Алтайдын Чолмоны

Угы-тӧзиле керсӱ, укаалу…

21.07.2020

Россия Федерацияныҥ нерелӱ ишчизи, Россия Федерацияныҥ Иштиҥ ветераны, одус јылдыҥ туркунына «Ӱч-Сӱмер – Белуха» бичик басмада ак-чек ле једимдӱ иштеген Зоя Шакаевна Шинжинаныҥ јаан изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинде учурлу јажы кирип јат. Кычыраачыларды Алтай Республиканыҥ чындык кызыныҥ јаркынду ла јозокту јӱрӱмиле таныштырадыс.

Зоя алтай ады – Солун Шакаевна 1945 јылдыҥ јаан изӱ айы-ныҥ 25-чи кӱнинде Оҥдой аймактыҥ Инеген деп јараш алтайында чыккан. Кызычак баштамы школды Кичӱ-Јаламанда једимдӱ божодып, кала јаар келген. Ол 1957-1963 јылдарда национальный школдо ӱренген. Ӱредӱге, билгирге јайалталу кыс ӱредӱзиниҥ кийнинеҥ Кичӱ-Јаламанныҥ баштамы школында, оноҥ Хабаровканыҥ сегисјылдык школында ӱредӱчи болуп иштеген.

Зоя Шакаевна 1970 јылда кала јаар бурылып, ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер институтта лаборант, оноҥ облисполкомныҥ приемныйында комыдалдар аайынча качы болуп иштеген. Бичикчи, билгири тереҥ, улуска ајарыҥкай, тӧп лӧ керсӱ Зоя Шакаевна 1975 јылда Горно-Алтайсктагы бичик басманыҥ бӧлӱгине (кийнинеҥ «Ӱч-Сӱмер – Белуха» бичик басма, бӱгӱнги кӱнде республикан чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» деп байзыҥ-јурт) чӱмдемел литератураныҥ редакторы болуп иштеп келген.

Одус јылдыҥ туркунына каруулу ла јаан иште иштеп, албаты-јон ортодо оныҥ јаҥыс ла јакшы ады-јолы чыккан. Ол бу иште иштеп турала, коштой ло «Эземниҥ Бичигин» белетеп чыгарар ишмекчи группаныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала бу ишти база кӧнӱ апарган.

Зоя Шинжинаны 1975 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинде Горно-Алтайсктагы Алтайдагы бичик басманыҥ бӧлӱгине ишке Аржан Адаров алган ла ол 2005 јылга јетире ондо ло иштеген. Бу ла ок ӧйдӧ К. Ч. Тӧлӧсовты ишке алган.

Зоя Шакаевнаныҥ эске алынганынаҥ: «Бис ол ӧйдӧ ончобыс ӧктӧм, јиит болгоныс. Бажында ла мени чӱмдемел ле политикалык литератураныҥ редакторы эдип ишке алган. Бу кӱч ле каруулу је ол ок ӧйдӧ јилбилӱ иште сӱреен јаан ченемелди издательствоныҥ тоомјылу ла байлык ченемелдӱ редакторы Зоя Саймовна Суразакова берген. Бӱгӱнги кӱнге јетире мен бу ӧрӧкӧнгӧ быйанду јӱредим.  Јолыма ондый јакшы кижи учураганы јаан ырыс ине.

Кайда да бир айдыҥ бажында иштеги јуун ӧйинде З. С. Суразакова редактордыҥ ижин јиит ле эрчимдӱ редактор З. Ш. Шинжинага табыштырып јатканын айткан. Ол меге бӱткенин, иженгенин ончо ӧмӧликтиҥ алдына айтканы санаамда артып калган.

Сегизен јылдарда А. О. Адаровтыҥ ордына В. Н. Тонкуров, оныҥ кийнинде Э. М. Палкин ле Т. Т. Яйтынов келген эди. Билгири бийик, бойыныҥ ижиниҥ устары болгон башкараачы улустыҥ шылтузында бичик басманыҥ ӧмӧлигинде ачык-јарык, нак ла јылу айалга болгон. Улус бой-бойына болужарыла, јӧмӧӧриле аҥыланатан.

Ӧмӧликте нак, најылык айалганыҥ шылтузында бис кӱч тогузон до јылдарды кем јок ӧдӱп чыкканыс. Бис бир биледий јӱргенис, иштегенис. Бой-бойыска болужып, сӧслӧ дӧ јӧмӧжип, артык-эш немелерисле де ӱлежетенис, кӱч ӧйдӧ болушка келетенис. Онойдо ок сӱӱнчи болзо, темдектезе, балдарыстыҥ той-јыргалдары, баркаларыс ак-јарыкка келзе ле о. ӧ. кӧдӱриҥилерде ончобыс теҥ-тай туружатаныс.

Бичик басмада иштеген ӧйимде мениҥ чындык коллега-најыларым Раиса Лыкова, Анна Торбокова, Любовь Патагашева, Јергелей Маскина, Јыбаш Каинчин, Зинаида Табакова, Паслей Самык ла оноҥ до ӧскӧлӧри болгон. Мен сӱреен јакшы улустыҥ ортозында иштегем.

Иш кӱч, каруулу болгон деп база катап айдадым. Кажы ла бичикти эки-ӱч катаптаҥ ас эмес кычырар керек. Бу каруулу иш, је качан меге авторлор бойлорыныҥ алкыш-быйанын айтса, оморкодулу болотон. Јакшы сӧс кижиниҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрер ине.

Тогузон јылдарда «Эземниҥ Бичигин» белетеп, кепке базып чыгарары аайынча ишмекчи группа тӧзӧлгӧн. Бу иштиҥ бажында П. И. Чепкин турган. Мениҥ јӱрӱмимде база бир кайкамчылу кижи – Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветераны, бойыныҥ ӧйинде педучилищениҥ директоры болуп иштеген Порфирий Иванович Чепкин. Оныҥ ады-јолы Россияда, Алтай Республикада танылу. Тоомјызы тыҥ кижи болгон. Бис Порфирий Ивановичле кожо «Эземниҥ Бичигиниҥ» ончо 15 томын белетеп чыгарганыс. Бу тизӱ бичиктерге бистиҥ ондор-муҥдар тоолу јерлештеристиҥ, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларыныҥ ла политикалык истежӱге-кысташка алдырткан улустыҥ ады-јолы кирген».

Зоя Шакаевна алкы бойы тӧп, керсӱ, кӧп куучындаарын сӱӱбес, је куучындаган кийнинде иштеген ижи, ӧмӧлиги, коллегаларыныҥ једимдери керегинде оморкоп айдып отурар кайкамчылу кылык-јаҥду эпши.

Тургуза ӧйдӧ Зоя Шакаевна амыралтада. Ол он ӱч барказы-ныҥ ла эки унугыныҥ сӱӱген ле ырысту јааназы. Бичик басмада иштеген ижин бӱгӱнги де кӱнде онойдо ло айлында эш-нӧкӧри Таныспай Боксуровичле кожо бӱдӱрет. Ол эш-нӧкӧриниҥ јайаан иштерине болужат: кӧчӱреечиниҥ ижин бӱдӱрет, тексттерди терет ле такып кычырып, келиштире јазайтанын эки бойы јӧптӧжип, тӱзедип, јаан ишти белетеп јаткандары оморкодулу.

Зоя Шакаевнаны чыккан кӱниле «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газединиҥ ӧмӧлиги акту кӱӱнинеҥ уткуп, бек су-кадык, кӧп јаш јажазын деп кӱӱнзейт.

Алтайыстыҥ аржан-кутугы

Арка-сынаарды јеҥилтсин,

Ай-канады арыбас

Ай-куулардыҥ јажын алыгар.

