Алтайдын Чолмоны

Чума ойгу, каруулу ишчилер база уйуктабайт…

21.07.2020

COVID-19 деп оору-јоболло бистиҥ тергееде эмдиге тартышканча, је  чума  деп оору барын база ундыбас керек. 2020 јылда  ар-бӱткенде «чокту»  бубонный чума оору јанынаҥ эпизоодический айалга азыйдазындый ла  чочыдулу бойы артат. Тургуза ӧйдӧ Арасей ичиндеги Туулу Алтайдыҥ бийик кырларда јӱрген тарбагандарында чума ооруныҥ вирустары  эмдиге «тирӱ»,  ол эмдиге јетире су-кадыкка эҥ ле каршулу  деп билимчилер чотойт. Бу  јуук кӱндерде чума одоштой јаткан Монголдо, Кыдатта — Алтайдыҥ кырларыла тудуш јерлерде — табылган,  улус ойто чумала  оорыган деген јетирӱ болды.   

Бубонный чума деп оору улустыҥ су-кадыгына јаан салтарын јетирет, эмденбеген кижиниҥ эди-каныла вирус таркап, ӧкпӧзине једет. Бу ӧйдӧ кижиниҥ тыны капшай кыйылат. Оныла коштой бу ӧкпӧгӧ јеткен вирус тынышла чыгып, кейле таркап барат,  оныҥ учун эбире улуска капшай југужат. Чума  бӱдӱмиле коркышту „кӱчтӱ“, тыҥ јеткерлӱ инфекция. COVID-19 оору југушкан улустыҥ кӧп сабазы јазылып калар болзо, бубонный чумала оорыгандар кенек болуп артар эмезе божоор. Је чума деп ооруны билимчилер канча чактардаҥ бери таныыр, вирусын билер, оныла тартыжар вакциналар ла ооругандарды јазатан эмдер кӧп.

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакылтазыла 2020 јылдыҥ чаган айынаҥ ала сыгын айына јетире Кош-Агаш аймакта  тарбагандарга аҥдаары токтодылган. Мындый јакылталар чыгарары 2014 јылдаҥ бери улалып јат. Эҥ ле озо алты јыл кайра тарбаган сойып јаткан кижи оорыган. 2018 јылда ар-бӱткеннеҥ шылтакту ла Алтайда табылган бӱдӱмдӱ бу ооруныҥ башкалары бар деп чокумдалган. Тарбагандарда чуманыҥ вирустары барын «Алтайдагы чумала тартыжып турган станцияныҥ» эмчилери  лабораторияларда шиҥдеп јартагандар. Кижиниҥ эдинде јаан эмес те сыйрык бар болзо, ол ажыра тарбаганныҥ терезинеҥ де вирустар кижиниҥ эди-канына таркаардаҥ айабас.

«Алтайдагы чумала тартыжып турган станцияныҥ» бийик квалификациялу врачы А. И. Мищенконыҥ айтканыла болзо, канча  јылдардаҥ бери чуманыҥ кезектей јайылган јерлери бийиктеген. Чуманыҥ таркаган тогус јери адалган: Јаан Шибети сууныҥ бажы, Јаан Кочкор-Бажы, Шибети сууныҥ ортозы, Бар-Бургазы ӧзӧктиҥ бажы, Киндиктӱ кӧлди эбире јер, Јалаҥаштыҥ суузыныҥ бажы, Уландрык сууныҥ ортозы, Богуты, Таркатыныҥ суузыныҥ бажы ла ортозы,  Каракӧл-Нур ла Зерлюкӧл-Нур кӧлдӧрди эбире, Курайдыҥ кырыныҥ кӱнчыгыш белинде ле ортозында. Эҥ калганчыда бу тоого Јуҥмалу база кирген.

Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилери 2019 јылда Кош-Агаштыҥ эмчилигинде «Чума, холера, сибирский язва ла оноҥ до ӧскӧ југуш ооруларла  југужар аргалар, олорло канайып тартыжар» деп суракла семинар база ӧткӱрген. Чума таркаар јерлердиҥ јолында Телеҥит-Сортогой јурттыҥ 33 кышту-јайлу турлулары, бир погранзастава ла пограничниктердиҥ постторы бар. Јаскыда ла кӱскиде тырмакту оок тындуларды билимчилер шиҥдеп тура, Кош-Агаш аймактыҥ јурттарында, мал-аш тудуп турган турлуларда, айылдыҥ чычкандарынаҥ башка, чуманыҥ бӱдӱмдерин алып јӱрер тындулар бары темдектелген. Алтай Республикала гран-кыйу тудуп турган Кыдат, Монгол ороондордо чума оору таркаган учурал болуп турганы бистиҥ тергееде айалганы база курчыдат. Кыдатта чума  Цинхай деп јерде (Тибеттиҥ бажында), Юньнань, Ганьсу деп јерлерде 2010 јылдаҥ ала 2017 јылга јетире  15 катап бу оору кайнап чыккан, 10 кижи божогон. Монголдо јылдыҥ ла чума кайнап чыгат.

Кош-Агаш аймактыҥ эмчилигинде чума оорула тартыжарына, ол оорудаҥ эмдеерине белениниҥ шиҥжӱлӱ ӱредӱзи јылдыҥ ла  ӧткӱрилет. Чума јайылып таркабазын деп, санитарный службалар сергелеҥ иштейт. Олор, эмчилик учреждениелер, кайдаҥ-кайдаҥ   бистиҥ ороонго каршулу бӱдӱм чуманы, эмезе оныҥ бистиҥ билимчилерге таныш эмес бӱдӱмин кийдирбеске, ороондор ортодо таркаар јеткерлӱ бу јоболго алдыртпаска, канайда чеберленери јанынаҥ методикалык јакылтаны бӱдӱрип иштегилейт. Кош-Агаш аймакта каруулу ончо службалардыҥ эпидемияга удурлажарга беленин јартаарга ла кенетийин југуш оору табылза, канайда иштеери јанынаҥ теоретический ле практический ӱредӱлер кажы ла ӱч айдыҥ бажында ӧткӱрилет. Керектӱ болзо, јорыктап јӱрӱп иштеер ле дезинфекция эдер стационарный камералар Кош-Агаш аймактыҥ тӧс эмчилигинде бар.

Кижи чын оорыгандый айалга  тӧзӧлип, ого баштапкы болуш јетирер ле дезинфекциялу иштер  эдер ӱредӱ  јылдыҥ ла  ӧткӱрилет. Аймактыҥ эмчилигиниҥ терапия, хирургия, балдардыҥ ла ӧскӧ дӧ бӧлӱктери  канайып иштеп турганын кӧрӧдилер. Ол тоодо  «Тӱрген болуш“  јетирер службаныҥ ла корогон улус салар јердиҥ ижине база ајару салат. Орто звеноныҥ медишчилери, врачтар бойлоры ооруга алдырбазын деп, аҥылу јазалду кеп-кийимдерди  канайып кийер ле уштыыр, журналдарды канайып толтырып бичиир ле оноҥ до ӧскӧ ӱредӱ-таскадулар база ӧткӱрилет.

Тургуза ӧйдӧ чума таркабазын деп, аймакта кӧп иштер ӧткӱрилет. Ол тоодо чуманыҥ илелелген јерлеринде айалга кандый болгонын шиҥжӱлеер иштер ӧткӱрилген. Кош-Агаш аймактыҥ ончо улузына чуманаҥ вакцина салылган. Чумала југужып оорыган кижини эмчиликке экелип, айландыра улуска југуштырбай эмдеери јанынаҥ база ӱредӱ ӧткӱрилген. Станцияныҥ  специалисттери эмчиликтиҥ улузына,    Роспотребшиҥжӱниҥ јербойындагы каруулу ишчилерине ӱредӱлер ӧткӱрген.

Станцияныҥ ишчилери чуманыҥ бӱдӱмдери табылган тарбаганду јерлерде, оныҥ салја-шапшыктары ӧдӱп, чума таркатпас эдип дезинфекция эткендер. Кезик турлуларда јадып турган малчы-койчылар станцияныҥ улузына корон кижиге каршузын јетирбес пе деген сурактар бергилейт. Станцияныҥ ишчилериниҥ каруузыла болзо, «Зелёный дом» ло «Фастак» деп корондор тарбагандардыҥ ичегендерине тереҥжиде салылат. Бу корондор 1990-чы јылдардаҥ бери тузаланарга јарадылган, сертификаттары бар, каршузыла  улуска ла ӧскӧ тындуларга јеткери јок, 4-чи класска кирет.

Чума оорула југушпазыныҥ ээжилерин бӱдӱрери кажы ла кижиниҥ каруулу кереги. Олор мындый ээжилер:

Чума керегинде ле оору канайып башталып турганын, оны кандый тындулар таркадып турганын билер керек.

Кандый бир јуук кижи чумала оорый берген деп сезип ийзеер, ол кижиге јууктабаска албаданар керек, ол тоодо корулаар аҥылу кеп-кийими јок медишчилер база.

Кандый бир кижи чума ооруга алдырганын билип ийзегер, тургуза ла эмчилерге баштанар керек, бойыгар да, оору кижиге де маскалар кийдирер керек. Маска јок болзо, бӧслӧ, коларткышла тумчук-оосты јабар керек.

Чумага алдыртпаска эмезе бу ооруны јеҥил ӧдӧргӧ,  вакцинаны тургустырар керек.

Онойдо ок тырмакту јерлик  аҥдарга  јууктабас керек, тарбагандарга аҥдабас, эдин јибес. Тарбагандардыҥ бийттери,  салја-шапшыктары слерди тиштеп ийзе, вирустар слердиҥ эди-канаарла таркай берер. 2014-2016 јылдарда Кош-Агашта чумала оорыган ӱч учурал тарбагандарга аҥдаган улустаҥ башталган.

Онойдо ок кажы ла тынду, мал-аш тарбагандардыҥ бийдин экелер аргалу, је ол ӧйдӧ олор бойлоры оорыбас деп, улуска билер керек. Айылдыҥ  тындуларынаҥ чумала тӧӧ лӧ киске оорыыр аргалу.

Кижи Кош-Агаш аймактыҥ турлуларына эки-јаҥыс јӱргенде, бистиҥ јерлештер эмдиге ле тарбаганга аҥдаганын, эдин јигенин кӧрӧргӧ келижет. «Јеткер јеҥ алдында» деп тегиндӱ айдылбаган. Албаты-јон, ајарыҥкай болугар, тарбаганныҥ эдин јибезе де, кижи ачтаҥ ӧлбӧс. Чума оору табарза, текши албатыга јаан тӱбек тӱжер. Ойто ло айылдарыста, ичегенде тарбагандый, канча айларга отурарыс. Чума јеткерлензе, COVID-19 југуш оорудаҥ да коркышту болор деп сананадым.

Эмилчи Санина белетеген