Алтайдын Чолмоны

Јаҥы орфографиялык сӧзлик

14.07.2020

Алтай тилдиҥ јаҥы орфографиялык сӧзлигине алтай тилдиҥ текши лексиказыныҥ 19000-наҥ ажыра сӧстӧр лӧ олордыҥ кеп-бӱдӱмдери кирген. Текши тузаланып турган сӧстӧрдӧҥ башка сӧзликке бичиири јанынаҥ уур болуп турган терминдер кирген. Анайда ок сӧзликке алтай тилде калганчы јылдарда табылган јаҥы сӧстӧр кийдирилген.

Бу иш алтай тилдиҥ jаҥы нормативный орфографиялык сöзлиги болуп јат. Ол алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ эмдиги айалгазын кӧргӱзет.

Алдындагы орфографиялык сӧзлик – В. Н. Тадыкинниҥ ле Е. Г. Мултуеваныҥ тургускан «Алтай тилдиҥ орфографический сöзлиги» – 1983 jылда кепке базылган 1-кы сӧзлик болуп јат. Сӧзликтиҥ каруулу редакторы Н. Н. Суразакова болгон. Бу сӧзликке 10000-га јуук сӧстӧр лӧ сӧстӧрдиҥ кеп-бӱдӱмдери кирген. Сӧзликте сӧстӧрдиҥ чын бичилери 1981 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 15-чи кӱнинде Горно-Алтайский автономный областьтыҥ албаты депутаттарыныҥ Совединиҥ бӱдӱреечи комитеди јӧптӧгӧн ээжилерге тӧзӧлгӧлӧнӧт. Бу ээжилер В. Н. Тадыкинниҥ ле А. Т. Тыбыкованыҥ «Орфография и пунктуация алтайского языка» деген 2-чи ижинде берилген. Бичикте «Орфография» бöлÿкти В. Н. Тадыкин, «Пунктуация» бöлÿкти А. Т. Тыбыкова белетеген.

Jе кӧп јылдардыҥ туркунына орфографияныҥ ээжилери эскирген ле такып кӧрӱлген. Анайып, 2019 јылда Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжÿлик институдыныҥ тил билим бöлÿгиниҥ ишчилери «Эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилери» деп 3-чи ишти белетеп чыгарган. Бу иште эрин чöйилер ÿндÿлерлÿ ле элес ӱндӱлерлӱ сöстöрдиҥ чын бичилериниҥ ээжилери солынган. Анайда ок колболу ла кыскартылган колболу сӧстӧрди чын бичиириниҥ ле ӧскӧ тилдеҥ кирген сӧстӧрди чын бичиириниҥ ээжилери чокумдалган. Ого ӱзеери, ишке документтердиҥ, кеендиктиҥ чӱмдемелдериниҥ, тӧзӧлмӧлӧрдиҥ, фирмалардыҥ аттарын, ордендердиҥ, кайралдардыҥ, аҥылу темдектердиҥ ле сыйлардыҥ аттарын јаан ла кичинек таныктаҥ бичиири аайынча ээжилер кийдирилген.

Алтай тилдиҥ јаҥы орфографиялык сӧзлиги ӧрӧги айдылган «Эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилери» (2019 ј.) деп ишке тайанып тургузылган. Сӧзлик орфографиялык сӧзликтердиҥ текши некелтелерине келиштире белетелген. Иште jаан аjару сöстöрди чын бичиириниҥ уур учуралдарына эдилет. Мындый учуралдардыҥ тоозында, темдектезе, морфемалардыҥ бириккенинде ÿндÿлердиҥ ле туйуктардыҥ экиленгени, туйук табыштар ÿнгÿр эжерине кöчкöни, сöстöрдиҥ кожулталарын чын бичиири ле о.ö.

Алтай тилдиҥ jаҥы орфографиялык сöзлиги тургузулган бӱдӱмиле алдындагы сӧзликтеҥ аҥыланып јат. Jаҥы сӧзликке кӧп ӧскӧ (орус) тилдиҥ сӧстӧри кирген. Эски орфографиялык сӧзликке «а», «б», «в», «г», «д», «ј», «е, ё», «з», «и», «й», «к», «л», «м», «н», «о», «ӧ», «п», «р», «с», «т», «у», «ӱ», «ч», «ш», «ы», «э» таныктарлу сӧзлик статьялар кирген. Бу статьяларда кӧп сабазында су-алтай сӧстӧрдиҥ чын бичилери кӧргӱзилген. Jаҥы орфографиялык сӧзликке орус алфавиттиҥ «ж», «ф», «х», «ц», «щ», «ю», «я» таныктарынаҥ башталып турган сӧстӧрлӱ статьялар кирген.

Эски орфографиялык сӧзликтиҥ учында алтай улустыҥ аттарыныҥ тооломы берилген болзо, јаҥы сӧзликте андый тоолом берилбеген.

Алтай тилдиҥ јаҥы орфографиялык сӧзлиги алдындагы «Алтай тилдиҥ орфографический сöзлигине» (1983 ј.)  тайанып тургузулган 4-чи иш болуп јат. Анайда ок сӧзликти тургузарында калганчы чыккан сӧзликтер: эки томноҥ турган 5-чи «Русско-алтайский словарь» (2015, 2016 ј.ј.) ла 6-чы «Алтайско-русский словарь» (2018 ј.).