Алтайдын Чолмоны

Оору бойы эмес, је улустыҥ каарып айтканы коркымчылу

23.07.2020

Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыырыныҥ министерствозыныҥ штатта эмес баш специалист-пульмонологы Екатерина МАКСИМОВА бу ла јуукта республикан эмчиликтеги ковидный госпитальда бойыныҥ каруулу ижин тӱгескен. Ол  бистиҥ талада Covid-19-ла оорыган улусты эмдееринде эрчимдӱ турушкандардыҥ эҥ баштапкыларыныҥ бирӱзи болуп јат. Биске Екатерина Анатольевнала телефон ло ажыра куучындажарга келишти. Нениҥ учун дезе ол тургуза ӧйдӧ айылында чыкпазынаҥ отурат. Бис оныҥ госпитальда јеҥил эмес айалгада ӧткӧн ижин профессионал јанынаҥ тереҥжиде билерге, бисти ле кычыраачыларды јилбиркедип турган сурактарыска карууларын уктыс.

— Екатерина Анатольевна, Слер кандый ӧйдӧҥ ала госпитальда иштеп баштаганыгар?

— Госпиталь кандык айдыҥ 21-чи кӱнинде ачылган ла мен ондо ол ло кӱннеҥ ала бу јуук ӧйгӧ јетире иштедим.

— Слер госпитальга кандый кӱӱн-санаала иштеп келгенер ле ижерди кандый кӱӱн-тапла тӱгескенер? Бу ӧйдиҥ туркунына ӧзӧгӧрдӧ кандый да кубулталар болды ба?

— Баштап изӱ тарыйын, чындап та, кӱӱн-санаа бийик болгон. Је ондый да болзо, јажырбазым, ачыгынча айдадым, биске кӱчке келишкен. Бу оору-јоболды эмдеериниҥ эп-аргалары, аайы, бӱдӱми јанынаҥ сурактар кӧп болгон. Нениҥ учун дезе бу оору биске таныш эмес, чек јаҥы болгон до. Иштиҥ бойын, онойдо эмдеерин чын, чике тӧзӧӧри кӱч болгон, тӧзӧмӧл сурактар база кӧп болгон. Ӱзеери эҥ баштапкы оору кижинеҥ база чочыду болгон. Не дезе, мындый оору улусла иштеери јанынаҥ ченемел де јок, оныҥ ӱстине пациенттердиҥ бойын да кӧрбӧгӧнис те. Бодозоор до, тӱрген болуштыҥ кӧлӱги келип јат, ишчилери ончозы чуманыҥ оорузы ӧйинде кийетен кеп-кийимле «јырс ла эттире катанган», оору улус коркыган-тыркыраган, ондый ок мында бис. Оноҥ бу улус оору, олорго болуш керек деп оҥдомол келген. Качан кӱӱк айдыҥ учкары оору улустыҥ тоозы кӧптӧп баштаарда, бисте ончо керектӱ немелер белен болгон. Бис оору улусты эмдеерин, олорло канайда куучындажарын билер болгоныс. Бу ӧйдӧ шиҥжӱлӱ иш кӧнӱ јолло тӧзӧмӧлдӱ барган.

Госпитальдаҥ иш бойыныҥ чокым аайыла барып јаткан, уур-кӱчтер, буудактар јок, мен бойымныҥ, эмчиниҥ, молјузын ак-чек бӱдӱрип салдым деген кӱӱн-санаала чыктым. Мында арткан врачтар ончозы байлык ченемелдӱ ле билгири бийик, мен онызында бир де алаҥзыбайдым.

Мен бу керекле алкы бойым тушташканым тузалу деп айдадым. Јаҥы ооруныҥ шылтагы, аайы, эмдеери јанынаҥ ченемел, ӱредӱ болды. Меге ол бойымныҥ ижим аайынча сӱреен керектӱ, сӱреен кӧп снимоктор кӧрӱлген-шиҥжӱлелген. Коронавирусла оору улусла иштеген јаҥыс та мен эмес, ончо ӧскӧ врачтар эмди ковидологтор болуп калды.

— Јаҥы, таныш эмес айалгада иштеерге кӱч болды ба? Врачка турумкай, чыдамкай, токыналу болоры јанынаҥ нени айдарар?

