйалта јогынаҥ бардым. Спортло тыҥ јилбиркебес улус Наталья Николаевнаныҥ болужыла, јӧмӧлтӧзиле калабыстыҥ ончо кырларыла бастыс, ӱзеери республиканыҥ ичиле јаҥы јолдор бедиреп, кажы ла катап солун ачылталар эдедис. Алтайыс ондый јараш, ондый байлык! Сӧӧк-тайактарыс тыҥыды, кӱӱн-санаабыс јарыды, эмди походторды энчикпей сакыйдыс. Спорттоҥ ыраак улус, керек дезе быјыл куран айда ӧдӧтӧн маргаандарга белетенедис. Бу ончозы Наталья Николаевнаныҥ ӱредӱзи, тазыктырузы! Ого бис ижи једимдӱ болзын, јолдоры јаантайын ачык болзын деп кӱӱнземелисти айдадыс!»

Айсулу Кукпенекова: «Мен Наталья Николаевнаныҥ клубында 10 јашту уулымла кожо туружадым. Бис экӱ спортло јилбиркебеген улус деп айдайын. Бир ӧйдӧ јӱгӱрерге чырмайгам, је јӱгӱришти де чын јӱгӱрер керек ине. Келишпеген. Биске јараганы ла јилбиркеткени јӱк скандинав базыт болды. Наталья Николаевна базыттыҥ чӱмдӱ техниказына бисти сӱреен турумкай ӱреткен. Кышкыда ол бисти Комсомолка кырга чыгарып јӱрген. Уулчагымла экӱ бис каланы айландырагы бир де кырда болбогоныс. Кыш дейле, балама ватный штан кийдирип бергем. Је ондый да болзо, Чингиз кырдыҥ бажына чыга берген. Онызы биске јаан јеҥӱ ле сӱӱнчи болгон. Эмди бис клубтыҥ турчыларыла кожо калабысты айландыра бастыра кырларды айланып, ончозын билер боло бердис. Кайастыҥ Майма јаар јанында Тӧӧ дейтен кырга јетире јӱреле, оноҥ ары «Долина Алтаяга» јетире беш ле километр јол ӧдӱп, кайкажып та турадыс. «Иш, айыл, иш» деген јӱрӱмнеҥ база ӧскӧ јӱрӱм барын биске ачкан тазыктыраачыбыска јаан быйан! Улуска тузалу ижи једимдӱ болзын!»

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина