Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кажыбыстаҥ ла камаанду…

14.07.2020

Јаан изӱ айдыҥ 8-чи кӱнинде Билениҥ, сӱӱштиҥ ле чындыктыҥ кӱни темдектелет. Ого учурлай ӧткӧн неделениҥ среда кӱнинде «Су-кадык биле – Алтай Республиканыҥ су-кадыгы» деп адалган тегерик столдыҥ  јууны ӧткӧн. Оны Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозы, АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» деп бюджетный учреждениези ле «Чой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязы ӧткӱрген болуп јат.

Эл-јонныҥ ајарузын билениҥ су-кадыгын тыҥыдарына ла чеберлеерине эдер амадула ӧткӱрилген тегерик столдыҥ туружаачылары – медициналык сообществоныҥ ла јондыктыҥ, элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ чыгартулу улузыныҥ алдына бӱдӱретен јаан сурактар тургускан.

Ол тоодо биледе су-кадык јӱрӱм јӱрерин тӧзӧӧри, бала табарында су-кадыкты тыҥыдып чеберлеери аайынча керек-јарактарды ӧткӱреринде бӱдӱреечи јаҥныҥ органдарын, су-кадыкты корыырыныҥ учреждениелерин ле јондыкты ӧмӧ-јӧмӧ иштедеери.

Кижиниҥ су-кадыгына, анчада ла бала табар ӧйдӧ, каршулу болгодый не-немелердиҥ шылтактары ла олор кандый турулталарга экелип турганы керегинде эл-јонго СМИ-лер ажыра јетирӱлер эдери, социально-культурный объекттер, элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар ла инновационный технологиялар ажыра биледе су-кадык јӱрӱм јӱрерин тӧзӧӧри.

Јартап айткажын, билениҥ институдын тыҥыдарыныҥ, кажы ла кижиниҥ кӧгӱс-байлык ла физический су-кадыгыныҥ тӧзӧлгӧзинде болотон билелик байлыктарды тӧзӧӧриниҥ сурактарын шӱӱшкен.

Тегерик столдыҥ јуунын АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» деп бюджетный учреждениезиниҥ баш врачыныҥ молјуларын бӱдӱреечи, бу учреждениениҥ тӧзӧмӧл-методический бӧлӱгиниҥ заведующийи Марина Бештинова баштап ӧткӱрген. Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министриниҥ ордынчызы Анна Григорян кире сӧзинде: «Су-кадык биле – ол су-кадык јӱрӱм јӱрӱп турган биле, андый биледе психологический су-кадык айалга, кӧгӱс-байлык культура ла материальный једим бар болуп јат. Бӱгӱн су-кадык јӱрӱм јӱрерин тӧзӧӧринде билеге тӧс учур берилет» – деген.

АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министриниҥ ордынчызыныҥ темдектегениле, бу јуун «Демография» нацӱлекер ле «Эл-јонныҥ су-кадыгын тыҥыдары» деген федерал ӱлекер аайынча ӧдӧт. Бӱгӱн тергеелердиҥ ле ороонныҥ алдында 2024 јылга јетире россияндардыҥ су-кадык јӱрӱмин 78 јашка јетире узадар ла иштегедий эл-јонныҥ ӧлӱмин астадар деген амадулар тургузылган. Бу амадуларга граждандарды су-кадык јӱрӱм јӱрерине јилбиркеткен ле јаман кылык-јаҥнаҥ, ол тоодо ачу аш ичеринеҥ, таҥкы тартарынаҥ айрыган соҥында једерге јараар деп, ол јартамал эткен.

Кижи бойыныҥ су-кадыгын чеберлеерине ајару этсин деген амадула ороонныҥ бастыра тергеелеринде, анайда ок бистиҥ республикада, су-кадыктыҥ јондык тӧс јерлери тӧзӧлӧт. Алтай Республикада андый тӧс јерди јылдыҥ учкары ачары темдектелет. Анаҥ ӧскӧ муниципалитеттер кеминде эл-јонныҥ су-кадыгын тыҥыдары аайынча бойлорыныҥ программалары иштеер. Андый программалар Турачак ла Чой аймактарда јӧптӧлип калган болуп јат.

Марина Бештинова Алтай Республиканыҥ муниципалитеттериниҥ эл-јоны ортодо инфекционный эмес ооруларла оорыыры ла олордоҥ улам ӧлӱмдер аайынча јетирӱ эткен. Ол 2015-2020 јылдар сайын ӧткӱрилген шиҥжӱ аайынча тергееде эл-јонныҥ тоозы 213703 кижидеҥ 220140 кижиге јетире кӧптӧгӧнин айткан. Специалисттердиҥ озолондыра темдектегениле, 2024 јылга эл-јоныстыҥ тоозы 224576 кижиге једе берер. Республиканыҥ эл-јоныныҥ тоозы кожулары турумкай болгон. Бу ок ӧйдӧ, 2018 јылга кӧрӧ, бу кӧргӱзӱ 31,4 процентке јабызап калган.

Эл-јонныҥ јаш аайынча тооломыныҥ учурлу кӧргӱзӱлериниҥ бирӱзи ол орто јаш болуп јат. 2019 јылда республиканыҥ эл-јоныныҥ орто јажы 34,2 деп темдектелген.

Калганчы јылдарда тергееде ак-јарыкка чыккан балдардыҥ тоозы астап турганы темдектелет. Је андый да болзо, бистиҥ субъект бу кӧргӱзӱле ороон ичинде озочылдардыҥ тоозында болуп артканча.

Алтай Республикада божогон улустыҥ текши тоозы бир эмеш кӧптӧй берген, је Российский Федерация ла Сибирь аайынча кӧргӱзӱлер кеминде јабыс болуп артканча. Улус кӧп сабазында кан јӱрӱжер системаныҥ ооруларынаҥ, кату оорудаҥ ла тыш шылтактардаҥ улам божойт. 2019 јылдыҥ турулталары аайынча тергеебисте божогон иштегедий улустыҥ кӧп сабазы тыш шылтактардаҥ улам божогон. Тыш шылтактарга јӱзӱн-башка сынык-бычыктар, јеткерлӱ учуралдар, корондолгон учуралдар кирет.

Бистиҥ тергееде инфекционный эмес патологияларла оорыырыныҥ текши айалгазы керегинде айдып тура, Марина Владимировна эл-јон ортодо ойто ло кан јӱрӱжер системаныҥ оорулары озолоп турганын темдектеген. Анаҥ ӧскӧ ӧкпӧниҥ, бӧӧрӧк-немениҥ системазыныҥ, ич-карынныҥ, сӧӧк-балтыр системаныҥ оорулары кӧп темдектелет.

Тергееде наркологический ооруларла оорыыры 8,2 процентке астаган да болзо, Горно-Алтайскта ла јурт јерлерде бу сурак курч болуп артканча. Темдектелген наркопатологиялардаҥ озо ло баштап хронический аракыдашты, ол тоодо аракыдаҥ психоз ооруларды айдарга јараар.

Балдардыҥ су-кадыгы керегинде Алтай Республиканыҥ «Медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» деп бюджетный учреждениезинде балдардыҥ су-кадыгыныҥ тӧс јериниҥ заведующийи Наталья Новикова айткан. Оныҥ шӱӱлтезиле болзо, баланыҥ су-кадыгы кӧп тоолу шылтактардаҥ камаанду. Балдарыныҥ келер ӧйи керегинде озо ло баштап ада-энелери сананар учурлу.

Алтай Республикада балдардыҥ ооруларыныҥ текши тоозыныҥ јаан ӱлӱзи ӧкпӧниҥ ооруларына, оны ээчий ич-карынныҥ, терениҥ, кӧстиҥ, нервный системаныҥ ооруларына келижет.

Јуунда АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Перинатальный тӧс јер» деп бюджетный учреждениезиниҥ баш врачы Андрей Мурыгин ле оныҥ ордынчызы Алтай Республиканыҥ баш акушер-гинекологы Татьяна Суртаева база турушкан. Су-кадык биледеҥ башталып турганын, биледе су-кадык јӱрӱм јӱрерине, спортты сӱӱрине таскадары керектӱзин олор база темдектеген.

«Ӱй кижи бойына, су-кадыгына каруулу эмес болот ло бала табар ӧй келзе, врачтардаҥ кайкал сакыйт. Је кайкал болбос то аргалу. Андый да болзо, бистиҥ врачтар кемниҥ де су-кадыгын, јӱрӱмин аргадап, ол кайкалды эдерге албаданат. Келер ӧйдӧ адалар ла энелер болотон улус су-кадык балдар су-кадык ада-энелерде табылып турганын билер учурлу» – деп, Андрей Мурыгин темдектеген.

Татьяна Суртаеваныҥ айтканыла, эмдиги ӧйдиҥ ӱй де, эр де улузыныҥ бала табарына јарамыкту су-кадыгы врачтарды санааркадат. Ол ороондо балдар чыгарарыныҥ кемине салтарын јетирет. Анайып, ак-јарыкка туулган балдардыҥ тоозыныҥ кеми там ла јабызайт.