— Эйе, уур-кӱчтер болгон. Је мен турумкай, чыдамкай ла токыналу болгом деп сананадым. Коллегаларым ортодо оҥдошпостор-аайлашпастар болгон деп айдар керек. Качан айалга јарт эмес болзо, башка-башка шӱӱлтелер чыгып келетени јарт ине. Ӱзеери оору улустыҥ тоозы кӱннеҥ кӱнге кӧптӧп, иш кӧптӧп јаткан болзын. Эмди мессенджерлер бары јакшы: билеҥе, балдарыҥа телефон согуп, кӱӱниҥ јеткенче куучындажып аларыҥ.

— Текши ӧмӧликте айалга кандый?

— Бис госпитальдаҥ озо до бой-бойысты јакшы билерис, улай ла эптӱ-јӧптӱ куучындажып јӱретенис. Иш ӧйинде бой-бойлорысла оноҥ јуук боло бердис. Кажызы ла костюмду да болзо, кӧстӧринеҥ эмезе бӱдӱминеҥ танып ийерим. Кокыр-каткы јогынаҥ кайда баратан эдиҥ, кокырлаарга, каткырарга, фотосессияларга кӱчис, чыдалыс та кайдаҥ да чыгып келетен. Иштиҥ учкары мен кӧп улустыҥ ӧзӧгиле арыганын-чылаганын ајарып кӧрдим.

Бис, бош ӧй келишсе, эмдеериниҥ, онойдо ок госпитальдыҥ ижи јанынаҥ сурактарды шӱӱжетенис. База бисте текши чат бар, ондо кӱнӱҥги сурактардыҥ аайына чыгадыс, бой-бойысла јаантайын колбуда болгоныс. Мен эмди де бу чатта туружадым.

– Коронавирусла тартыжуда турушпай турган коллегалардыҥ јанынаҥ јӧмӧлтӧ-болуш болгон бо?

— Јӧмӧлтӧ-болуш болгон, онызы иле сезилген. Олорго јаан алкыш-быйан. Је онойдо ок бисти акчага болуп иштеп турган деп келишпес, ачу сӧстӧрди айткандары бар. Је чынынча алар болзо, бистиҥ ӧмӧликте акчага ла болуп иштеерге келген улус јок болгон. Нениҥ учун дезе бу иш су-кадыкка сӱрекей каршулу ине. Мында јӱк ле тӧрӧлчи кӱӱндӱ, недеҥ де айабас, бекем ӧзӧктӱ, ижин сӱӱген, билим, практикалык ла профессионал јилбилӱ улус ак-чек иштеп јат. Темдектезе, менде ковидный госпитальга иштеп барар ба, барбас па деген сурак санаамда јок болгон. Онойдо ок коллегаларым учун база айдадым, олордыҥ кажызында да алаҥзыш болбогон. Бистиҥ медицина керектӱ кеминде деп темдектеерге турум. Медишчилер ончозы ижине каруулу, билгири бийик, ченемелдӱ специалисттер.

— Иштиҥ бойыныҥ аайын тереҥжиде чокымдап ийерге јараар ба? Оору кижиниҥ айалгазыла оныҥ эҥ чочыдулу ӧйи ӧдӱп, араайынаҥ оҥдолып баратканын билип алар арга бар ба?

— Эҥ ле озо, оору кижиниҥ айалгазын кӧрӱп, врачтыҥ айтканы сӱреен учурлу. Кӧп тоолу симптомдор бар: температураныҥ кемине тӱшкени, текши айалгазы оҥдолгоны, чинеези чыгатаны астаганы. Экинчизинде, кыйалтазы јогынаҥ лабораторный анализ керек. Ол анализтеҥ оору белоктордыҥ тоозы астаганы кӧрӱлер учурлу. Онойдо ок ӧткӱрилген компьютерный томографиядаҥ јакшы-јарамыкту јаны јаар динамика сӱреен керектӱ.

Качан бис кандык айда иштеп баштаарыста, оору улустыҥ айалгазы мындый уур-кӱч болбогон. Айса болзо, вирус эмеш јабыс болгон болордоҥ айабас. Тургуза ӧйдӧ вирустыҥ јолы, аайы сӱреен кӱч ӧдӧт, эт-канга кӱчке келижет. Тыныжы јетпей бууныгып турган оору улустыҥ тоозы кӧптӧп јат. Мынаҥ улам божоп то тургандары бар.

— Слердиҥ иштеп турган ӧйдӧ оору кижи божогон учурал болгон бо? Болгон болзо, ол кижи недеҥ улам божогон: вирустаҥ улам ба айса ӧскӧ оорудаҥ ба?

— Мениҥ сменамда эки учурал болгон. Вирустардаҥ улам вирусный пневмония башталат, бого бактериялар коштонор аргалу. Мында бактериялар ла вирус биригип, уур ӧдӱп турган пневмонияга экелет, тынар кей јетпей јат, оноҥ улам текши эт-кан јобоп, кижи божоп јат. Вирусный пневмония тегингизинеҥ аҥылу, башка, ол экијандай барып, уур ӧдӧт. Тегин пневмонияда јаан јеткер јок.

Аҥылап айдарга турганым, улус јажап божоп турган эмес, олор оноҥ до ары јӱргедий, бу ла ковид эмес болзо.

— Вирустыҥ бойыныҥ чокым аайы бар ба?

— Мениҥ шӱӱлтемле, вирусты чокымдап айдып болбозыҥ, ол солунат-кубулат, байла, оныҥ учун оору ондый уур ӧдӧт. Онойдо ок оору кижиниҥ бойыныҥ да айалгазы, су-кадыгыныҥ аайы јарт эмес болот.

Коштойында кандый бир оору бар болзо, оору башка-башка бӱдӱмле ӧдӧр аргалу.

— Оору улустыҥ кажызын ла эмдееринде бойыныҥ аайы-ээжизи бар ба, айса ончозын бир ле ээжиле эмдеп турганар ба?

— Иштиҥ чике бажында бисте кӧп сурактар болгон, улай ла медициналык консультацияла (ТМК) тузаланарга келишкен. Москвада пульмонологияныҥ институдында аҥылу тӧс јер бар, олор талаларга јартамалдар берет. Кӧп лӧ јанында бис ТМК-ны уур-кӱч оору улус аайынча байа ченемелдӱ коллегаларыстыҥ шӱӱлтезин-сӧзин угарга тузаланадыс. Айла, видеоконсультацияла тузаланарга сӱреен јеҥил. Ончо неме тӱрген эдилет, каруулар да ол ло тарыйын келет. Врачтар ондо тӱни-тӱжи иштегилейт.

Айалганы бӱткӱлинче алар болзо, биске эмеш јеҥил болгон. Нениҥ учун дезе, ӧскӧ талаларга кӧрӧ, ол бисте эмеш орой башталган. Белетенерге, керектӱ бичиктерди кычырарга, ӧскӧ талалардагы коллегалардаҥ алган јартамалдарга тайанып, ооруныҥ ӧдӧтӧн аайын билерге ӧй болгон. Оноҥ улам бисте улус ас божогон — нениҥ учун дезе врачтар белен болгон. Онойдо ок качан бис јаҥы ла ачылган госпитальга иштеерге келеристе, мында технический јанынаҥ ончо белен болгон. Медикаменттерле, ӧскӧ талаларга кӧрӧ, олордо ондый арга болбогон, госпиталь артыгынча јеткилделген.

— Ооруган улустыҥ бойлоры керегинде нени айдарар? Таныш эмес ооруга табарткан улустыҥ айалгазы ла санаа-кӱӱни кандый?

— Эмеш кату, келишпес те угулардаҥ айабас. Је СМИ-лерге «оору симптом јогынаҥ ӧдӱп турган» деп эмеш сананып бичиир керек болгон. Оноҥ улам улус симптом јогынаҥ ӧдӱп турган болзо, айса болзо, бу оору чек јок болор бо деп сананган. Кӧп улус: «Бис југушкан улусты кӧрбӧгӧнис, комыдаган улусты укпадыс, олор кемдер?» — деп айдышкан. Је јазылган улус олордо мындый оору болгонын јажырарга чырмайат. Госпитальдаҥ чыккан кезик улус таныштарына олордо ковид болбогон ло эмчиликте јастыра јаткан деп куучындагылайт. Чынынча айдар болзо, оору олордо болгон ине! Олордыҥ мынайда айдарында бойыныҥ шылтактары. Айса болзо, кем де кыйа кӧрӧр, тӧрӧӧндӧри де тууралаардаҥ айабас. Кезик улус айылдажы југушкан, ооруган деп угала, туразын ӧртӧӧрис деп айдыжат. Керек дезе каргагылап та јат. Мындый учуралды кӧрӧргӧ, угарга эби јок. Оныҥ учун, оору бойы коркымчылу эмес, улустыҥ кирелегени коркышту деп билдирген. Кем-кем угар болор бо деп иженип — оорыыры уйатту эмес деп ачыгынча айдадым. Ооруны кем де сурап албай јат. Бу вирусты јок деп мойношсос то, оору улус астабас ине.