Ижине каруулу, ижи једимдӱ

Узак јылдарга «Ӱч-Сӱмер – Белуха» бичик басманы башкарган ла тургуза ӧйдӧ амыралтада Таукен ЯЙТЫНОВ:

– Мен Зоя Шакаевнаны издательствого иштеп келгелектеҥ озо јакшы билетем. Оныҥ кийнинде издательстводо иштеерде, ижи једимдӱ, чыҥдый ла быжузыла аҥыланатан. Јаан эмес, је нак ӧмӧлигистиҥ эҥ ле талдама, озочыл иштӱлериниҥ бирӱзи Зоя Шакаевна болгон деп айдарым. Чӱмдемел литература бӧлӱгиниҥ редакторы болуп иштеген. Бир бӧлӱкте Раиса Арбаковна Лыковала кожо иштеген. Бичиктер кепке базар басманыҥ ижин тӧзӧгӧндӧр, јаан иштиҥ чике бажында турган улус шак олор. Ады јарлу бичиичи Эркемен Палкин иштеп јаткан ижине эҥ каруулу, билгири бийик, бичикчи-биликчи улус деп Раиса Лыкованы, Зоя Шакаевнаны мактап, баалап айдатан эди.

Оныҥ кийнинеҥ Анна Кӱрмеевна Торбокова иштеп келген. Иштеп јаткан ижине каруулу болгонын олор кӱнӱҥги ижин, кычыратан, тӱзедетен бичиктерди эҥирде айылдарына апарып, тӱниле кычырып, эрте таҥла ижине экелер. Айыл-јурттыҥ ижи кайда деп.

Зоя Шакаевна байлык ченемелдӱ, алкы бойы сӱреен токыналу, керсӱ, кандый ла ишти алза, сӧс јогынаҥ лапту јазап ӧйинде бӱдӱрип салар.

Бу ла издательстводо ижиле коштой Зоя Шакаевна «Эземниҥ Бичигин» белетеп чыгарар ишмекчи группа тӧзӧлгӧнинеҥ ала бу кемиле јаан ла учурлу иште ак-чек ле эрчимдӱ турушкан. Бу да ишке ол каруулу болгон. Шак бу «Эземниҥ Бичигиниҥ» ончо 15 томын кыракы кычырган, тӱзеткен ле јазаган. Ченемелдӱ редактор тӱӱкилик учурлу бу текши албатыга тузалу ишти бийик кеминде бӱдӱрген. Ол бу ижин 1995 јылдаҥ ала 2005 јылга јетире апарган. 2005 јылда «Эземниҥ Бичигин» белетеп чыгарар ишмекчи группаныҥ баш редакторы болуп ижин улалткан.

«Алтай баатырлар» деген кай чӧрчӧктӧрдиҥ тизӱ бичиктерин чыгарар иште бажынаҥ ала эрчимдӱ турушкан.

Горно-Алтайсктагы бичиктер чыгарар издательствоныҥ бӧлӱгиниҥ чӱмдемел литература аайынча бӧлӱгиниҥ редакторы болуп иштеп турган ӧйдӧ, темдектезе, ады јарлу бичиичилер И. В. Шодоевтиҥ, («Кызалаҥду јылдар»), Л. В. Кокышевтиҥ, А. О. Адаровтыҥ, Б. У. Укачинниҥ, Ш. П. Шатиновтыҥ, К. Ч. Тӧлӧсовтыҥ ла оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу бичиичилердиҥ, поэттердиҥ чӱмдемелдери кепке базылып, ак-јарыкка чыккан.

Бӱгӱнги ӧзӱп јаткан јаш ӱйе бийик технологияла билгир тузаланат, олордыҥ билбези јогын кезикте кайкаарыҥ. Је бистиҥ иштеп јӱрген ӧйисте кӧп ишти колло эткенис-бӱдӱргенис. Темдектезе, типографиядаҥ белен бичиктерди ончо ӧмӧлик бир уунда тажыырыс. Кандый ла ишти ӧмӧ-јӧмӧ, ойын-каткыла бӱдӱретенис.

Таныспай Боксурович ле Зоя Шакаевна Шинжиндердиҥ билези республикада, онойдо ок ӧскӧ талаларда јарлу. Зоя Шакаевна бичиктиҥ-биликтиҥ јолыла барарда, Таныспай Боксурович бичинер-чӱмдеер, бичиичиниҥ, кайчыныҥ јолыла барган. Је олорды экӱлезин јайаан јайалталу јайаандык ишчилер деп айдарга јараар. Бу су-алтай ӧзӧктӱ, чӱм-јаҥын туткан биле деп айдар керек. Олордыҥ балдары да, баркалары да азыраган ада-энезиниҥ, ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ энчи-байлыгын улалтат.

