Алтайдын Чолмоны

Солдаттыҥ јуучыл јолы

14.07.2020

Бис јылдыҥ ла Улу јаан байрамды – Улу Јеҥӱниҥ кӱнин бийик кеминде темдектейдис. Јеҥӱниҥ баазы сӱреен бийик. Оныҥ баазы – миллиондор тоолу солдаттардыҥ јӱрӱми, тылда тӱни-тӱжи амыры јогынаҥ нерелӱ иштеген ӱй улустыҥ ижи, аштап-суузап јӱрген балдардыҥ бала тужы. Бистиҥ ороондо от-калапту јуу-чактыҥ канаттары табарбаган биле јок деп айдарга јараар.

Оҥдой аймактыҥ Кӱпчеген јуртында јуртаган ла ак-чек  иштеген тегин ле улустыҥ – Чыҥдый ло Топсон Баранчиковтордыҥ билезинде 1923 јылда мениҥ Очур таадам чыккан. Биледе ол экинчизи болгон. Оноҥ башка биледе эјези Таный (1920-2011 јј.), Теке карындажы (1930 ј., тургуза ӧйдӧ Оҥдой јуртта јадат), Бодый эјези (эрте божоп калган) ле оогожы Мария (1936 ј., Кӱпчегенде јуртап јат) болгондор. Таадам, ол ӧйдиҥ ончо балдары чылап ок, оогоштоҥ ло ала кӱчи јеткенче ончо иште иштеген, уур-кӱчтерди јакшы билер. Мал-ашты кӧрӧргӧ, одын-сууны белетеерге, кичӱ карындажын ла сыйындарын кичеерге ада-энезиниҥ баштапкы тайагы-болушчызы болгон. Ол јӱк ле 3 классты ӱренип божоткон.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, таадам 18 јашту болгон. 1943 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7-чи кӱнинде оны РККА-га алган. Јуучыл керектиҥ сӱме-аргаларыла ол Омсктогы ӱредӱлӱ полкто танышкан. Бир канча ӧйдӧҥ белетелген полкты фронт јаар аткарган.  Таадам 1-кы Прибалтийский фронттыҥ 91-чи гвардейский стрелковый Духовщинский дивизиязыныҥ 277-чи стрелковый полкыныҥ ПТР-дыҥ ротазына (противотанковое ружье) кӧстӧлгӧн.

1-кы Прибалтийский фронт (1943 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20-чи кӱни – 1945 јылдыҥ кочкор айыныҥ 24-чи кӱни) – СССР-дыҥ ВС-зыныҥ РККА-зыныҥ фронты, ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде прибалтийский ууламјыда јуу-согуштарда турушкан.  1943 јылдыҥ кӱчӱрген  айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 21-чи кӱнине јетире фронттыҥ јуучылдары витебско-полоцкий ууламјыда јуулашкан. 1944 јылдыҥ кочкор-тулаан айларында 1-кы Прибалтийский фронт Кӱнбадыш фронтло кожо Витебско-Оршанский  операция (1944 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22-28 кӱндери) ӧткӱрген – Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде ӧштӱниҥ јуучылдарына удура СССР-дыҥ јуу-јепселдӱ ийде-кӱчтериниҥ стратегиялык јуучыл операциязы Кӱнчыгыш Белоруссияда болгон. Амадузы ӧштӱниҥ  «Центр» черӱзиниҥ бӧлӱгиниҥ оҥ флангыныҥ корулын оодо согоры болгон. Онызы бистиҥ черӱниҥ Белоруссияда ӧткӱрген «Багратион» деген операциязыныҥ бӧлӱгине кирген.

Ставканыҥ темдектегениле, «Багратион» деп адалган Белорусский операцияда 4 фронт турушкан: 1-кы Прибалтийский (командующийи генерал И. Х. Баграмян), 1-кы Белорусский (командующийи генерал  К. К. Рокоссовский), 2-чи Белорусский (командующийи генерал Г. Ф. Захаров), 3-чи Белорусский (командующийи генерал И. Д. Черняховский).

Јуучыл керектердиҥ аайы-бажын Советский Союзтыҥ маршалдары Г. К. Жуков ло А. М. Василевский башкарган.

«Багратион» деп адалган јуучыл операцияныҥ  амадузы ӧштӱниҥ башка-башка алты јердеги-участоктордогы коруланыжын бир ле уунда ӧдӱп чыгары, Бобруйсктиҥ ле Витебсктиҥ јерлеринде ӧштӱлердиҥ фланговый бӧлӱктерин курчап, јоголторы болгон. Онойдо ок финский ле могилевский бӧлӱктерди оодо согоры база темдектелген. Оныҥ кийнинде Белорусский ӱч фронттыҥ бирлик согултазыла Минск јаар текши ууламјыда ӧштӱниҥ «Центр» деген черӱзиниҥ бӧлӱктериниҥ тӧс ийдезин курчап ла јоголтып, Совет Союзтыҥ гран-кыйузына чыгатаны темдектелген.

Кичӱ изӱ айдыҥ 23-чи кӱнинеҥ ала 3-чи Белорусский фронттыҥ јуучылдарыла ӧмӧ-јӧмӧ Витебско-Оршанский операция ӧйинде ӧштӱниҥ «Центр» деген черӱзиниҥ сол канады оодо согулган.

1944 јылдыҥ јайында ӧткӧн Белорусский операция Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде болгон ӧскӧ операциялардаҥ кемиле, турушкан јуучылдарыныҥ тоозыла, онойдо ок сӱреен тыҥ јуучыл-политикалык турулталарыла аҥыланган. Совет Черӱниҥ јеҥӱзиниҥ шылтузында Белоруссияныҥ Витебск, Бобруйск, Можайск, Орша, Минск ле оноҥ до ӧскӧ јерлери јайымдалган.

Белоруссияны јайымдаары учун тартыжу тӱӱкилик бичиктерде совет јуучылдардыҥ ат-нерелӱ керектери кӧп бичилген. Олордыҥ ортозында мениҥ таадам Очур Чындыевич Баранчиковтыҥ ат-нерелӱ керегин темдектеер керек.

Кайралдаштыҥ 1944 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱниндеги листогында мынайда бичилген: «… Ол 22.06.1944 јылда Витебск каланыҥ тӱштӱктей «Чулок» деген агаш аразында ӧштӱниҥ корулын ӧдӱп чыгар тужында  јуу-чактаҥ чыккан пулеметчикти солыган. Станковый пулеметтоҥ ӧштӱниҥ  солдаттарын јоголткон. Ӧштӱниҥ пулемеды аткылап та турган болзо, ол пулемедын траншейдеҥ 100 метрге чыгара ийдип, пулемедынаҥ чечен ле ӱзӱктелтпей адып турарда, ӧштӱ чыдашпай качкан. Шак онойып ол пехотага траншеялар јаар јолын ачкан». Јалтанбазы учун  ол «За отвагу» медальла кайралдаткан.

Очур Баранчиков кичӱ изӱ айдыҥ 29-чы кӱнинде шыркалаткан ла 1944 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 14-чи кӱнине јетире јуучыл госпитальда эмденген. Госпитальдаҥ чыгала, таадам ойто ло јуулашкан. Бу ӧйдӧ Прибалтийский фронт Литваныҥ јеринде болгон, 1944 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 18-чи кӱнинде јалтанбас јуучыл Укмерге деген литовский каладаҥ тӱштӱк-кӱнчыгышта ӧткӧн јуу-согуштарда уур шыркалаткан. Эвакуационный госпитальда ол 1944 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 25-чи кӱнине јетире эмденген. Эмденген кийнинеҥ 3-чи группаныҥ кенеги деген бичик берилген.

СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Президиумыныҥ 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнинде чыгарган Јарлыгыла Очур Чындыевич «За Победу над Германией» деген медальла кайралдаткан. Ол онойдо ок Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле, ӧскӧ дӧ кӧп тоолу юбилейный медальдарла кайралдаткан.

Таадам калганчы шырказыныҥ кийнинеҥ тӧрӧл јуртына јанып келген. Је айылда бир де эмеш  отурбаган. Оныҥ билбези-этпези јок, јаан ус болгон.  Кандый ла ишти – плотник, слесарь, строитель, токарь болзын, эмезе механик, электростанцияныҥ инженери болзын, ак-чек, кӱӱнзеп иштеген. Јерлештери ого јаантайын кандый бир  суракла келетен эмезе болушка кычыратан. Таадам качан да јок деп айтпайтан, мойношпойтон. Јуртында јерлештери, јаан-јаш ортодо тоомјыда болгон. Ол эш-нӧкӧри Татьяна Байатовнала экӱ ӱч балазын азырап-чыдаткан, ӱреткен. Олор экӱниҥ байлыгы – кару балдары,  алты барказы, он ӱч унугы. Таадабыс 1991 јылда амырап калган.

Бот, бистиҥ таадабыс, улдабыс кайкамчылу салымду јалтанбас солдат, јалакай кижи болгон. Бис оны јаантайын эске алып, јӱрген јӱрӱмиле, ӧткӧн јаркынду јолыла оморкоп јӱредис. Јӱрӱмдик јолы ачык ла чындык болгон. Бойыныҥ Тӧрӧли учун ат-нерелӱ јуулажып, ол ло керсӱ, јалакай бойы Алтайында,  албатызы ортодо јӱрген ле иштеген. Шак ла мындый бекем ӧзӧктӱ јалтанбас јуучылдардыҥ јӱрӱмиле, каныла, ийде-кӱчиле Јеҥӱ биске келген.

Слерге амыр-энчӱ јадын-јӱрӱм, корып алган Јер-энебис учун бажысты эҥчейтип, быйанысты айдадыс.

Барказы А. ТИХОНОВА,

унуктары