Алтайдын Чолмоны

Керектӱ ле ӧйинде јетирилген болуш

16.07.2020

2020 јылдыҥ баштапкы јарымјылдыгында Алтай Республиканыҥ јуртээлем продукция иштеп алаачыларына, ол тоодо муниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ «Јурт јерлердиҥ комплексный ӧзӱми» программа аайынча бастыра 350 миллион салковой кеминде государственный јӧмӧлтӧ јетирилген. Бу акчадаҥ 250 миллион салковойы федерал бюджеттеҥ.

Мал-аш, ӧзӱмдер ле балык ӧскӱрерине јӧмӧлтӧ эттире тӧлӧлгӧн субсидия-акчаныҥ кеми 250,18 млн салковой.

«Јаҥы иштеп јаткан фермерлерди јӧмӧӧри» деген ууламјы аайынча грантовый јӧмӧлтӧниҥ текши кеми 28 млн, «Билелик фермаларды ӧскӱрери» – 35 млн салковой болгон.

Быјыл, программа јӱрӱмде иштеп баштаганынаҥ ала баштапкы ла катап, билелик фермаларды ӧскӱрерине гранттардыҥ софинансированиези 80/20 болгон. Чокумдап айткажын, 80 проценти федерал ла республикан бюджеттердеҥ болзо, 20 проценти грантты алып јаткандардыҥ бойыныҥ болор учурлу. Мынаҥ озо бу тоолор 60/40 болгон эди. Фермерлердиҥ бойыныҥ ӱлӱзин астадар арга Алтай Республиканыҥ «Ийделӱ Алтай» программазы иштеп баштаганыныҥ шылтузында боло берген.

Алтай Республиканыҥ «Јурт јерлердиҥ комплексный ӧзӱми» деп адалган государственный программа аайынча керек-јарактарга текши кеми 37 миллион салковой чыгарылган, ол тоодо граждандардыҥ јадар айалгазын оҥдолторына берилген субсидияларга 18 млн салковой, анайда ок јурт јерде суула јеткилдеерин ӧскӱрерине 19 млн салковой.

2020 јылда тергеениҥ јурт ээлемине јетирилетен госјӧмӧлтӧниҥ кеми 750,23 млн салковой деп темдектелген. Мынызы, ӧткӧн јылдыйына кӧрӧ, 120 млн салковойго кӧп болуп јат.

Быјыл «Билелик фермаларды ӧскӱрери» ууламјы аайынча государственный јӧмӧлтӧ алгандардыҥ бирӱзи Чой аймактыҥ Ускуч јуртынаҥ Сивцевтердиҥ билезиниҥ крестьян-фермер ээлеми. Олор фермазында саар уйлар тудат. Чой аймакта калганчы эки-ӱч јыл саар уйлар тудар керекти ойто орныктырары јанынаҥ јаан иштер ӧткӱрилип турганын газедис бичиген эди. Эмди анда улус тузаланатан јерлердиҥ категорияларын тургузары, јурт ээлемниҥ пайларыныҥ документ-бичиктерин јазаары, участоктордыҥ јерин кемјип чокумдаары јанынаҥ иштер ӧдӧт. Анайда ок бизнести ӧскӱрер пландар белетелет, республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозынаҥ госјӧмӧлтӧ аларга документтер јуунадылат.

Аймакта мал-аш ӧскӱрер комплекстер тудулып турганы, сӱттеҥир укту уйлар ла ого керектӱ эдим-јазалдар алары аайынча иштер ӧдӱп турганын база темдектеер керек.

Сивцевтердиҥ билелик КФХ-зына бурылар болзоос, ол 2015 јылда тӧзӧлгӧн. Тургуза ӧйдӧ анда 96 сӱттеҥир уй тудадылар. Бу крестьян-фермер ээлем 2016 јылда база грантовый јӧмӧлтӧ алган. Ол тушта берилген акчаныҥ кеми 1,6 млн салковой болгон. Бу акчага Сивцевтер трактор ло ГАЗ кӧлӱк алган. Быјыл берилип јаткан акчаныҥ кеми 4 млн салковой. Бу акчаныҥ 20 проценти таҥынаҥ бойлорыныҥ. Бу госјӧмӧлтӧгӧ трактор ло косилка алынган. Эмди тракторго јегер тырмууш, мал-ашка азырал таштаар ла ӧлӧҥ пресстеер јазалдар алынар. Анайып, КФХ керектӱ техникала бӱткӱлинче јеткилделген болор. Чындап, Сивцевтерде бойыныҥ кӱчиле садып алган сӱт тартар кӧлӱк база бар. Бу ээлемди тӧзӧгӧн Светлана Сивцеваныҥ айтканыла болзо, олор ферманы бойлорыныҥ ла арга-кӱчиле туткан. Баштап тарый пилорама ачкандар. Оноҥ керектӱ агашты јарып, мал-аш турар двор туткандар. Баштап тарый сегис ле саар уй болгон. Бӱгӱнги кӱнде ээлемде соок тумчукту малдыҥ текши тын тоозы 150 кире. Бу КФХ-да Сивцевтердиҥ билезинеҥ алты, тууразынаҥ ӱч кижи иштейт. Светлана Николаевнаныҥ темдектегениле, ишке улус алайын дезе, иштеер кӱӱндӱ улус табылбайт.

Бу ээлемде кӱн туркунына 2 тонна кире сӱт саап аладылар. Алынган сӱтти Алтайский крайдыҥ Троицкий районыныҥ Кызыл-Ӧзӧктӧ ачып алган сӱт алар пунктына табыштырадылар. Сӱтти алып турган баа јарайт па деген сурагыма, «Учурлу болгоны – ӧйинде тӧлӧп турганы» деген каруу алдым.

Светлана Сивцева бу ок ууламјыда ишти баштап тарый он беш јыл кайра баштаган эмтир. Је ол тушта сӱтти табыштырып, акчазын кайра алып болбой турганы учун база тыҥ ла шыралаган. Мынаҥ улам бу ишти таштаарга келишкен. Бир канча јыл ӧткӧн соҥында, бу ууламјыга ойто бурылган. Эмди ээлем уулы Аркадийдиҥ адына бичилген. Иш мындый ла кеминде барза, сӱттеҥ продукция эдер цех ачар деген амаду бар. Је онызы бу продукцияны садып алар улус болор бо, оноҥ камаанду.

Сивцевтердиҥ билезинде бойыныҥ пилорамазы бар деп айткан эдим. Олор иштеерге кӱӱнзеген кандый бир билеге Ускуч јуртта јадар тура да тудуп берерге белен эмтир.

– Калганчы јылдарда аймактыҥ администрациязы јурт ээлемде иштеп турган јерлештерине јакшы болужат. Јурт јеезе кеминде јаҥдар бистиҥ шӱӱлтебисти кезикте чек укпай јат. Андый учуралдарда слер биске јӱк ле чаптык этпегер деп айдарга келижет – деп, Светлана Николаевна айткан.

Јуртта мобильный колбу, Интернет јок болгоны јаан качалаҥын јетирип турган эмтир. Айса болзо, јаҥдар бу суракты чечерге болужар деген ижемјизин ол адакыда база айткан.

Чой аймакта саар уйлар тудар керекти ойто орныктырары јанынаҥ јаан иштер ӧдӱп турганын байа айткан эдим. Темдектезе, сӱтти пастезировать эдерге ле оноҥ каймак, сарју ла творог белетеерге Чойдо «Народный» деген СПЗПК тӧзӧлгӧн. Оныҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин саларга 2019 јылда грант алылган. Бу гранттыҥ акчазыныҥ кеми — 23,054 миллион салковой.

Алылган акчала аймактыҥ тӧс јуртында сӱттеҥ аш-курсак белетеер цех тудулат.  Цехтиҥ стенелери кӧдӱрилген, јабынтызы јайылган ла кыптарыныҥ бӧлинтилерин тудары аайынча иштер ӧткӱрилген. Бу цех озолодо темдектелгениле, ишке 2020 јылдыҥ ӱчинчи кварталында табыштырылар учурлу. Аймактыҥ башкараачылары сӱттеҥ иштеп алып турган аш-курсак јурт јаткандарга јаантайын керектӱ болгонын ајаруга алып, бу ишти мынаҥ ары там эрчимделтер кӱӱндӱ. Сӱт, каймак, творог, сарју ла сыр аймакка келип турган туристтерге база керектӱ эмей. Айдарда, Сивцевтердиҥ билелик ээлеми аймактыҥ, тергеениҥ јурт ээлеминиҥ ӧзӱмине бойыныҥ ӱлӱзин јетирип јат. Бис дезе олорго, ачык јолдор кӱӱнзейли!

К. Яшев