Алтайдын Чолмоны

Озогызын ойгортып, эмдигизин эзедип, jиит ӱйеге баштанадым

14.07.2020

Кычыраачыларды Елена Модорованыҥ «Бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис, тӧрӧл јерис  кайдаҥ ла кайда?» деген солун бичимелиле таныштырадыс.

–Мен энемнеҥ, Чага Павловнадаҥ, бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис  кемдер, олор  кайдаҥ  келген  улус деп сураарымда,  энем мынайда куучындаган: «Азыйда,  Ойрот  каан  тушта, Алтайда  коркышту  jаан  jуу-согуштар  болгон… Монголдор, кыдаттар, кыргызтар, казахтар  келип,  табару  эдип, алтайларды  олjолоп  айдайтан. Олор  олjого  апарган  улусты  коркышту тыҥ базынган, анчада ла jиит ӱй улусты, кыстарды кинчектеген, каргандарды ла кичинек  балдарды   jалчы  эдип  иштендирген, шыралаткан. Ондый  да  болзо, алтай  кезерлер  олордоҥ  до  артпай,  база  jуулажып,  табару  эдип, келин-кечиндерди  экелип, бала-барканы олjологондор. Бир катап,  jууга  барган  алыптар табару эдип, эки игис уулдарды  уурдап алып  jангылаган. Балдар экелип jаткан алыптар шыркалу улус болгон. Баштапкы jуучыл келип jадала, шыркадаҥ улам ӧлгӧн. Экинчизи, кожо  келип  jаткан  болгон jуучыл  нӧкӧриниҥ мӧҥкӱзин  jууп  койоло, эки баланыҥ бирӱзин алдына ӧҥӧрип, бирӱзин  кийнине  учкаштырала, Алтайын кӧстӧп jанган. Канча кире тайгалар, бийик ажулар ажып, канча кечӱлер кечип, узак ла келген… Jуучыл база шыркалу кижи болгон, ол до кижи шыркадаҥ улам ӧлгӧн. Оныҥ ла кийнинеҥ эки баланыҥ шыразы башталган.

Кайда барарын оҥдобой, эки кӧӧркий бажы ла jайган jердӧӧн баскылаган. Аштап-суузап, нени де аайлабай, ада-энезин кыйгырып ыйлашкан. Jердиҥ ӧлӧҥин, таныш эмес jиилектер jип, тоҥмок суунаҥ ичип алып, эки кӧӧркий ичкери баскылаган. Узак-узак jолдорло базып, кобыларда турган айылдарга туштап, курсак сурап, мӱргӱгилеп азыранган. Кемниҥ айлы азырап, кемниҥ айлы чыгара сӱрӱп ийетен. Кӧӧркий балдар шыралап, узак jӱрген… Jаҥмыр-jааштаҥ коруланып, агаш-таштыҥ, тазылдардыҥ алдына кирип, экӱ бой-бойыныҥ jылузына jапшынып, уйуктап алатан. Бӧрӱлердеҥ коркып, тӱлкӱлердеҥ чочып, ыйлажып-сыктажып, бой-бойын таштабай, коштой базып jӱргӱлейтен. Кыштыҥ корон соогында  албатыныҥ jуугы jаар jууктап, буттарына ӧлӧҥ ороп, баштарын jалаҥнаҥ таап алган такыларла ороп, кӧӧркий балдар шыралап jӱрген. Jӱк арайдаҥ jыл чыгып, jылу jайга jедип,   балдардыҥ тыны кирип, сындары сергийтен болгон. Кезик улус балдарга кой кабыртып, коомой   азырап, согып, кинчектеген болгон, ол тушта бу эки бала бой-бойлорына имдежип, араайынаҥ кача бергилейтен.

Онойдо олор кӧп шыра кӧрӱп, jӱрӱмге тазыгып чыдагылаган.