Телевизордо кайда да врачтарга олордыҥ ижи учун алкыш-быйан айдылат. Је бисте ончозы ла тӱс, јакшы деп айдарга болбос. Оору улус башка-башка. Кем де ижисти баалап, быйанын айдат, кем де чугулданат, госпитальга киргениниҥ шылтагын оҥдобой јат.

Бистиҥ киребис, кӧрӱмис эмеш башка болор бо? Оныҥ ӱстине СМИ-лер отко ӱсти уруп, кӧҥжидет. Качан медиктер бойлоры акча иштеп аларга коронавирусты тапкан деп бичип турза, сӱреен ачымчылу. Је бис, врачтар, удура нени де бичибей јадыс, јартамалдар этпейдис. Нениҥ учун дезе бисте бош јок, мында улустыҥ су-кадыгы учун тартыжар керек. Эҥ ле учурлузы — бисте јазылган кӧргӱзӱлерис јакшы, божогон улустыҥ тоозы ас, айдарда, бис ончо ижисти чын, билгир ӧткӱрип јадыс.

— Башкарудаҥ јӧмӧлтӧ-болуш болгон бо?

— Эҥ бажында јадар јер, айалга јанынаҥ эмеш аайлашпастар болгон. Кезик улус бисти кӧпти сурап, некеп турган деп чотогон. Је бис артык нени де сурабадыс. Бис байа локомотив ошкош болдыс. Адакыда бистиҥ башкартула ӧмӧ-јӧмӧ ижистиҥ шылтузында ресэмчиликтеги госпиталь талдама, јозокту болды. Эмди бистиҥ ижистиҥ тӧзӧгӧзине тайанып, республиканыҥ ӧскӧ госпитальдарында ишти тӧзӧӧри ӧдӧт.

— Екатерина Анатольевна, Слер айлыгарга кандый кӱӱн-санаала јанып келдер?

— Сананзам, мен јогынаҥ јажыл јай ӧдӱп калган ошкош. Ӧйди ӧткӱрип ийгенимдий сезим болды. Бис иштеп баштаарыста, мен јаскы ӧдӱктӱ-ботинкалу болгом, је эмди дезе јай, улус амырап, ары-бери јорыктагылайт. Мени мынызы сӱреен кайкадат. Оныҥ учун кӱнӱҥги јӱрӱмге кӧнӱ киредим, удабас коронага калганчы тестти табыштырып, айлымнаҥ чыгарым.

— Слердиҥ шӱӱлтегерле, јондык, кӧп улус јуулган јерлерге јӱрер керек пе айса јӱрбезе артык па?

— Мениҥ, врач кижиниҥ, шӱӱлтемле болзо, ончо улуска айылдарында отурар керек. Је оҥдоп јадым, улус кандык айдаҥ ала айылдарында отурып јат, ээжини буспаска кӱчке келижет. Слер улус јуулган јер јаар барып јатсагар, јӱк масканы да болзо кийип алыгар. Качан оромдо јаҥыскан эмезе кӧлӱкте барып јатсар, масканы кийбеске де јараар.

Текши јӧп-сӱмелер азыйгы ла бойы артат:

• Колды јунар. Улай ла антисептикле арчыыр.
• Јӧткӱрзе, оосты колдыҥ сыртыла бӧктӧӧр, јондык јерлерде нени-нени тутсар, колыгар ару артсын.
• Јӱсти тутпаска албаданар керек.
• Бой-бойынаҥ ыраада турар. Эмди кайда ла кассалардыҥ алдында јерлер темдектелген де болзо, оныла ас улус тузаланат.
• Аргалу болзо, айылда ла отурар керек.

Бис канайып та бу ончо керек тӱрген ӧтсин-токтозын деп турзас, ол токтобос, качан бис ээжилерди бузуп, нени де керекке албай, јайымынаҥ јӱрзес. Куулгазын эп-аргала пандемия токтобос. Онызы бистиҥ ончобыстаҥ текши камаанду.

— Јилбилӱ куучын-эрмек учун јаан быйан.

О. Алмадакова куучындашкан,

АР-дыҥ медициналык профилактиказыныҥ тӧс јери