Таныспай Боксурович те, Зоя Шакаевна да сӱрекей токыналу, тоомјылу улус. Ӧзӱп јаткан јаш улуска, јиит билелерге бу мындый тӧзӧмӧлдӱ, башту-ушту алтай билелердеҥ јозок алар керек деп кӧрӱп јӱредим. Азыраган бала-барказы ада-энезиниҥ ады-јолын тооп, оморкоп, баалап јӱргени сӱреен јакшы. Онойдо ок мен ле эш-нӧкӧрим Тамара Аримановна Зоя Шакаевнаны чыккан кӱниле, кирген учурлу јажыла акту кӱӱнистеҥ уткуйдыс. Алкы бойына бек су-кадык, билезине амыр-энчӱ јадын-јӱрӱм, ырыс-кежик кӱӱнзейдис.

Кечкен кечӱлер тайыс болзын,

Ашкан ажулар јабыс болзын,

Иштеген ижер једимдӱ болзын,

Айыл-јуртыгар амыр-энчӱ турзын!

Кӧкси ойлу, сӧзи учурлу

«Ӱч-Сӱмер – Белуха» бичик басманыҥ чӱмдемел литература бӧлӱкте иштеген ле амыралтада Анна Торбокова:

–Зоя Шакаевнаныҥ јӱрӱмдик те, онойдо ок иштеги де јолы сӱреен байлык. Ол Кичӱ-Јаламанда ӧскӧн-чыдаган. Адазы сегизен јылдарда амырап калган. Издательстводо Зоя Шакаевна одус јылдаҥ ажыра иштеген. Ченемели байлык, билгири бийик болгон. Меге јӱрӱмимде мындый тӧп, токыналу, керсӱ кижиле кожо бир бӧлӱкте, бир ӧмӧликте иштегенимди, јӱргенимди јаан ырыс деп сананадым. Мен бу эпшидеҥ кӧпкӧ ӱренгем.

Зоя Шакаевна чӱмдемел литература бӧлӱгиниҥ јааны болуп иштеген. Ижине каруулу болгонын аҥылап темдектеер керек. Кепке базып чыгаратан чӱмдемел бичиктердиҥ художественный ла технический јанынаҥ ээжи-некелтелерин јакшы билетен. Бу ла каруулу ижиле коштой «Эземниҥ Бичигин» белетеер ишти бажынаҥ ала учына јетире апарган. Эмди ол ӧйгӧ кайра кӧрӱп, Зоя Шакаевнаныҥ турумкайын, чыдамкайын эске алып, јаш ӱйеге јозок алатан, олордоҥ ӱренетен улус јаныста јӱрет деп сананып јӱредим.

Бис бир кыпта Зоя Шакаевна Шинжина, Раиса Арбаковна Лыкова ла мен отурганыс. Олор экӱлези бичикчи-биликчи, ченемелдӱ, ачык-јарык эпшилер. Бистиҥ нак ӧмӧлигисте ол јылдарда Любовь Андреевна Патагашева, Валентина Ивановна Ортонулова, баш экономист Зоя Григорьевна Тенгерекова ла оноҥ до ӧскӧлӧри эптӱ-јӧптӱ, бар-јогысты угужып, ӧмӧ-јӧмӧ иштегенис.

Зоя Шакаевна ижинде каруулу, билезинде чындык эш-нӧкӧр, балдарыныҥ, баркаларыныҥ сӱӱген энези ле јааназы. Иштеп турган јылдарга бурылза, Зоя Шакаевна баркачактарын ишке кожо алып, коштой креслого-эшке уйуктадып салатан. Бойы дезе оноҥ ары иштеп јадар.

Билези, балдары ишле коштой тӧс јерде турган ла турат. Эш-нӧкӧри Таныспай Боксуровичти, эрке-торко бала-баркаларын, билелик от-очогын апарып јаткан Зоя Шакаевнаны чыккан кӱниле, учурлу јажыла бойымныҥ ла билемниҥ адынаҥ уткуйдым. Алкы бойына бек су-кадык, ачык-јарык кӱӱн-тап кӱӱнзейдим.