Кӧп jерлер ӧдӱп, учында келип, Кан-Jабаган алтайга jеткен. Бир кобыга келип, айыл турганын кӧрӱп ийеле, олдӧӧн баскылаган. Айылдыҥ эжигин ачып кирип, отура тӱжӱп мӱргӱп, курсак сураган. Ол балдардыҥ эмеш jааны омок болгон, суранчыкты ол эдетен: «Ой, ӧрӧкӧндӧр, ӧзӧгис карарды, аштап-торолоп барадыс, ӧлтӱрбегер бисти, карындажыма курсак берзеер?». Айылда эки эр кижи отурган, тал-орто jаштаҥ ӧдӧ берген улус. Ак чырайлу эр кижи айылдыҥ ээзи болгон, экинчизи кара чырайлу, айылдап келген кижи эмтир. Алдында jаан табакта толтыра jуулу эт салынган, айактарда толтыра мӱн урулган, база да табакта толтыра курсакту араай, табылу куучындажып отургандар. Балдарды кӧрӱп, айылдыҥ ээзи: «Слер кайдаҥ келгенер, балдар? Ады-jолор кем? Сӧӧк-тайагар не?» –  деп сураган. Jаанзымак деген, омок уул, чыдалы чыгып калган бала, араай удура сураган:

–Слердиҥ ады-jолор кем, сӧӧк-тайагар кем, ӧрӧкӧн?

Айылдыҥ ээзи кижи каруузын мынайда берген: «Мениҥ сӧӧгим брат-ара, бу отурган кижи кара-таҥды сӧӧктӱ. А сениҥ сӧӧгиҥ не, балам?». Ол тушта уулдардыҥ jаанзымагы айткан: «Ой, ара, сӧӧгим билер болзом, мынай jӱрген болор тийдер бе?».

Ол тушта кӧӧркий балдар ӧҥзиреген, кӧзи карарып, jыгыларга брааткан карындажы jада тӱшти, уйуктаарга jыгылган — база ла чеҥи чыгып. Айылдыҥ ээзи чочып, jалчыларын кыйгырган, балдарды ӧҥдӧйтӧ тартып, оозындӧӧн курсак салып азырагылаган. Балдарды эмеш азырап, уйуктадып алып, оноҥ ары сурактар берген.

Балдар кайдаҥ келгенин билбес, беш jаш кирелӱ балдар болгон, тенип басканы ӱч-тӧрт jылга jеде берген. Санааларына jаҥыс ла энези, jиит, jараш кижи болгон, адазы база  jиит, кожо чыккан карындаштары кӧп болгон. Jараш тура. Кӧп мал-аш. Ӧскӧ нени де билбес. Ол тушта айылдыҥ ээзи кижи улу тынып, jаан  деген уулдӧӧн кӧрӱп, мынайда айткан: «Бу уулды мен аларым, уулдарымды кӧптӧдӧтӧм, бала эдип алатам, мелjен-ара сӧӧк беретем» деген.

Экинчи уулдӧӧн кӧрӱп,  айылдап келген эр кижи айткан: «Бу уулды мен алатам, уулдарымды кӧптӧдӧтӧм, бала эдип алатам, мен бу уулга сары-таҥды сӧӧк берип jадым».

Jе онойып, эки кӧӧркий  ада-энеге jедижип,  оноҥ ары jӱрӱм jӱрӱп, айылду болуп, бала азырап, мал азырап, Алтайга чыдап, оноҥ ары кижи болгондор. «Кижиниҥ ырызын ӧскӧ кижи албас» деп кеп сӧс бар.

Эмди эки игис уулдардаҥ барган мелjен-ара сӧӧктӱ ле сары-таҥды сӧӧктӱ   улус бис.

«Ой, ара» деп айткан уулдаҥ барган улус бис, Кан-Карасуу деп алтайда: Тоедовтор, Папитовтор, Иртаевтер, Папашевтер, Шалдуровтор; Кӧзӱлде: Ютеевтер, Билтековтор, Карындаковтор, Кыдрашевтер, Агиндер; Кайсында: Куклиндер, Епишевтер, Кабиндер, Бутусовтор, Пилисовтор, Чичкаковтор,  о. ӧ.

Сары-таҥды уулдаҥ барган балдарды мен кӧп билбезим, билетеним: Альчиковтор, Пепиевтер, Ябыевтер…

Энем ӧрӧкӧн айдатан: «Слер, кыстар, эмди чыдап барадар, кийнинде кижиге барарар, сары-таҥды ла мелjин-ара сӧӧктӱ уулдарга барбагар, олор слердиҥ каны jаҥыс карындаштарар болор. Jурт слерде болбос, бир бирӱзи ӧлӧр».

Энемниҥ айтканыла болзо, мен угы-тӧзимди алты ӱйеге jетире билерим. Мениҥ адам Байлыс, оныҥ адазы Папыйт, оныҥ адазы Чорпок, оныҥ адазы Саа, оныҥ адазы Кузук, оныҥ адазы Кирее.   Бистиҥ ада-ӧбӧкӧбис ондый тӱӱкилӱ улус болор. Эмди бис ада-ӧбӧкӧбисти билдис.

Jаҥыс ла олор кайдаҥ келген, кандый укту улус болгон деп билбезис. Эки уул базып jӱреле, алтай тилге ӱренип,  угы-тӧзин айдар аргазы jок, jаш балдар болгон. Эмди сананып отурзам, кандый кӧӧркий эки балазын jылыйтып, ыйлады не? Jер-алтайдыҥ ӱстине jуу-чактаҥ jаман неме jок… Jе канайдар, куучынды оноҥ ары улалтактар.

Энем ӧрӧкӧнниҥ айдыжыла, ада-ӧбӧкӧлӧрис садучы-коjойым улус болгон. Ончолоры  бай, jана баспас, иштеҥкей, мал азыраар, саду ӧткӱрер, албатыга jалакай улус болуптыр. Чорпок деген ада-ӧбӧкӧгӧ белен байлык келген, бойы да садучы кижи болзын. Базарга барып садыжып, тӧлӱге берер, тӧлӱге алар, jанында тажуур аракылу, ичип алып садыжар. Оны кӧрӱп, адазы Саа деген ада-ӧбӧкӧбис уулын айлынаҥ сӱрген. «Сен, уул, мени jоксырадатан эмтириҥ, jӱр мениҥ jанымнаҥ!» – деп ачынган. Ол тушта Чорпок уулы айткан: «Алатан алыжым бар, алыжатаҥ ба? Беретен берижим бар, берижетеҥ бе?». Адазы айткан туру: «Алатан алыжыҥ да керек jок, беретен  берижиҥ де керек jок, jӱр мениҥ айлымнаҥ, jаҥыс ла баркам Папыйтты артыргызып кой».  Папыйт бистиҥ таадабыс. Ол тушта уулы айткан: «Алатан алымымды алышпас болзоҥ, беретен беримимди беришбес болзоҥ, баламды да бербезим». Анайып  айдала, балазын атка отургызала, чабып jӱре берген. Оноҥ барала, Кан-Карасуу деп jерге, Сары-Кобы алтайга  токтоп, мал азырап, бала азырап jада берген. Алатан алыжын алган, беретен берижин берген, алатаны кӧп болгон: ак-боролу мал келген, кызыл jеерен jӱгӱрӱктер келген, оноҥ ары байып, сайрап jада берген. Сары-Кобы кыштузы болгон, Алтын-Чачак jайлузы болгон.

Эмди Алтын-Чачак кырдыҥ колтыгында уулдарым Айдар ла Мерген фермер болуп иштейт.

Чорпоктыҥ алган, jуртаган ээжи кыпчак сӧӧктӱ Кӱтрешке деп келин. Оныҥ кожо чыккандары: эки уул Тышкыл (кызы Капшай), Марча (кызы Марчина Тана) ла сыйны Матрашка (кызы Айбычы Ялбакова, уулдары Сарышка ла Тизир).

Чорпок деп таадам Папыйт ла Пастух деп уулдарлу болгон, jаан кызы Казакпай jуртка барып jуртаган, кичинек кызы Кыпчак jайзаҥ jуртына jуртаган. Ол баланыҥ ады кем, Кыпчак jайзаҥныҥ ады кем, оны угуп албагам.

Папыйт ла Пастух уулдары чыдап, айылду, бала-барка, мал азырап jада берген.

Чорпок таадам кара jаҥыскан jада берерде, аралардыҥ ортозынаҥ jайзаҥ эдип, Папыйт таадабысты jайзаҥга кӧстӧгӧн. Папыйт таадабыс база ла садучы кижи болгон. Монгол, Китай, Тыва ла оноҥ до ӧскӧ jерлерле садышкан.

Чорпок таадабыс садыжып турала, аракыга кӱйӱп ӧлгӧн деп, энем куучындаган. Эмди ол таадабыстыҥ сӧӧги Сары-Кобы алтайда, бийик кара корум ташла јазылган  jадыры. Таадамныҥ јӧӧжӧзинеҥ арткан мӧш агаштаҥ эткен аптра (кайырчак) мениҥ айлымда туру. Эки эжиги јылдыра ачылат. Ичинде база бир кичинек јажытту кып бар, байла, алтын-мӧҥӱн ле акча-манат јаткан.  Аптрада бир де каду јок. Эткен јылы ичјанында «1886» деп бичилген.

Папыйттыҥ ӱйи кыпчак сӧӧктӱ Уйачы, оныҥ кожо чыккандары Токтомыс ла Алчак.

Папыйт jайзаҥ jирме беш  айгыр малду, тоозы jок  койлу, уйлу байып-сайрап, Кан jалаҥында jуртаган.

Jаан уулы Байлыс, бистиҥ адабыс, коркышту седеҥ, омок, эптӱ-jараш чырайлу, кызыл-jеерен атту, кызыл торко тонду,  торко чачагы jайылган кижи болгон.

Оныҥ ортон уулы Тойот, оныҥ уулы Jелмек Тойодов — Социалистический Иштиҥ Геройы.

Кичинек уулы Чулубай болгон.

Тузан деген кызы Казакпай jуртына jуртаган, бала-барка азырап, база ла ӧҥжик-jараш, ус кижи болгон. Алтын-мӧҥӱн ӱйгендӱ, ай-jылдысла  кееркеткен кеjим-токымду, ээр-ӱйгендӱ, атка минзе, элес эдер кижи болгон.

Кичинек кызы – Тусаш Кӧзӱлде Кыйын jуртка jуртаган, канча бала азырап, база да омок кижи болгон, айткан сӧзи jерге тӱшпес.

Адамныҥ баштапкы эш-нӧкӧри Куртовтордоҥ. Айыл-jурты ооружып, алган эжи оорунаҥ улам jада калган. Эки jашту jаш балалу арткан. Ол баланыҥ ады Кураан Байлысовна, кергилдердиҥ jуртына jуртаган. Мениҥ энемле туштажып танышкан. Энем ак чырайлу, коо-јараш сынду, чачы будуныҥ чоҥчойына тийип jӱрген, сӱреен jараш кижи болгон.

Энемниҥ jаткан jери – Алтын-Туу. Энем Алтын-Туу керегинде куучын айтса, бис соныркап угатаныс. Энемниҥ баштапкы jурты кӧбӧктӧрдӧ, Тектиев jуртта болгон. Jаш тужында, jаҥы ла чечектеп чыдап келерде, јалаҥда койлоп jӱрген баланы кӧбӧктӧр тудуп апарган. Кийнинеҥ ары тодоштор – энемниҥ ака-карындаштары сӱрӱжип, jаба jедип албаган. Оныҥ кийнинеҥ кӧбӧктӧр, бӧктӧргӱзине тажуур артынып, бӧрӱктерин кептей кийип, белине тос бууланып, кудага чӧйилип келген.

Ӱч кӱнге чӧгӧдӧп, ӱч кӱнге jалынып кудалаган. Энемниҥ адазы Бешпек деп кижи болгон, энези Мӧндӱр-Соккон jурттаҥ Сапыш деп кижиниҥ кызы, jаанамныҥ ады Чалчык.

Куданы кудалап, jӧбин угуп, кудалар  jымжап, оноҥ ары той эдип jыргаган. Кӱӱни jетпеген энем бир айдыҥ бажынаҥ ада-энезине jанып келген…

 

Калыҥ уктыҥ – тӱӱкизи калыҥ

Jаан удабай, адам ла энем туштажып, айылду болгон. Энемнеҥ чыккан jаан уулы – Митр деп атту болгон. Ол эмди бистиҥ акабыс Василий Дайсович, эмезе Митр. Акам чыгарда, революция башталган ӧй,  коллективизация деп неме башталып калган тужы. Кан-Оозы аймакта  сельсовет башталып калган. Адам уулын сельсоветке бичидип барган, ого кирип барарда, уулыҥныҥ ады кем деп сураган. Адам уулыныҥ ады Дмитрий деген, фамилиязы Папитов, бойым Байлыс деген.

Чыкканын  керелеген кере бичигин (свидетельство о рождении) jазаарга, Дмитрий Байлысович Папитов деп бичидип алган. Адам собестеҥ справка керек боло берерде, собестеҥ барып jадала, кӧрӱш-таныштар туштай берерде, олорло куучындашкан. Чайныйга киреле, чайлап ийген. Оныҥ кийнинде собестӧӧн барган. Кирип барала, меге мындый бичик керек деген. Jе уулдыҥ ады кем деп сураарда, адам уулыныҥ адын ундып койгон. Собесте отурган келиндер кӧп аттар тоологон. Адам jок ло jок деген. Учында  «Василий бе» деп айдарда, «эйе-эйе» деген, jе Василий деп бичиген. «Бойоордыҥ адар кем, ӧрӧкӧн?» – деерде, адам бойыныҥ адын ундып койгон. Ӧрӧкӧн маҥзаарып «Байс, Тайс, …» – деп jатканча, Папитов Василий Дайсович деп бичип койгон.

Оныҥ ла кийнинеҥ бистиҥ акабыс Василий Дайсович  болуп калган. Бистиҥ jаан jашту улус Дмитрий деп айдып болбой, Митр деп айдатан болгон. Акам тӧрт jашка jеткенче, таадабысты кулактагалак болгон. Акам ак-сары чачту, сӱреен шыраҥкай бала болгон. Таадам Папыйт jайзаҥ бойыныҥ уул барказын ӧҥӧрип алып, атту экӱ араайынаҥ jӧптӧжип алып, jорткылап jӱретен. «Ондо мал jӱрӱ, олдӧӧн барак, ол кобыда айыл туру, олдӧӧн барак» – деп, таадазын онойдо чӧрчӧктӧп jӱретен. «Ол кобыда чӧрчӧк айдылып jат, ого барак» (озогы улус чӧрчӧкти беш-алты  кӱнге кайлайтан да). Таадабыс бистиҥ эмеш тизезинеҥ оору кижи болгон.

Оныҥ кийнинеҥ кулакташ (репрессия), коллективизация башталган. Озо ло баштап, албаты алдына ӧрӧкӧнди экелип, jайзаҥ кижини базынгылап: «Сен бай, сен кулак, сен Советтиҥ ӧштӱзи!…» – деп кыйгырышкылап, кезедип, курын кодоро, чече тартала, jыртып мергедеген. Таадамныҥ мал-ажын айрыйла, бойын айдуга апарган. Оныҥ канча айгыр малы, канча колхозторго, совхозторго барган, уйлары, койлоры база ла ӱлежӱге кирген. Jаанам Уйачы Мӧндӱр-Соккон jурттаҥ кыпчак сӧӧктӱ кижи болгон, кожо чыккан карындаштары Токтомыс ла Алчак деп уулдар болгон. Jаанам  база ла эки буттаҥ ооруп калган jажы jаанай  берген кижи. Таадамды айдай берген, бастыра jӧӧжӧзин конфисковать эдип койгон. Јаанам кийис тереде, айлында jаҥыскан арткан. Бала-барказын качтырып,  кайдӧӧн дӧ jайлаткан ошкош. Тусан эjем энезин эртен келип апарарым, бу ла тӱнди jадар деген. Ол тушта Кан-Карасуу ӧзӧктӧ «Jаҥы-Jӱрӱм»  деп колхоз башталган. Тӱнде jаанам jадарда, эжик ачылып, кижи кирген. Ол кижиниҥ  адын айтпайын, тӱҥей ле бала-баркалу кижи, балдарына кӱч болор. Jаанамныҥ алдында ак ширдек тӧжӧк салынган, кой терези jууркан jабынган jаткан. Ол кижи кирип келеле, кыйгырып баштаган: «Сен байдыҥ сӱрекей каты! Нени эдип jадыҥ, тур, кадыт» – деп багырала, jаанамдӧӧн ӱкӱс эткен. Оору кижи канайдар! Кыймыктабаган… Ол тушта ол кижи алдында салган тӧжӧгин чупча тарткан, jуурканды база алды. «Бу кадытты ӧлӱп калган болор дезем, тирӱ туру не? Эртен турага jетире ӧлӱп каларыҥ» дейле, ширдекти ле jуурканды алала, jӱре берген. Таҥ алдында Тусан эjем угуп jатса, кижи оҥтоор, чыгала кӧргӧжин, энези эжикте эҥмектеп келип jаткан. «Бу кандый  болдор, эне? Мени не сакыбадар?» – деерде, ол керекти энези куучындап берген…

