Алтайдын Чолмоны

Миронныҥ кумысы – эҥ артык!

23.07.2020

Јаан изӱ айдыҥ учы јаар меге јол -јорык келижип, Кӧкӧрӱ Бажы деп јараш алтайда болдым. Мында Мирон Дилековтыҥ, Эре-Чуйдыҥ база бир ады-јарлу фермериниҥ  јайгы турлуузы…

Кӧкӧрӱ Бажы амыр јер…

Дилековтордыҥ билези кӧк тууныҥ эдегинде, јажыл торко јалаҥда, кырдаҥ аккан аржан суу ичип, ак малыныҥ ак сӱдин саап, айылга толтыра бала-барка азырап јуртап јат. Чындап ла бу јерге келзеҥ, чӧрчӧк јеринде јӱргендий болот. Кош-Агаш јурттаҥ ала Кӧкӧрӱ Бажына јетире тӧртӧн километрге јуук јол ӧдӧриҥ. Телеҥит-Сортогой јурттаҥ јол оноҥ јуук.

Деремнедеҥ эбире курчаган кырларды ајыктап турзаҥ, туйук ла кӧк ынаарлар турат. Кырды ӧрӧ маҥтадып чыксаҥ, јаан ыйыктыҥ колтыгында аҥ-куш та кӧп, кузукту, кызыл каттарлу, мешкелӱ аркалар да бар. Кӧкӧрӱ Бажы дегени – ол бийиги эки муҥ метрге јуук кырдыҥ бажында јайылган јаан ла кеен алтай. Јайгы ӧйдӧ мында эҥ ле тузалу, мал тойынар ӧлӧҥ-чӧп ӧзӧт. Мал семирерге макалу тала. Мында канча-канча јылдардыҥ туркунына колхозтыҥ кӧп тоолу малчыларыныҥ, койчыларыныҥ јайлузы болгон телкем јерлер. Олордыҥ тоозында Тапаевтер, Очурдяповтор, Майхиевтер, Дилековтор.

Эмди бу бийик кырдыҥ колтыгында јаҥы улус койын-малын торныктырып ӧскӱрет. Ол Александр Алтукопович Челтуевтиҥ от-очогы, Руслан Маратович ле Мирон Маратович Дилековтордыҥ турлулары. Руслан уй-мал ла койлор јайладат. Бу укталып улалган койчы-малчылардыҥ балдарыныҥ билелери деп айтсам, бир де јастыра болбос. Эре-Чуйда кажы ла кижини алзаҥ, оныҥ угы-тӧзи койчылардыҥ ӧтӧк јытанган, аарчы јайылган турлуларынаҥ башталган.

Дилековтордыҥ билези

Бу ӧзӧккӧ једип барзаҥ, бийик кырлаҥда обоо-таш бар. Бого келип, ары-бери ӧткӧн малчылар јалама буулап, Алтай-Кудайынаҥ суранып турат. Бу ыраактаҥ, ӱстинеҥ тӧмӧн кӧрзӧҥ, озо ло баштап эки кат јаан тура кӧзиҥе кӧрӱнер. Бу јаан турада Дилековтордыҥ билези, кӧп лӧ дезе, беш айдыҥ туркунына јададылар. Јайлуга кӧчӱп келзе, малчылар јылдыҥ ла тура јарандырар, будыыр, кадаар иштеҥ баштагылайт. Малчылар айыл-јуртын бир де бош салбай, ару ла чебер тудуп турганы иле билдирет. Мылча, айылда суу, кӱнниҥ чогынаҥ электроот — ончозы бар. Тураныҥ баштапкы кадында ажанар кып, мында јараш печке, стенелери аттардыҥ сӱрлери јуралган јурук-обойлорло кееркедилген. Мында айылдыҥ ээлери бойлоры уйуктаар кып база бар. Экинчи кадында балдар јадар, амыраар кыптар. Јай ӧйинде бу айылда јаҥыс Дилековтордыҥ эмес, је ӧскӧ дӧ ака-карындаштарыныҥ балдары келип, ижи-тожына, кату-кабырына ла бее саарына болужат.

Мирон Маратович ле Милия Анчиновна айыл-јурт тӧзӧп јуртаганынаҥ бери јирме јылга јууктай берди. Јииттер 90-чы јылдарда биригип ле ийеле, ыраак турлуга мал кабырып баргандар. Эмди олор он беш јылга јуук фермерлер болуп јат. Билези база јаанаган: Мирон ло Милия Дилековтор эки уулдыҥ ла эки кыстыҥ эне-адазы. Јаан уулы Сергей биле тӧзӧп, ӱй кижизи Судурайла кожо база турлуда иштенип, эне-адазыныҥ јолын талдап алгандар. Јаан кызычагы Айсура Юрга каладагы университеттиҥ юридический бӧлӱгин божодып, ишке кирер комиссия ӧдӱп јат. Экинчизи Сурлана бу јылда школ божодып, јаан калага ӱредӱге кирерге ченелтелер ӧдӧт. Эҥ кенје балазы Ойгор школдыҥ экинчи клазына кӧчкӧн.

Бис бу айылга кирип келеристе, айылдыҥ кӱӱнзек ээзи Милия Анчиновна ончо керектерин туура салып, бисле куучындажып, эзен-амырысты укты. Милия Анчиновна он балалу койчы-малчы Анчы ла Белла Курдяповтордыҥ билезинде туулып ӧскӧн. Оныҥ учун турлуныҥ ижи-тожы ого јаштаҥ ала таныш. Малчылардыҥ јеҥил эмес јӱрӱми бир де кӱч эмес. Столго алама-шикирин салып, «Чай ичереер бе айса кумыс па?» – деп сурады. Бистиҥ кумыс ичер кӱӱнисти јарадып, Милия Анчиновна јаан челекти быжып, јаан сускула собырып, кумыс урды. Кӧбӱктелген ак кумыс тамактаҥ ажып, ичти кӱйдӱре берди. Бу аш кижиниҥ суузаганын, арыган-чылаганын коркушту јакшы базат. Тайгага малчыларга айылдап барзаҥ, озогы ла алтай јаҥла олор айылчыларды ажандырып, барын-јогын берип ӱйдежедилер.

Бир айак кумысты ичерге јетпей, кӧк ӧҥдӱ УАЗ таҥмалу кӧлӱк айылдыҥ эжигине једе конды. Бу Мирон Маратович јанып келген болтыр. Мирон Маратович база койчы улустыҥ билезинде ӧскӧн. Ол Кош-Агашка тал-тӱшке јетире кумыс апарып садат. Мында базардыҥ јанында олордыҥ бутказы бар. Кӱнӱҥ ле ол ары-бери сегизен километр јер ӧдӧт. Бир кӱнде ол 100 литрдеҥ кӧп кумысты садуга апарат. Оок балдар адазын, таайын, јестезин уткыырга удура јӱгӱрдилер. Мирон Маратович куру келбей јат. Кажы ла катап балдар оны-мыны садып келзин деп јакылта берет. Оноҥ кӧк кӧлӱк кӧрӱнзе ле, болчомдор сӱӱнип, удура барадылар. Кезик ӧйдӧ айылдыҥ ээзи ончо балдарды отургызып, аймактыҥ тӧс јуртына курсак-тамак, ишке, айылга керектӱ эдим-тудум аларга тӱшкилейт. Оок балдар эҥ ле озо баштап «мороженый» деп јӱгӱргилейт, јаан балдар јаранар не-неме алгылайт. Телефондорына акча салгылайт. Јурттагы керек-јорыктары онойып бӱтсе, бийик турлуга јангылайт.

Је бу биледе тыҥ ла јайымжыыр ӧй база болбойт. Нениҥ учун дезе бее малды бир кӱнде тӧрт-беш катап саар керек. Олордыҥ јӱстеҥ ажыра јылкы малыныҥ ортозында английский укту тӧрт-беш јӱгӱрӱк аргымактар база бар. Ол аттар аймакта байрамда јарыштыҥ маргаандары болзо, олордо туружып, ээзине јеҥӱ экелип сӱӱндирет. Аттар тайганыҥ улузына тузазы кӧп: койлоп, бош ӧйдӧ аҥдап, балыктап атту баргылайт, керек болзо, ӧтӧк чыгарып, кош тартадылар, сӱдиле кумыс ачыдып, акча эдедилер. Онойдо ок Дилековтордо уй малыныҥ да, кой-эчкилериниҥ де тоозы кӧптӧп, олордыҥ эди-сӱдин јип-ичип, тӱгин, ноокызын садып, ончо керектерине база тузаланып јат. Эмдиги ӧйдӧ малду кижи – ол бай кижи!

Кумыс канайда эдилет?

Јай кандый макалу, јайым, кӱнге кӱйер, сууга эжинер, амыраар јыргал берет… Је Дилековтордыҥ билезине бу кыска ла јараш ӧй акча-манат иштеп алар арга берет. Кумыс – бистиҥ Эре-Чуйда эҥ ле сӱӱген, тузалу, кижиниҥ арка-сынын сергидер суузын. Оны ичип ӱренген улус торт јаҥы экелген кумысты сакып турат. Бу суузын той-јыргалдарда база элбеде тузаланылып јат. Милия Анчиновнаныҥ айтканыла болзо, сӱтти беелердеҥ бир кӱнде канча-канча катап саар керек. Бир беенеҥ бир катап сааза, јаан ла болзо, бир литрге јетпес сӱт алынар.Тӧртӧн кире беени бир кӱнде ӱч-тӧрт катап саар керек. Бее саарында база бир бойыныҥ эби, сӱмези бар. Јоон беелер бойлоры ла келип, колын кӧдӱрип берет, оны тужап ийеле, капшай-капшай саар керек. Јаш беелерди ӱредер керек.

Улустыҥ айтканыла болзо, эрјине малдыҥ сӱди эне кижиниҥ сӱдинеҥ бир де башказы јок. Оныҥ учун јаҥы чыккан баланы беениҥ сӱдиле умчылаарга јараар.

Бу јаҥы сааган сӱтти ачыган сӱтле колып, јазап булгаар, быжар керек. Бир кӱнге ол ачыыр керек. Кӧбӱкле кайнап турган, беленине јеткен кумысты чеелектеҥ бачокторго, флягаларга урадылар. Бу флягаларды УАЗ-ка салып, садуга апарадылар. Кумысты 4-6 градус јылу јерге тутса, 48 частыҥ туркунына ӱрелбес, эрӱ болор. Кезик улус кумыс белетеер ӧй ӧдӱп барып јатса, кумысты алып, оноҥ 2-3 градус јылу, караҥуй јерге салып, Јаҥы јылдыҥ байрамына јетире чеберлеп аладылар. Бӱдӱн-јарым литр кумыстыҥ баазы 250 салковой. Дилековтор бир кӱнге канча да муҥ салковойды иштеер аргазы бар. Кумыстыҥ акчазы бу јаан билениҥ ончо некелтелерине чыгымдалып јат. «Кумыс эдери – ол јеҥил иш эмес. Кумысты јаҥыс ла иштеҥкей, тӱни-тӱжи амырын билбес улус эдер. Эҥ јаан иш – ол кумысты садары, акча эдери. Мында тооны, чотты база билер керек, чыдамкай, турумкай болор керек» – деп, фермер айдат.

«Сыра ичкенче, кумыс ичигер…»

Мындый санаа-шӱӱлтени фермер Мирон Дилеков туку качан билип, ончо јаткан одоштой кӧрӱш-таныштарына айдат. Оноҥ бу улус јакшы чыҥдыйлу кумыс ичсин деп, албаданып, кыжы-јайыла, тӱни-тӱжиле амыры јок иштенет. Эмди Кош-Агашта «Мирон јазаган кумыс» деп бренд бар. Ол јаан суруда. Милия Анчиновнада ла Мирон Маратовичте аймактыҥ башкартузынаҥ, тергеениҥ јаандарынаҥ, јурт ээлемниҥ министерствозынаҥ алган Кӱндӱлӱ грамоталары кӧп, баалу сыйларды да олор база кӧп алган. Тӱк танышпас ак малду, угын улалтар уулдарлу, албаты ӧскӱрер кыстарлу Дилековтордыҥ билезине јаан једимдер кӱӱнзейдис.

Эмилчи Санина