Алтайдын Чолмоны

Чымалыга чалын — чайык

28.07.2020

Јаан изӱ айдыҥ ортозында  ургун јааштардаҥ улам  Кош-Агаш аймактыҥ суулары кирип,

эки метрге бийиктеген. Јаан суу јаан тӱбек экелген.

Тӱнде одоштой  Тескери-Аккан деп суу кӧдӱрилип,  Жана-Аул јурттыҥ улузыныҥ тураларын  аларына јеткен.  Бу ок ӧйдӧ малчыларыныҥ беш турлузы сууга чӧҥӧ берген. Мында 1400 тын кой-эчки оогош ортолыкта туруп калган. Койчылар малдарын аргадаарга эп-сӱме табып, кечиргилеген.Трактордыҥ кӱрегине салгандары бар,   јаан кош тартар кӧлӱкке коштогондоры база бар. Бу мындый кӱч айалга эртенги кӱнниҥ тал-тӱжине јетире улалган. Трактор кереп болуп, толкундалып аккан. Кӧп саба малдыҥ тыны ЕДДС-тиҥ ишчилериниҥ белен болгоныла, Жана-Аулдыҥ јурт администрациязыныҥ башкартузыныҥ капшай келип болушканыла аргадалган, је кезик мал сууга чӧҥӱп ӧлгӧн.

Јолдор, кӱрлер, покостор…

Јолдор,  кӧп саба кӱрлер сууныҥ алдында арткан. Кош-Агаш аймактыҥ кӧп саба јурттары сууга алдырган. Текши аймак ичинде ӧлӧҥ чабар 6000 га јерлер чайыкка алдырган. Чуйдыҥ трагыныҥ 937-чи километринде  Уландрык сууны кечире кӱр Кош-Агашта јол јазап турган «Строй-сервис» ООО-ныҥ арга- кӱчиле сууга алдырбаган.  Ургун јааштар  Кош-Агаш–Бел-Ажу деп јолдо Калан-Эҥир сууныҥ кӱриниҥ эки учын агыза  берген.  Бу кӱр ӱзӱлерде, Бел-Ажу јурттыҥ улузы ла Мукур-Таркаты јурттыҥ койчы-малчыларыныҥ јолы јабылып калган болгон.  «Аюта» ООО-ныҥ јааны О. Т. Джуманов бу јолды канча јылдарга  кичееп, јазап турган каруулу кижи. Оралтай Токторкановичтиҥ айтканыла болзо, олор эки кӱнге јуук ӧйгӧ бу кӱрди јазагылагандар. Мында 17 кижи ле 8 техника иштенген.  Бу кӱрге  3190 куб. јос, брус агаш экелилген. Онойдо ок бу ла ишмекчи ӧмӧлик Кӧкӧрӱ јуртка барар јолды,  Јӱс-Тыт сууны јакалай   дамбаны аргадаар иштерде турушкан. Кӧлӱктер кайаныҥ таштарын  15 катап, оноҥ Ортолык—Белтир деп јолго 20 катап  кумак тарткан.

Мукур-Таркаты јурттыҥ јааны  Е. Н. Бурбуевтиҥ айтканыла болзо,  Кӧк-Ӧзӧк лӧ  Тамба-Суу улус јойу ӧдӧр оогош 4 кӱрди агыскан. Бежинчи јаан кӱр Чуйдыҥ суузына кӧмӱлген турды, олор ол тушта канча кире ӱрелгенин кӧрӱп те, айдып та болбогон — суу јаан болгон. «Бу кӱрлерди бис албатыныҥ кӱчиле, бойыстыҥ колысла канча јылдарга туткан, јазаган болгоныс. Бу бистиҥ кӱрлерди бир ле тӱнде агыза берди, 100 кижиниҥ ӧлӧҥ чабар јери сууныҥ алдында артты» –деп, Еркин Никитич айтты.

Ортолык јурттыҥ јааны  Э. Н. Яманчинов мынайда айтты: «Кӧк-Ӧзӧк суу кечире Белтир барар јолдогы  бистиҥ јурттыҥ јанындагы кӱр канча јылдарга там ла ӱрелип калган болгон. Бу келген чайык бу кӱрди там ла ӱреди. Бистиҥ јердиҥ улузыныҥ 300 га покозы сууда арткан, эки кӱрге јол јабылган. Јылдыҥ ла Ортолык јуртка јаба јараттар јемирилип, сууга агат. Бу јараттарды база тыҥыдар керек».

Тӧбӧлӧр јуртка ӱч јанынаҥ кирер ӱч кӱр болгон.  2006 јылда тудулган Актал јанынаҥ келген агаш  кӱрди суу агыза берген. Эмди ондо кӱрдиҥ јыды да јок. Чичке-Тал суу кечире кӱрге јойу да кижи јууктаарга коркышту.

Чайык болгон ӧйдӧ аймактыҥ администрациязы ончо кӱчин Кош-Агаш—Тӧбӧлӧр деп јолдо кӱрди аргадаарга салдылар. Бого «КамАЗ» кӧлӱги бар таҥынаҥ улусты јалдадылар. Ончо  јаба 9 кӧлӱк кумак тарткан.  Чыҥдый сай-тобракты Омск каладаҥ Чуйдыҥ трагын јазаарга келген јолчылар берди. 240 тонна гравий ле кайаныҥ таштары тартылды. Албатыныҥ кӱчиле бу кӱр аргадалган, је јаан кӧлӱктер ӧдӱп болбос. «Эмди ӧлӧҥди, таш кӧмӱрди јуртка канайып кийдире тартарыс?» — деп, јурттыҥ  јааны А. В. Абдыкайров айтты. Онойдо ок Тӧбӧлӧрдӧ  јайканга удурлажарга јазалган дамба база ага берди. Чынын айтса, Кош-Агаш аймакта  тудулган дамбалар чайыкла удурлажарына тудулбаган, бу ончо дамбалар кышкыда кӧпчиген суулардыҥ  јайканынаҥ јурттарды аргадаарына јазалган. Ол чайыктаҥ аргадаар дамбалардаҥ таш-тобырагыныҥ башказыла аҥыланат.

Эҥ јаан суу Кош-Агаштыҥ полициязыныҥ туразыныҥ кийниндеги дамбаны јыра јиген. Мында  «Трансстрой» МКУ-ныҥ ишчилери  450 сумал сай  салдылар, оныҥ ӱстинеҥ «Стройсервис» ООО-ныҥ јолчылары таш салган. Јаан суу келип, балдардыҥ «Ручеек» деп садыныҥ кийнинде дамбаны база ажынган, је тураларга кичинек ле јетпеген.

«Трансстрой» МКУ-да  кӧрӱп, кичееп турар 19 дамба бар, олордыҥ  13-зи Кош-Агаштыҥ бойында, олор ончозы база јайканга удура тудулган. Эки кӱнниҥ туркунына тӱни-тӱжиле бу ӧмӧликтиҥ 14 кижизи иштеген, 7 техника турушкан.  Баштапкы кӱн Јӱс-Тыт  сууны јакалай  Опыт деген ӧзӧктӧ сууныҥ тебӱзин астадар иштер ӧткӱрилген. Јаан суу Тӧбӧлӧр, Телеҥит-Сортогой, Кош-Агаш јурттарга барбазын деп.  Эски тракторлор, ӧскӧ дӧ кӧлӱктер ӱрелип ле турды, је ондый да болзо, кӱчибис јеткенче ле иштендис» — деп, «Трансстройдыҥ» директоры  Е. Б. Чилбаев айтты. Телеҥит-Сортогой јуртта 1000 гектар покос сууда арткан. Онойдо ок мындагы Чуй кечире покоско барар кӱрдиҥ тал-ортозын база агыза берген.

Бу ок ӧйдӧ Чаган суу  Кош-Агаштыҥ Зеленый деген  суу јакалай оромына јеткен. 20 кире тураларды суу аларга јеткен. Бу оромныҥ улузы суунаҥ коркып, сары таҥнаҥ ала бойлоры, кажаан-чедендерин корулаарга баштыктап ӧтӧк, тобрак тажып иштенгендер. Сууга эҥ ле јуук турган айылды суу алып ийди, ол тураныҥ алдына кире берген. Јол јазап турган јолчылардыҥ  јаан, кӱчи кӧп техниказы эмес болзо, бу ором сууга чӧҥӧ берер эди.  Јол кечире Химия деген јердиҥ тураларын суу алып болбогон, нениҥ учун дезе федерал трасса јаан дамба болуп тозуп аларда, чичке јол кечире эдилген чоргоноҥ суу бадышпай, Зеленый оромго јайылган. Мында турган той-јыргал эдер «Эдем» деп јаан залду тура база сууныҥ ортолыгында артты. ПМК-ныҥ кӱрине сууны јетирбей, тобрак уруп, база аргадап алдылар. Суула  кожо бу кӱрдиҥ јанына шӱлӱр, пластмасс бутылкалар агып келди.

Муниципалитеттиҥ јаандары кажы ла суу алгадый јерлерге бойыныҥ улузын тургузып, каруузын аларга  кӧстӧгӧн. 25 техника ла  40 кижи  «Стройсервис» ООО-ныҥ ла  18 техника, јурттардаҥ келген 25 кижи,  спецтехниканы билер улус сайды, ташту тобракты 500 рейсле экелдилер.

Тал-тӱш једерде, теҥери айаза да берген болзо, сууныҥ тебӱзи астабай турды. Суулар там ла јаанап, аймактыҥ тӧс јуртына  кажы ла јанынаҥ кирерге турды. Муниципалитеттиҥ земельно-имущественный бӧлӱгиниҥ јааны  О. Б. Кусаинов, Кӧкӧрӱ јурттыҥ јааны  В. Н. Уванчиков,  «Јылу»  МКУ-ныҥ јааныныҥ ордынчызы К. Н. Камитов ло  Телеҥит-Сортогой јурттыҥ јааны  С. Б. Тадыев суулардыҥ бажын барып кӧрӱп, оноҥ токтодор керек деп шӱӱлтеге келдилер. Мелиоводхозтыҥ тракторыныҥ болужыла јаан сууны туура бурудылар. Мынайып Кош-Агаштыҥ улузы јаан чайыктаҥ аргадандылар.

Болуш болор деп иженедилер

Бу чайык албатыга канча тӱбек экелген деп, јеткердиҥ чыгымын баалаарга, јаан изӱ айдыҥ 23-чи  кӱнинде Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ министри А. С. Цыгулев, оныҥ ордынчызы В. В. Таханов, «Управление мелиорации земель и сельскохозяйственного водоснабжения РА» ФГБУ-ныҥ јааны И. М. Кречетова,  Минјуртээлемниҥ бӧлӱгиниҥ јааны   Е. Н. Лепихов келдилер. Олор Тӧбӧлӧр јурттыҥ јанындагы јерлерди кӧрдилер, кӧлӱктер ӧдӱп болбозын оҥдоп, мындый ла айалга текши деп айдып,  Жана-Аул, Кӧкӧрӱ, Телеҥит-Сортогой  јурттардыҥ јерлерине барбады. Ол ло  кӱн аймактыҥ администрациязыныҥ актовый залында јаан јуун ӧткӱрдилер.

Муниципалитеттиҥ  јааны  С. М. Кыдырбаевтиҥ айтканыла болзо, бистиҥ аймактыҥ улузы чындап ла кӱч айалгада јадып јат. Быјыл јай соок болгоныныҥ улам, улус айылдарына отты јайыла салдылар. Бу канча јылдыҥ туркунына кӧп саба јурттардыҥ покосторы сууда артып турганынаҥ улам, улус ӧлӧҥ эдип болбой јат. Оныҥ учун корон сооктордо ончо улус Алтайский крайдаҥ келген ле республиканыҥ тӧмӧнги  аймактарынаҥ тарткан рулондо ӧлӧҥдӧрди јаан баага садып алат.  Кезик мал ол башка јердеҥ келген ӧлӧҥди јибей де јат. Чындап та, Кош-Агаш аймак Тӱндӱк јерлерге тегиндӱ тӱҥейлелбеген, мында улустыҥ кӧп сабазы иш јок, мал-аш азырап аргадангылайт. Ортолык, Таркаты јурттардыҥ кӧп саба покосторы  јылдыҥ ла сууда артып, той-балкашка, кумакка туттуртат. Эмди ол покостор кереги јок болуп калган.

Ортолык јурттыҥ јааны Эркин Яманчинов: «Албаты  ӧлӧҥди јылдыҥ ла садып алат, оныҥ учун биске Елангаштыҥ јерлерин чедендежип, болужып берген болзоор, бис бойыс сугарып, покос эдип алар эдис» — деп айтты. Бу јерлерди чедендеердеҥ озо, кем де бойына  документтерин јазадар, оноҥ кандый бир кооператив тӧзӧӧр  керек эмтир.

Суланы ӧлӧҥгӧ ӧскӱрип аларга  турган улус бистиҥ јерде база ас эмес. Ол суу аттырып јер сугарар  «Фрегаттар»  јабыс кеминде иштегенинеҥ, кезик јылдарда  суу јок болуп каларынаҥ улам, ӧлӧҥ база ас чыгат.  Канча јылдарга кӧп акча салынган Тархатинский система эмдиге јазап иштебей јат. Ончо јаба аймакта алты-јети ле «Фрегат» иштейт.  Бу јерлердиҥ ээлери јок учун, бу јалаҥдарды  тузаланар арга јок, акча-манат чеден тударга база чыгарылбайт.  Андрей Сергеевичтиҥ айтканыла болзо, бӱгӱнги кӱнде министерство кӧп тоолу аргачыларла јаргылажып турган эмтир. Бистиҥ тергееде кӧп улус Минсельхоз ажыра акча алып, бу акчаларды алган керектерине чокым тузаланбаган. Ол тоодо Кош-Агаш аймактыҥ улузы база бар. Оныҥ учун министр «куулгазынду чаҥкыр вертолётло учуп келеле, бис слерге акча-манат ӱлеер аргабыс база јок» деп айтты. Јадын-јӱрӱми кӱч айалгада, эки јаҥыс уй-мал тудуп турган улустыҥ тоозын чокымдап берзеер, бис Минтруд ажыра бу улуска акча-манатла болужарыс деди.

Онойдо ок  мал чипировать эдер деген иш Кош-Агаш аймакта база јабыс кеминде ӧдӱп турганы керегинде айдыштылар. Бу јуунда онойдо ок  ӱч кижиниҥ докладтарын уктылар. Э. Г. Чунов, Јурт ээлемниҥ управлениезиниҥ директоры,  јер сугарар федерал, тергеениҥ, муниципалитеттиҥ оросительний системаларыныҥ айалгалары керегинде, ӧлӧҥ садыжар иш баштаары, улуска канайда болуш јетирери керегинде  айтты. Бу докладка Т. З. Закимов, Кош-Агаштагы «Управление мелиорации земель и сельскохозяйственного водоснабжения по Республике Алтай» ФГБУ-ныҥ  бӧлӱгиниҥ  инженери, јӧмӧшти. Ж. К. Тышканов, Алтай Республиканыҥ «Кош-Агачская райСББЖ» БУ-зыныҥ јааныныҥ ордынчызы, ящур оору бистиҥ малда табылып турганынаҥ улам, эмди бистиҥ тергее вакцина салган малдыҥ эдин ӧскӧ тергеелерге садып албазыс  деп јетирди. Малды јаҥыс ла убойный цехте сойып, эдин тергее ичине, аймак ичине садарга јараар, сӧӧктӱ этти ары-бери кем де чыгарып садып болбос деп, ветеринардыҥ докладында айдылды.

Бу јуунныҥ уч турултазында мынайда айдылган: «Сууга покосторы  алдырган улустыҥ тоозын јаан изӱ айдыҥ 28-чи кӱнине јетире Минсельхозко аткарар. Онойдо ок Казахский поселениениҥ ӱч хозяйствозыныҥ канча малы сууга барганын чокымдаар. Кош-Агаш аймак ящур оору малда барынаҥ  буферный зонага киргенинеҥ улам кандый эттеҥ, сӱттеҥ эдилен курсактарды  бу аймактаҥ чыгарарга јараар деп јӧптӧӧри. Јаан изӱ айдыҥ 31-чи кӱнине јетире ЛПХ-лардаҥ башка јуртээлемдик ӧмӧликтердиҥ сууга канча кире јери алдырганын чокымдаар. Кош-Агаш аймактыҥ јурттарыныҥ јаандары ӧлӧҥ садыжар, тартар эп-аргаларды эмдештеҥ, ӧлӧҥниҥ баазы  јеҥил тужында   бедиреп иштеери.

1. «Чымалыга чалын — чайык» деп, албатыда тегин айдылбаган, нениҥ учун дезе кӧлӱги јок, јаҥыс ла мал-ажыла азыранып, пенсия-пособиеге јадып турган, аргазы ас албатыга  бу чайык кӧп салтарын јетирген. Бийик, тӱндӱк јерде јаткан улуска мынаҥ ары мал-аш тудары там ла кӱч болуп јат. Малдыҥ тоозын астадарга келижер. Эмди малдыҥ эдин садары база там ла кӱч болор, оныҥ учун албаты канайып азыранар деп суракка карууны кем берер?

Э. САНИНА