Эмди мен карыыр jажы jеде берген кайран таадам кайда  jеҥ jастанып jыгылдыҥ деп, сананып jадым. Кандый шыра кӧрдиҥ? Аштап, торолоп ӧлдиҥ бе? Эмезе jебрен ӧбӧкӧҥ чилеп, ӧскӧ алтайга барала, ыйладыҥ ба? Сыктадыҥ ба?…

Ол тушта бистиҥ адабысты, Байлысты, кулактыҥ уулы дейле, иш те бербес, jуртка да jууктатпас болгон. Адам ӧрӧкӧн аштап-суузап, торолоп баскан. Энем-адам ол тушта тӧрт балалу болгон: Куран эjем, акам Василий Дайсович, Чодый акам, Jыламаш эjем. Адамды канайып кулактабаган дезе, энем jокту кижиниҥ балазы болуп, jокту кижи алган деп  арткан. Бу ӧйдӧ кара албаты торолоп баштаган. Акам, jаш неме, билезин ӧлтӱрбеске, Чодый акамла кожо кузуктап, jиилектеп турган. Энем балдарын торолотпоско, Jабаган јаар  jойу барып, аш терип, оны jӱктенип алып, эки эмчеги таш болуп сӱтке саамчып, jӱк арайдаҥ jедип келип, балдарын азыраган. Адамды эмештеҥ колхозко ишке алып баштаган. Бистиҥ адабыс коркышту ӧлӧҥ чабар, иштеҥкей эҥирлер сайын  шоор ойноор, кожоҥчы, кокырчы кижи болгон.

Адазы jууга jӱре берерде, акам Василий Дайсович кӧӧркий кузуктап барар, коркышту узак jӱрер, энем ол тушта балазына санааркап, ыйлап: «Сен кайда балам, сен кайда-а? Капшай jан!» – деп айдып, кырдӧӧн кӧрӱп, эки кӧзиниҥ јажын арчып,  балазын  сакып, базып туратан. Уулы jедип келзе: «Сен  не удадыҥ, балам» деп сураза, «Балдар азыраар керек» – деп, ол  айдатан.

 

Улу јууныҥ калапту јылдары

Эки jаан уулы чыдап, торсуктары кӧдӱрилип ле келерде, jуу-согуш башталган. Адамды jуу-согушка апарган. Мен ол тушта ӱч айлу болгом.  Энем кӧӧркий jети балалу,  одус беш jашту jаш бойы арткан. Адабыс jууга барарда, эки jаан акалар  аданыҥ ордына ада болуп, бисти азыраган. Куран эjем кӧӧркий бисти ӧлтӱрбей, турумкай иштеп, бисти азырашкан. Акам Василий Дайсович jаш та болзо, аҥдап барар, аткан огы jерге тӱшпес, кезер аҥчы кижи болуп чыдап келген. Эки акабыс бисти элик-аҥныҥ эдиле азырап, ӧркӧ-момондоп, кийим-курсак экелетен, бистий немелерди торолотпой азыраган. Эмеш чыдап келеле, санаама кирет: jурттыҥ jанында Адырган деп jалаҥда акалар, эjелер букала, уйла  jер кыралап туратан, бис Лида эjемле кожо, обед ле болзо, кӱчӱктер чилеп, jедип барарыс, акалардыҥ курсагын jип алатан ошкожыс. Эмди сананзам, акам коркышту jалакай, кокурчы кижи болгон, оныҥ бастыра jӱрӱмин канайып бичиир…