Јети ӧҥдӱ солоҥыдый

Јебрен јеристиҥ алкыжы јетсин,

Јетен јӱзин кӱӱнин сыйлаган

Элдиҥ-јонныҥ быйаны јетсин.

Ӧзӧги бек ле чымалыдый чыйрак

Бойыныҥ ӧйинде «Ӱч-Сӱмер – Белуха» бичик басманыҥ баш редакторы болгон ло тургуза ӧйдӧ чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» байзыҥ-јурттыҥ баш редакторы
Токшын Торбоков:

– Мен 2004 јылдаҥ ала 2009 јылга јетире «Ӱч-Сӱмер – Белуха» бичик басманыҥ баш редакторы болуп иштегем. Шак бу ӧйдӧ Зоя Шакаевнала кожо јаҥыс ӧмӧликте иштеп, кӱнӱҥ сайынгы иш-тошто билижип, эптӱ-јӧптӱ иштеп јӱргенис.

Је оноҥ до озо ӧйдӧ учтай-баштай ӱзӱктелте, 70-80 јылдарда бичик басмада кире-чыга, кыска ӧйгӧ иштеген эдим. Ол тушта меге Зоя Шакаевнала билижетен ырыс келишкен эди. Кижи кижини иштеп јаткан ижи ажыра јакшы билип, оҥдоп јат ине. Иштебей јадып, кижини јакшы билип болбозыҥ деп јӱрӱмде кӧрӱп јӱредим.

Зоя Шакаевна керегинде мынайда айдар кӱӱним бар: ижине сӱреен кичееҥкей, чек ле байа чымалыдый иштеҥкей, иштеер столыныҥ кийнинде бажын јабыс эҥчейтип, кажы ла колбичимелди коркушту ајарулу, кыракы шиҥдейтен-шиҥжӱлейтен. Анчада ла бичиичи улусла, авторлорло иштеери кӱч керек ине. Олорло текши тилди табатаны, эпке-јӧпкӧ кийдиретени база јаан учурлу иш. Ол јайаан иштӱ улусла эптӱ иштеп, бойыныҥ ижин быжу эткен. Кандый бир бичиичиниҥ колбичимелин чек ле «бийтеп-сиркелеп» барадар, кӧзиниҥ курчын, кӧргирин, ајарыҥкайын кайкаарыҥ. Колбичимелде кайда кажылгакту јерлер, јастыралар бар, ол ло тарыйын тӱзедер, келиштире јазаар.

Ол бистиҥ чӱмдемел литератураныҥ бӧлӱгиниҥ редакторы болгон. Бу сыраҥай ла каруулу бӧлӱк деп айдарга јараар. Айдарда, бу ишти ол сӱрекей билгир, једимдӱ, турулталу апарган.

Је оныҥ кийнинде бис кожо иштебей барганыс. База анча-мынча ӧй ӧдӱп те калган болзо, каа-јаада тӱҥей ле јолыгыжып, туштажа ла бередис. Аҥылузы, јакшызы, јарамыктузы ла эптӱзи – Зоя Шакаевна ла Таныспай Боксурович качан да айрылышпас, байа эжер куулардый ошкош. Бис иштеп те турарыста, кажы ла байрамда качан да экӱ кожо јӱрер. Байа сӱӱнчиге де, ачу-коронго до экӱ јаба јӱрер улус. Бу ла эл театрда, ойын-концерттерде эмезе библиотекада, эл музейде, кӧдӱриҥилерде олор экӱлези јӱргӱлейт. Олордыҥ кажызын да таҥынаҥ башка кӧрбӧдим. Ол экӱ онойып ла эптӱ-јӧптӱ, нак јӱрзин, бала-баркага, јаш ӱйеге јӱрген јӱрӱми, иштеген ижи јозок болзын.

Мен Зоя Шакаевнаны ла Таныспай Боксуровичти мынаҥ да ары ырыс-кежиктӱ, амыр-энчӱ, су-кадык ла отурып, узун јолдор ӧдӱп, Алтай-Кудайынаҥ курчулу-куйакту јӱрзин деп кӱӱнзейдим.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген