Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱмниҥ jурамалдары ба айса чактыҥ белгези бе?

21.07.2020

«Тилин jеериген ӱйе келди, чактыҥ белгези бе бу?» – деп, ӱӱрем телефон согордо, бу суракка каруу берип болбой, кыйналдым.

Канча jыл jети номерлӱ автобуска отурып, балдардыҥ куучынын угуп, токтодуга jедип келедим. Бу Байат кобыда баштапкыда кӧп сабада jурттардаҥ кӧчӱп келген алтай улустыҥ балдары болгон. Шулурган тӱрген куучынду кара кӧстӱ алтай балдарды карузып, олордыҥ бор-ботко солундарына ичимде кӱлӱмзиренип отуратам. Кажызы кажы jердеҥ деп, эрмегиниҥ кӱрмелгезинеҥ иле танылу болгон.

Бир катап менеҥ арай jаан jашту ӱй кижи экинчи токтодуга чыгып отурала айткан: «Кандый jакшы, балдардыҥ алтайлаганын угарга. Бис кичинек болорыста, автобустарда бисти «алтайлабагар» деп токтодып туратан». Оныла колбой мен де эске алындым. Каланыҥ ичиле автобуска отурып, бис, нацшколаныҥ балдары, куучындажып турзаас, нениҥ де учун jаштары jаан орус ӱй улус бисти бойыныҥ тилиле куучындашпазын деп токтодып туратан. Кичинек немелер бис ол тушта нени jаан улуска удура айдатаныс, унчукпай ӧткӱрип ийетенис.

Кийнинде, Кемероводо телеуттарга айылдап барзаас, кожо јӱрген балдарыс алтайлаганы олорго jаан кайкал болгон. Бир эр кижи ол тушта карыкчал ӱниле айткан: «Балдар тилин билбес болоры слерге база удабас jедер» – деп. Ол тушта бу сӧстӧрди кӧксиме бир де jуутпагам, «jок, бисте андый болбос» деп шык санангам.

Бир канча jылдаҥ ол ло jетинчи автобуста айалга кубулып баштаган. Алтай балдарыстыҥ тили кунурап, кожымакту куучындап баштаган. Эмди калганчы jылдарда олор чек алтайлабай барган. Оныла колбой jетинчи автобуста алтай эрмектиҥ шулурты кожо jылыйган, алтай балдарды кӧрзӧм, сӱӱнчи база базылган. Бир ле катап бу jуукта Балыкчанаҥ келген уулчактыҥ сууныҥ агыны ошкош jараш куучынынаҥ автобуста отурган jаан jашту алтай улустыҥ jӱстерине кӱлӱмjи конгон эди.

Алдында каланыҥ алтай балдары детсадка барганынаҥ улам тилин jылыйтат деп чын айалга болгон. Эмди детсадка келген алтай балдар бойлоры алтай тили jок келет, ада-jаштаҥ тилин билбес балдардыҥ тилин орныктырып аларга, таскадаачылардыҥ кӱчи jетпейт.

Бир катап jееничегимди аларга барала, экӱ алтайлажып базып клеетсес, оныҥ ӱӱре кызычагы коркышту кайкап уккан, нениҥ де учун бисти кыдат тилле куучындажып турган деп бодогон. Алтай бала алтай тилдиҥ кӱрмелгезин де таныбаган. Jееничегим эпjоксынып, «бистиҥ группада алтай бала экӱ ле» деп айткан. Jирменеҥ артык бала алтайлап билбес учун, олорды чотко албай турганына ол тушта меге кайкаарга келишкен, ол балдар бойын алтай деп база чотобой турган. Меге дезе оныҥ таскадаачызы айткан: «Слердиҥ бала келзе, бир де куучындашпай, бойыныҥ алдына ойноп турган» — деп. Оноҥ улам баланы коштой орус тилге ӱредерге келишкен.

Алтай садикке баланы тилин jылыйтпай, кӧндӱктирип алзын деп табыштырганында туза jок болды, эбире улустыҥ тили башка, алтай тилле оныла кем де куучындашпас, ойнобос дегени ого база кӧргӱзӱлӱ темдек болгон. Оныҥ кийнинеҥ алтай школго барарда, ондый ок айалга, келген кубарлаш балдары — ончозы тӧрӧл тил jок. Јe эмди ӧскӧ тилди тӱрген ӱренип алган jеениме jалтанар неме jок, ончозыла теҥ-тай «талт-малт» куучындажып, ойноп jат.

Ӱредӱчилерге алтай тилге олорды jаҥынаҥ ӱредерге келижип jат, jе уроктыҥ кийнинеҥ олор кабинеттеҥ чыкса ла, орус тилдӱ боло бергилейт. Эмди jеенимле ӧнӧтӧйин алтайлазын деп куучындашсам, балдардыҥ ада-энелери, карган ада-энелери кайкап сурагылайт: «Слердиҥ бала алтайлап билер бе?» – деп. Ол ло тушта канча jыл кайра телеут кижиниҥ кородогоны сагыжыма кирер, оноҥ бери jирме ле jылдаҥ ажыра ӧй ӧткӧн.

Оныҥ учун jирме jылдыҥ туркунына тилле колбулу айалга саҥ тескери кубулып калды. ХХ чактыҥ 90 jылдарында «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте алтай улус бойыныҥ тӱӱкизин, тилин, культуразын орныктыратан сӱрекей кӧп лӧ тузалу бичимелдер чыгатан. Онызы совет ӧйдиҥ идеологиялык тудулу чакпызынаҥ jайымдалганын керелеген. Ол ок ӧйлӧрдӧ Национальный школдордыҥ концепциязы тӧзӧлгӧн, авторлоры В. К. Кыпчаков, З. С. Казагачева, А. Т. Тыбыкова, Н. М. Киндикова, М. А. Демчинова, В. А. Петров, А. Р. Крайванова. Концепцияныҥ турултазы кӧрӱмјилӱ болгон, оныла колбой бир канча школдор экспериментальный площадкаларлу болуп, алтай тилди ле литератураны тереҥжиде ӱренген. Баштап тарый јӱре берген совет идеологияныҥ ордына алтай чӱм-jаҥдарла колбулу программалар кийдирилип, методикалык jуунтылар болгон, олордыҥ ортодо К. А. Бидиновтыҥ, О. К. Ерохонованыҥ бичимелдери jозокту болгон. Ол тоодо мениҥ бойымныҥ да программам школдордо таҥынаҥ тузаланар аргалу программалардыҥ тоозына кийдирилген. Школдор бу jолло эрчимдӱ иштеп, кӧндӱге берген болгон, бу ишти ӱредӱчилер кӧндӱктирип, ады-чуузы база чыккан (Н. С. Баданова, В. Толоев, А. Т. Санашева, Ю. Г. Сакашева, билерим аайынча). Алтай тилди тереҥжидериле колбулу программаны Н. Д. Алмадакова тургускан, ого тайанып, методикалык иштерди Н. Б. Тайборина ла Н. Н. Санина бичиген, jаҥыдаҥ ӱредим бичиктер бичилип, методикалык jартамалдар берилген.

Бир канча ӧйдӧҥ бу ууламjыны jӱк ле чӱм-jаҥдардыҥ коолында тутпай, анаҥ ары элбедип, тереҥжидер деп амаду тургузылып, Бичиичилердиҥ биригӱзи ӱредӱ, билим министерствозыныҥ ишчилериле, билимчилерле jуундажып, тӱӱкилик алтай литератураныҥ jетирӱлерин элбедер деп сурак тургузылган. Оныҥ кийнинеҥ алтай литератураныҥ программазы тереҥжиген, ич-бӱдӱми база кубулган.

Бу сурак эмеш башка сурак та болзо, оны айтпаска база болбос, нениҥ учун дезе, бӱгӱнги кӱнде ол jӱк чӱм-jаҥдарла колбулу программаларла иштеп кӧндӱгип калган ӱредӱчилерге бу тереҥжиген кубулталар jарабай барган. Анайда ок шак ла ӱредӱчилердиҥ тоозынаҥ бистиҥ алтай калыктыҥ буркан jаҥла колбулу тӱӱкилик jолын билбес ле билер де кӱӱни jок кыймыгуда ӱредӱчилердиҥ тоозы кӧп, олор алтай албатыныҥ јӱрӱми jӱк ле тайга-ташка jажынып јӱрген ӱзӱкле колбулу деп чотоп, бис элбек кӧчкӱн цивилизациялардыҥ агынында эрчимдӱ јӱрӱмдӱ болгоныска бӱдӱнбей, оны jууктатпайт, оноҥ улам бала-барканы да анайып ӱредет, керек дезе бичилген бичиктерди де jаргыга бергилейт.

Ӧрӧ айдылган бӧлӱкти мен ӧнӧтӧйин бичигеним не дезе, бистиҥ методикалык билим ле ӱредӱ кеми jирме jылдаҥ ажыра бийик кемине jедип, ӧзӱмдӱ болгонын темдектедим. Jе ого коштой бала-барка тилин jеериген бӱгӱнги айалга бистиҥ тӱҥей ле ӧзӱм алынган ӱредӱ ле методикалык агынды чек кайра бурыырга jетти. Нениҥ учун дезе бистиҥ кӧп саба школдордо алтай тилди ле литератураны алтай таныктардаҥ баштап, jаҥыдаҥ ӱредерге келижип jат. Оныла колбой методика солынар керек, ӱредим бичиктер jаҥыдаҥ тургузылып jат. Jе ол ок ӧйдӧ бу керекти бош салып ийгенине тӱҥей. Байла, кандый да учуралда кату ээжилер тургузар керек. Ол ло калада ресгимназия, бойыныҥ ӧйинде канча алтай кадрларга jол берген национальный школ, балдарды школго алып турар тужында алтай тилдиҥ ле литератураныҥ экзамендерин тӧс jерге тургузар аргазы бар, ол тушта ого кирерге турган балдар тилин кичеер. Анайда ок jетинчи школго алган балдарды база алтай тилин билерин некеер керек, нениҥ учун дезе бу школдо каланыҥ алтай тилдӱ школы деп статузы бар. Алтай тилле балдар куучынданзын деп, jаантайын акциялар ла jартамал иш ӧткӱрер арга бар. Јурт jерлерде школдорго келетен болчомдордоҥ тилин билерин база аjаруда тудар керек. Анайда ок детсадтарда алтай тил баштапкы jерде база болзо, ол тушта бир-бир турултага, байла, келерис. Ол ло он тӧрт таҥмалу садикте балдардыҥ ада-энелеринеҥ мен: «Слер бу алтай садикке тил билбес балдараарды не экелип турганар, айса болзо, чынынаҥ тилин билер бала бого jер алып болбой, ӧскӧ садикте шыралап јӱрӱ» – деп сурагам. Олор сӱрекей ачыныжып, «бу садик jӱк ле алтай тилдӱ балдардыҥ садиги эмес» деген. «Балдарысты бу садикте де болзо алтайладып ӱредерге турус» — деп, кемизи де айтпады. Анайып, jӱк ле бир де алтай тилдӱ садик болзын дегени темей болуп калды. Айса болзо, калада алтайлардыҥ јуртаган микрорайондоры аайынча ончо садиктерде алтай тилдӱ, чыҥдый методикалу бӧлӱктерди ачар керек. Ада-энезине тилин корыыр jӧмӧлтӧ ишти улам ла апарза, кандый бир аай болор.

Бу бичимелимде мен кемди де каарып, ӱредип турганым jок, арга jокто, «канайдар керек» деп, кычыраачыларга ачык суракту баштанар кӱӱним бар. Бу аайыла барзаас, биске алтай литература да, бичиктер де, газет те, театр да, билим де, алтай адыс та керек jок болор. Ондый айалгага келериске узак ӧй артпаган, бу торныгып jаткан тил jок ӱйебис удабас ла бутка-колго туруп, тӱӱкилик jолын да, культуразын да, тилин билерин де кирелеп, текши агынла јӱре берер. Мындый jолдо jаҥыс бис эмес, темдектезе, кӧп саба буряттар тӧрӧл тилин билбес. Jе калганчы ӧйдӧ олордо jиит ӱйе бойы бу суракты кӧдӱрип, радио-телевидениеге берилтелер ӧткӱрет. Тышкары чыгып, jииттерле куучындажып, олорды тилин билеринде уйатту неме jок деп санааны кийдирет. Калмык тилдиҥ факультединиҥ студенттери база оромдорго чыгып, калмык тилле jакшылажып, бойына кубарлаш балдарла калмык тилдиҥ кӱндерин ӧткӱргилейт. Оныҥ учун бу суракты эрчимдӱ тургузып, текши jӱк эдип алынзаас, jеҥӱлӱ болгой не деп сананадым.

Т. Садалова,

фольклорчы, филология билимниҥ докторы