Адам Сибирский стрелковый полкто болгон. Ленинградтыҥ алдында jаан jуу-согушта турушкан. Бир катап атакага баргылаган, бу ӧйдӧ немецкий самолеттор келеле, бомба таштаган, бу полкты jерле тӱҥейлештирип койгон. Оноҥ jаҥыс ла он сегис jашту бир уул тирӱ чыккан. Ол уул айдып келген деп, энем айткан.

Бистиҥ Кара-Суу jеристе чӧрчӧк айдатан Менjи Куртов деп кижи болгон. Айлы Алтыгы Кара-Суу деп jурттаҥ ыраак jок турган. Санабас, Адабас, Айабас деп уулдарлу, Ксения  деп jаҥыс кысту болгон. Ол ӧрӧкӧн Алтыгы Кара-Суу алтайына jараш айас эҥирлер сайын орык, ару шоркырап аккан сууныҥ jарадына балдарды jууйтан, jаан да улус келип, чӧрчӧк угатан. Jылу эҥирде балдар будактар jууп, такпайлар терип, сууныҥ jарадына от салатан.

Ӧрӧкӧнди айландыра отурып, чӧрчӧк угарга белетенип ийетен. Менjи ӧрӧкӧн  топшуурын алып, кылына тийген ле кийнинде, jер-алтай кубула бергендий болотон. Оныҥ jараш ӱни ле топшуурдыҥ ӱни биригип, jебрен Алтайга jӱргендий угулатан. Маадай-Кара, Малчы-Мерген, Очы-Бала, Ӧскӱс-Уул деп чӧрчӧктӧр угатаныс, бир чӧрчӧкти тӧрт кӱн кайлайтан болгон. Айландыра ар-бӱткен чӧрчӧккӧ тӱҥей, кучкаштардыҥ ӱни ол ӧрӧкӧнлӧ кожо кожоҥдогондый. Талаҥ-келеҥ кучыгаш кулун чылап киштеп турар, казан кырган чилеп, тыҥкылдап турар, кижи чилеп, сыгырып турар. Ортозында кӱӱк jараштыра jаҥкылдада эдер, талтар деген куш тартылдаар, ортозына ӱкӱ «ӱӱп, ӱӱп, ӱӱп» –  деп этсе, куйка бажар jимиреп турар. Ол ӧрӧкӧнниҥ кайлаганын уксар, чек ле ыйыҥ келер. Мениҥ Василий Дайсович акам  коркышту чӧрчӧк угар, сӱӱр кижи болгон. Бойы да чӧрчӧк айдар, кожоҥдоор кижи.

Эjем ӧрӧкӧн кожоҥдойло, эки кӧзин арчып ийетен.

Кара-Суу jуртта балдар айылду болзо, кӧп ойындар, кокур эрмектер угулатан. Айабас таайдыҥ тойы болгоны санаама кирет, экелген jаш кыс Jалаҥай-Бажынаҥ. Капшай  деп кыс болгон, эки качары кып-кызыл, эки тулуҥы кап-кара, эки кӧзи jап-jараш. Алтыгы Кара-Суу алтайда, jап-jажыл тӱс jерге,  сыранду jаҥы айыл тудулган. Тӱнӱгине ак кайыҥ, эжигине ак кыйра буулалган jараш айыл тура берген. Ак кайыҥда ак кӧжӧгӧ буулаган келин келип jаткан, эки jанында эки келин, jаш келинди колтуктап,  кожоҥло келгилеп, айылга кирип, той башталган. Келинниҥ бажын ӧӧрӱп, отко сӱт ӱрӱстеп, ӱс тамызып, алкыш сӧстӧр айдыжатан. Бу ла ӧйдӧ алтай ойын башталатан: таайы айгыр болор, jеҥелер беелер болуп киштежип,  айылдыҥ сыраҥын, тегелдейлерин  алкыштар айдып сӱркӱштейтен.  Озогыда алтай албаты содон, чӧбрӧлӧ jапкан айылдарлу болгон. Эҥирде тойдыҥ ойыны болотон, кӧчӧ азып, бала-барка кӱреелей туруп, jаҥар кожоҥ баштайтан:

Тӱнӱктеги айлына

Тӱмен быркан шокшосын,

Тӱре салган jӧӧжӧҥӧ

Тӱӱнчекте бала jайкансын.

Карачылу айлына

Канча быркан шокшосын.

Кабыра салган jӧӧжӧҥӧ

Кабайда бала jайкансын.

Оноҥ до ӧскӧ кӧп табышкактар таҥ атканча угулып, ойногылаган. Jаш балдар, бистер, кол ӱзӱжип jӱгӱретенис.

Айылдыҥ тӱнӱгинеҥ эт чыгара таштаза, алкышту сӧс айдылза, тышкары турган бала-барка оны тударга, ӱсти-ӱстине бакчарылыжып, баштактарыска чыдашпай, тыҥ тартыжуда турарыс.

Митр акам партияга кирерге сананган, је сен кулактыҥ балазы деп айдып, партияга албай турарда, ол Сталинге: «Мен мындый кижи, мени нениҥ учун партияга албай турган, jаҥга удура барабагам jаш бойым» деп письмо бичиген. Сталиннеҥ каруу келген: «Сын за отца не отвечает», тургуза ла партияга алзын» деп. Бу ла jуукка jетире ол письмо jӱретен, балдар оны jылыйткан ошкош. Оноҥ ары акам иштеп баштаган эди.

Аралардыҥ билелери jаан, балдары кӧп, балдарына кару улус. Иштеҥкей,  анчада ла мал-ашка кӱӱндӱ улус, ол ажыра байып турган. Онойдо ок тилдери эптӱ, jолдоры садуга ачык. Ойын-jыргалдарда туружар, кожоҥчы, ойынзак, тилдери чечен.

Угы-тӧзи кӧкӧ-мӧҥкӧ, байлӱ агажы — карагай, байлу аҥы — агас,  таҥмазы куйрукту jаҥы ай, кыйразы кӧк ӧҥдӱ.

Jайзаҥ угы баланаҥ балага келген. Бажында «ой, ара» деген уулды брат-ара азырап чыдадала, эпчилин, чыйрагын ла албаданчагын кӧрӱп,  албаты ортодо тоомjылу болгонына тайанып, jайзаҥга кӧстӧгӧн. Jурттыҥ калганчы jайзаҥы айдуга барарга jетире Папыйт болгон.  Jаҥы jаҥ келгенинеҥ бери ӧскӧ jайзаҥ болбоды. Папыйттыҥ темичизи — Таты Борjин.  Ол Озочы деп кысту болгон. Озочыныҥ jаҥыс кызы Анна, оныҥ уулы Валерий Аларушкин.

Эскизин ойгозып, укканымды бичип турганым мындый: јаш ӱйе угы-тӧзин билип турзын, jииттер танышса, сӧӧктӧрин угушсын деп. Тӧрӧӧн балдар бой-бойыла алышпас учурлу — кӧрӧргӧ кӱч. Jаҥыс сӧӧктӱ балдардыҥ каны jаҥыс деп, jаандары айдыжып, токтодып турзын. Той тушта башпадыны таайы кандый сӧстӧрлӧ айдып баштайтан?… Калганчы ӧйдӧ балдар сӧӧктӧрин сурашпай, јурт тудар учуралдар кӧптӧй берген.

Бу бичимелди мен он jыл кайра бичип баштагам. Кайда да jастыралар бар болзо, jаманымды таштагар, кӧп немелер ундылып калган. Кычырган тӧрӧӧндӧр, кычыраачылар билерерди газет ажыра бичигер,  мен де jилбиркеп кычырарым.