«Калганчы јылдарда, 2007 јылдаҥ ала, РФ-тыҥ ӱй улузыныҥ бала табарына јарамыкту су-кадыгыныҥ айалгазы там ла чочыдулу болуп браатканы темдектелет» – деп, ол айткан.

Репродуктивный су-кадыкты корыыры аайынча иште тӧс аргалардыҥ бирӱзи су-кадык јӱрӱм јӱрери, јетирӱлик-профилактический ишти тыҥыдары, анчада ла јашӧскӱрим ортодо, диагностиканыҥ эмдиги технологияларын јӱрӱмге кийдирери ле ӱй улустыҥ ооруларын эмдеери болгонын ол темдектеген.

Бала табарына озолондыра белетенер керек, эмди «биле тӧзӧӧрин озолондыра темдектеери» деген оҥдомол јарлу боло бергенин республиканыҥ баш акушер-гинекологы айткан. Бала табарына озолондыра белетенер тушта, медицинский специалисттерге баштанган ада-энелер сакылталу ла су-кадык баланыҥ ада-энези боло берет.

Тегерик столдыҥ јуунында кӧдӱрилген сурактар аайынча бойыныҥ шӱӱлтезин Алтай Республиканыҥ баш медицинский психологы, АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» деп бюджетный учреждениезиниҥ медицинский психологы Ольга Алмадакова айткан. Ол ороонныҥ эр улузыныҥ су-кадыгыныҥ сурактарына ајару эткен. Ольга Алмадакова РФ-тыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозыныҥ репродуктивный су-кадык аайынча штатта эмес баш специализи Олег Аполихинниҥ «Эр улустыҥ су-кадыгы – демографиядагы амадуларды бӱдӱрери аайынча иштиҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи» деп айтканын темдектеген.

Тергеениҥ баш медицинский психологы статистикадагы кӧргӱзӱлерге токтоп, ол кӧргӱзӱлер аайынча ороондо эр кижиниҥ јӱрӱминиҥ узуныныҥ орто кеми, ӱй кижидийине кӧрӧ, 10 јылга ас болуп јат деген. Эр улустаҥ јӱк ле 43 проценти 60 јашка јетире јӱрет.

«Олег Аполихин бойыныҥ докладында эмди су-кадыкты корыырыныҥ системазына јаҥы модель кийдирер керек болгонын ла озо ло баштап ооруларла эмес, јаан да улустыҥ, балдардыҥ да байа бир девиантный кылык-јаҥыла тартыжар керек болгонын айдат. Андый системаныҥ амадузы улуска оорыырга бербейтени болуп јат. Аполихин анайда ок ачу аш ичерин, таҥкы тартарын, кыймыктанбас, анайда ок балыр јӱрӱм јӱрерин астадар, јӱрӱмде карыгып-санааркаарын болдырпас керек деп айдат. Кӧп сабада су-кадык биледеҥ, андагы таскадунаҥ, социальный айалгадаҥ, кажы ла кижиниҥ бойынаҥ камаанду» – деп, Ольга Алмадакова айткан.

Ада-энелер бойыныҥ су-кадыгына каруулу болбогонынаҥ улам балдарыныҥ эди-каныныҥ ӧзӱминде бузуштар, ол тоодо психический оорулар табылып турганы керегинде ол база айткан.

Тергеениҥ баш медицинский психологыныҥ темдектегениле болзо, Россияныҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозы эр кемине јеткелектерге профилактический медициналык шиҥжӱ ӧткӱрер ээжиге тӱзедӱлер кийдирген. Эмди эки јажы толгон балдарга профилактический медициналык шиҥжӱ ӧткӱрер тушта балдардыҥ ада-энелери анкетирование ӧдӧр, врач-психиатр психический ӧзӱминде бузушту болгодый балдарды илелеер.

Тегерик столдыҥ јуунында бойыныҥ докладтарын анайда ок АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозыныҥ штатта эмес баш психолог-наркологы, АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Психиатрический эмчилик» деп бюджетный учреждениезиниҥ баш врачы Ирина Карпова, АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» деп бюджетный учреждениезиниҥ специализи, «Су-кадык биле» деп јондык организацияныҥ башкараачызы Елена Мельникова ла видеоколбу ажыра «Чой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааныныҥ јонјӱрӱмдик сурактар аайынча ордынчызы Марианна Диминева эткендер.

Тегерик столдыҥ јууныныҥ туружаачылары адакыда јуунныҥ тӱп-шӱӱлтелерин јӧптӧгӧндӧр.

К. Яшев

С. Костинаныҥ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина